Nga AVDYL SULA
Eposi yn� legjendar �sht� fryt i muz�s s� mal�sor�ve t� bjeshk�ve tona. Ai shfaqet si nj� bjeshk� epike fantastike me male heroizmi legjendar, me p�rmendore artistike madh�shtore kushtuar kreshnik�ve tan�, t� cil�t mish�rojn� cil�sit� e larta morale e shpirt�rore t� shqiptar�ve. Ai sjell jehon�n e betejave epike dhe shpalos l�ndina t� bukura lirike, � organizuara n� vargje me p�rmasat e s� madh�rishmes e t� s� bukur�s s� ashp�r, me ritmet e ortiqeve e t� bubullimave. K�so dore, ai p�rfaq�son nj� monument kulturor-trash�gimor me vlera t� pa�muara folklorike, mitologjike, historike, etike, filozofike, zakonore e gjuh�sore.
Ky karakter i shum�vlersh�m i tij ka zgjuar kureshtjen dhe ka t�rhequr folklorist� e dijetar� t� fushave t� ndryshme. Hulumtimet e analizat e b�ra prej tyre karakterizohen nga dy q�ndrime kryesore: nga realizmi e objektiviteti shkencor, duke nxjerr� n� pah vlerat e merituara q� paraqet, si dhe nga nj�anshm�ria e subjektivizmi, deri n� tendenciozitet denigrues t� tij. Q�ndrimet mohuese e zhvler�suese jan� kusht�zuar m� shum� prej motivesh jasht�folklorike, por dhe p�r shkaqe gnoseologjike dhe epistemologjike. P�r parantez�, po sjellim ndonj� argument me gjuh�n e shifrave. Mb�shtet�sit e tez�s s� "var�sis� gjenetike" t� ciklit epik shqiptar nga ai boshnjak, marrin, nd�r t� tjera, si argument, ngjashm�rit� e motiveve dhe t� subjekteve nd�rmjet k�ng�ve t� tyre. Po n� sa k�ng� t� tilla vihen re ngjashm�ri? Stavri Skendi ka v�rejtur vet�m dy (!), folkoristi gjerman Shmaus shtat�, nd�rsa D. Mi�oviqi numrin e tyre e �on n� rreth 17 subjekte. Mb�shtetur n� k�to fakte, do t� ishte absurde t� pranohet kjo pik�pamje, nd�rkoh� q� n� vitin l983 n� Institutin e Kultur�s Popullore Tiran� ishin grumbulluar mbi 2000 variante k�ng�sh t� eposit legjendar shqiptar, nga l60 q� njiheshin para �lirimit.
BURIM�SIA, KRITER VLER�SIMI DYT�SOR E FORMAL
Tema kryesore, q� ka polarizuar pik�pamjet e ithtar�ve apo t� mohuesve t� vlerave t� epik�s son� legjendare ka qen� origjinaliteti i saj. "Cikli shqiptar verior i k�ng�ve mbi trim�rit� e kreshnik�ve, p�rkat�sisht k�ng�t mbi v�llez�rit trima, me prejardhje boshnjake Mujin dhe Halilin nga Klladusha, shkruan A. Shmaus, mbi shok�t e tyre t� luft�s e, gjithashtu dhe k�ng�t mbi Gjergj Elez Alin� q� z�n� nj� vend t� ve�uar�si vendlindje kan� krahinat e islamizuara t� Bosnjes, kryesisht pjes�t e saj veriper�ndimore dhe prej andej jan� bartur nga mal�sor�t e Shqip�ris� Veriore me an�n e k�ng�tar�ve dygjuh�sh". Nj� pik�pamje t� ngjashme shtron dhe S. Skendi, i cili shkruan "cikli i k�ng�ve mbi Mujin dhe Halilin s� pari ka qen� krijuar nga sllav�t e islamizuar t� Bosnjes , pastaj �sht� p�rhapur n� jug n� krahin�n e Sanxhakut dhe t� Rrafshit t� Dukagjinit dhe atje �sht� huazuar nga shqiptar�t". Edhe M. Murko e shikon epik�n shqiptare si nj� deg�zim ose si nj� kopjim t� asaj boshnjake.
Theksojm� q� n� fillim se k�ta autor�, n� hulumtimet e tyre krahasuese, jan� mb�shtetur n� premisa dhe argumente dyt�sore e formale, ndaj dhe k�to p�rfundime jan� m� shum� konstatime aprioristike, skematike e t� sip�rfaqshme, sesa konkluzione shkencore. Argumente t� tilla nuk mund t� konsiderohen kriter themelor p�r p�rcaktimin e origjinalitetit t� asnj�rit cik�l, si� jan�:
1) Emrat e nj�jt� e islamik� t� disa personazheve t� ciklit epik shqiptar me ata t� ciklit boshnjak. Kjo pik�pamje, sidomos p�r heronjt� kryesor� t� epit shqiptar, nuk q�ndron. Emri i kryekreshnikut t� tij, Muj�s, �sht� m� i motivuesh�m me burim nga shqipja, sesa si "dimunitiv i emrit Mustafa, q� �sht� shum� i p�rhapur md�r mysliman�t", si� �sht� shprehur studiuesja ruse A.V.Desnickaja. Ky em�r, sipas legjend�s "Fuqija e Muj�s", e cila haset edhe n� proz�, ka t� b�j� me mund�sin, at� q� i mund t� tjer�t. Zanat, mbasi i japin qum�sht prej gjirit t� tyre dhe Muja e ngre gurin nj�mij�ok�sh deri n� cep t� krahut, i thon� : "Ti, o djal�, o djal� i ri, / t� tan� anmiqt po ke me i shtrue, / paj gjithkund ke me u p�rmend� / e mbas tashit Muj tesh t� thrrasin". Nd�rkaq, ky antroponim, me k�t� kuptim, gramatikisht shpjegohet si em�r prejfoljor, si em�rzim i foljes muj, e cila n� t� folmet e geg�rishtes ku �sht� mbledhur cikli, �sht� trajt� e foljes mund, pra muj�s, mund�s. Ky antroponim p�rdoret edhe sot si em�r vetjak njer�zish n� Tropoj� dhe n� Kosov�. Ai morfologjikisht del i gjinis� fem�rore: Muj�,-a , si Ded�,-a , Mal�,-a etj., ndaj do ta p�rdorim n� k�t� trajt�.
Em�rzime t� k�tilla jan� t� njohura, si vesh, veton- folje dhe vesh�, Veton emra etj. Sakaq Muj�, si dimunitiv i emrit Mustafa, nuk del n� asnj� rast te shqiptar�t, por haset shkurtimi Staf�. Emri i kryeheroit epik shqiptar �sht� tripjes�sh. Ai, n� trajt�n m� t� hershme p�rfaq�suese, del: Gjeto, nj� em�r i vjet�r burimor, q� p�rdoret edhe sot te shqiptar�t katolik� n� k�t� trajt�, ose Gjet�,-a; Basho, nj� em�r q� haset, gjithashtu, disa shekuj m� par� te vendasit, i cili mendojm� se �sht� em�rzim i ndajfoljes bash, n� kuptimin vet, ai vet� dhe jo me prejardhje nga turqishtja: kreu, kryetari. Me k�t� em�r thirret edhe nj� personazh tjet�r i ciklit shqiptar, Basho Jona, �ka tregon se ai ka pasur p�rdorim t� hersh�m si antroponim. Nd�rsa variantet e tjera t� tyre, q� p�rdoren n� disa k�ng�, si �eto dhe Bylykbash, duhet t� jen� p�rshtatje t� m�vonshme.
Nd�rkoh� emri i Halilit del dypjes�sh dhe pa ndonj� lidhje me emrin e v�llait t� tij, Muj�s. Me sa duket �sht� formim antroponimik m� i von�, q� shpreh prirjen e nd�rtimit me dy pjes� t� emrave vetjak�. Duhet v�n� n� dukje se pjesa e par� e tij, Sokol, �sht� sinonim i emrit petrit q� em�rton nj� lloj shpendi, i ngjash�m me ka�ubetin. Me k�t� kuptim ai p�rdoret edhe n� epos: "djal�, sokol me flet�" dhe nuk ka p�rmbajtje islamike. Pag�zimi i f�mij�ve me emra kafsh�sh e zogjsh �sht� nj� tradit� e kahershme te shqiptar�t e popuj t� tjer�, q� lidhet me shfaqje t� bot�kuptimit bestytnor, fakt ky q� flet dhe p�r hershm�rin� e tij .
Nd�rsa n� ciklin boshnjak, si personazhe v�llez�r njihen, p�rve� Mujit dhe Halilit, edhe Omeri, nd�rsa Ajka (Ajkuna) del mot�r e tyre. K�ta emra i bashkon mbiemri i nj�jt� Hrnjica, nga serbokroatishtja honj, krnj, hrnj + ica , n� kuptimin buz�lepuri, i met� fizikisht dhe asnj� prej tyre nuk del tripjes�sh. Ky mbiem�r sllav nuk ndeshet n� asnj� rast te protagonist�t e eposit shqiptar. N� ciklin boshnjak, p�rve� Mujo Hrnjic�s, p�rmenden dhe disa Mujo t� tjer�, si Mujo Orlanoviq, Stambolija Mujo etj.
Dallimet jan� dometh�n�se dhe tek emri i kreshnikut ton� t� famsh�m Gjergj Elez Alis� me at� boshnjak. Pjesa e par� e k�tij emri �sht� me zanafill� t� lasht� ballkanase e europiane. Ai �sht� p�rdorur prej grek�ve, bullgar�ve, romak�ve etj. disa shekuj para er�s son� n� trajt�n Georges dhe, m� von�, ka evoluar fonetikisht: n� Arb�rin� mesjetare si i krishter e n� form�n Gjergj, n� fr�ngjishte e n� anglishte, ndonse shkrimi i p�rmbahet etimologjis�, ai shqiptohet, p�rkat�sisht Zhorzh dhe Xhorxh, nd�rsa n� serbokroatishte ka ndryshuar n� Gjorgje e Gjorgjevi�. Shtrohet pyetja: meq� eposi boshnjak �sht� krijuar mbi baz�n e serbokroatishtes, pse nuk e ka quajtur k�t� personazh Gjorgje a Gjorgjevi�,
sipas zhvillimeve fonetike t� k�saj gjuhe, po Djerzelez, sipas trajt�s shqipe, me ndonj� ndryshim fonetik e bashk�ngjitje me pjes�n e dyt� t� k�tij emri? Ky fakt dhe argumentet q� soll�m m� sip�r, anojn� m� shum� rreth pik�pamjes se ata jan� huazuar nga rapsod�t boshnjak� prej ciklit epik shqiptar. Nd�rkaq, pjes�t e tjera me burim islamik t� k�tyre dy emrave q� shqyrtuam, p�rkat�sisht Halil dhe Elez Alia, si dhe emra t� tjer� me prejardhje t� till� t� disa personazheve t� epopes� son� legjendare, ka gjasa t� jen� shtesa a nd�rrime t� m�vonshme, q� poeti anonim popullor ua ka v�n� si qeleshe turke n� kok� krijesave t� tij legjendare, p�r efekt p�rshtatjeje me atmosfer�n e koh�s s� pushtimit osman. Kjo vihet re edhe p�r heronjt� balador�: Kostadini e Garentina dalin Aliu e Fata dhe Halil Garria; Kostadini i Vog�lith quhet Ymer Aga etj. K�t� e p�rforcon dhe fakti q� kreshnik�t shqiptar� asnj� her� nuk luftojn� kund�r antagonist�ve t� tyre sllav� p�r motive fetare myslimane . Nj� dukuri t� k�till� p�r emrat vetjak� e gjejm� edhe n� realitetin historik te shqiptar�t. N� krahin�n e Nikaj � M�rturit, ku banor�t kan� ruajtur besimin katolik, gjenden emra t� p�rzier katolik�-mysliman�, ose dhe mysliman� t� mir�fillt� rreth tre shekuj m� par�, si Isuf Leka, Brahim Preka, Ali Zymeri etj.
2) Toponimet epike t� nj�jta, q� p�rkojn� me emra gjeografik� nga vendet e sllav�ve t� jugut, p�rkat�sisht t� Bosnjes, Kroacis� e t� Malit t� Zi, sikund�r jan�: Klladusha, katund n� veri t� Bosnjes, Jutbina, af�r Zar�s n� Kroaci, Kotorret e Reja n� Mal t� Zi etj .
S� pari, si� �sht� theksuar nga dijetar� t� njohur, �sht� pa baz� shkencore t� ngulmohet p�r identifikimin historik, etnik a fetar t� emrave t� njer�zve e t� vendeve t� epeve legjendare, madje dhe t� let�rsis� artistike, ose p�r t�i marr� ata si kriter baz� vler�simi t� origjinalitetit t� tyre, ku trillimi artistik �sht� p�rpar�sor. Aedi epik dhe shkrimtari shpesh p�rdorin loj�n e fantaziz� edhe p�r emrat. N� ciklin ton� t� kreshnik�ve, �ik�n e krajlit sllav ai e quan Tanush�, i cili �sht� fem�rorizim i emrit shqiptar Tanush, q� njihet qysh n� vitin 1281 si i till� (ducem Ginium Tanuschum albanensem). Nd�rsa n� k�ng�n "Zuku Bajraktar", p�r "dy shkje fort t�mdhaj", ai thot�:" njani ish Smilaliq Alija", pra me mbiem�r muhamedan, dhe "tjetri ish Baloz Sedelija", nd�rkoh� q�, sikurse dihet, bajloz vjen prej latinishtes baiulus, pra em�r josllav. Nj� personazh e quan Burc Elez Krajli, ku p�rb�r�si i dyt� �sht� mysliman dhe i treti sllav. K�shtu ndodh shpesh edhe me emrat e vendeve. Muja paraqitet, bashk� me gjogun e tij, midis dy Drinave, Halili n� Miskov (Mosk�). N� ndonj� k�ng� ngjarjet zhvillohen nga Shkodra deri n� Vlor�, diku tjet�r n� Janin�, Bagdat e gjetk�. Ose n� epin francez "Shtegtimi i Karlit t� Madh", Karli p�rshkruhet duke shtegtuar edhe n� Jeruzalem e Kostandinopoj�, vende q� historikisht s�ka qen� kurr�. Shekspiri ngjarjet e komedis� " Nata e dymb�dhj�t�" i ka vendosur n� "nj� qytet t� Iliris� dhe n� bregdetin q� �sht� aty pran�", kurse Rasini ngjarjet e tragjedis� "Andromaka", i shtjellon n� qytetin e Butrintit. Por a mund t� merren ato si vepra t� let�rsis� shqipe, thjesht� p�r k�to fakte?
Thelb�sore �sht� t� gjurmohet n�se emrat e k�tyre personazheve jan� thjesht� kapele n� kokat e tyre, apo p�rkojn� dhe me rolet q� luajn� e me b�mat q� kyejn� n� t� dyja eposet. Hulumtimet krahasuese kan� nxjerr� n� pah se ata kan� t� p�rbashk�ta vet�m pjes�t e emrave q� vum� n� dukje. Personazhet e ciklit boshnjak, Muji dhe Halili, jan� personazhe dyt�sor�, n� sh�rbim t� heroit kryesor t� atij epi, Mustafa bej Lik�s. Ata
kryejn� b�ma aventurore dhe u kushtohen vet�m rreth shtat� k�ng�. Gjergjelez Alia i epit boshnjak nuk ka asgj� t� p�rbashk�t me heroin legjendar shqiptar. N� k�ng�t q� i kushtohen atij, portretizohet si mejdanxhi n� sh�rbim t� sulltanit, si veg�l qorre n� duar t� pushtuesit turk. Ai shkon krushk i par� i boshnjak�ve te mbreti n� Stamboll. Aty i vret vezir�t q� e tradhtojn� sulltanin. Ai ua pret kokat Huniadit, princit serb dhe komitit Kovak e i �on n� Stamboll si shenj� besnik�rie. P�r k�to sh�rbime mercenare admirohet nga sulltani dhe shp�rblehet n� m�nyr� t� majme prej tij.
S� dyti, toponimet epike duhen ndri�uar m� gjer�sisht n� kontekstin historik. Shqiptar�t, provon shkenca historike, kan� pasur shtrirje t� gjer� n� Ballkan. K�t� e kan� nxjerr� n� pah edhe shkenc�tar� realist� sllav�. Profesor A.Stip�evi� ka v�n� n� dukje q�: "Nuk mund t� studiohet e kaluara e Ballkanit, madje as e tanishmja, pa njohjen e elementit ilir. Gjith�ka ka ndodhur n� Ballkan prej koh�s s� mesme e k�ndej, �sht� nd�rtuar mbi at� shtres� q� ne e quajm� ilire. Pra, �do tregim p�r Ballkanin fillon me ilir�t". Nd�rsa prof. R. Kata�i�, duke folur p�r antroponimin� ilire, ka v�rejtur: "n� veriper�ndim ajo shtrihet shum� m� larg dhe hyn thell� n� territoret e republikave jugosllave t� Malit t� Zi, t� Kroacis� dhe t� Bosnje-Hercegovin�s, d.m.th. n� truallin gjuh�sor serbokroat". Nd�rkaq prof. M. Shuflai ka folur p�r "Masa kompakte t� shqiptar�ve n� af�rsi t� Raguz�s dhe t� Kotorrit n� shek. XIII". Pra, �sht� af�r mendsh q� shqiptar�t, n� koh�n kur kan� krijuar epik�n legjendare, t� ken� pasur p�rhapje dhe t� ken� qen� autokton�, s� paku n� nj� mas� t� konsiderueshme, edhe n� k�to vende. Por dyndjet sllave u shoq�ruan me dy pasoja dramatike p�r shqiptar�t: rrudhjen e territoreve t� tyre etnike dhe sllavizimin e popullsis� arb�rore n� trojet ku nuk u arrit shp�rngulja e saj. E. Durham ka shkruar se n� disa katunde t� Malit t� Zi jetonin, deri n� vitin 1788, shqiptar� katolik� t� pasllavizuar, por m� von� i sllavizuan, duke ua nd�rruar edhe emrat e fshatrave, Palbardhajt u quajt�n Bjelopavliq�t etj. K�shtu ka ndodhur edhe n� Sanxhak, Toplic� e treva t� tjera, dikur shqiptare.
Konflikti mes shqiptar�ve e sllav�ve �sht� thuajse i vetmi fakt i identifikuesh�m historikisht. N� epos ai shpaloset gjat� luft�rave q� b�jn� kreshnik�t me Muj�n n� krye, p�r t� mbrojtur bjeshk�t, tokat e kullotat prej sulmeve t� sllav�ve t� cil�t synonin pushtimin a shfryt�zimin "pa tromin�" t� tyre. Dokumentet e historis� s� Serbis� hedhin drit� dhe konfirmojn� zanafill�n dhe shkakun e k�tij konflikti qysh n� shek. XI t� e. s., pra dhe hershm�rin� e epik�s shqiptare, s� paku disa shekuj para asaj boshnjake, e cila, sikurse dihet, �sht� krijuar n� kuadrin e epok�s osmane. N� nj� dokument t� till� thuhet: "N� k�t� koh� (viti 1068) perandori Manuil gjendej n� Serbi. Serbia �sht� nj� vend malor dhe i mbushur me pyje, nj� vend q� mezi mund t� shkelet dhe q� shtrihet n� mes t� Dalmacis�, Ugris� dhe Ilirikut. Serb�t jan� t� pasur n� tufa bag�tie sht�piake dhe n� kafsh� ngarkese, n� qum�sht, djath�, gjalp bag�tish, mjalt� e dyll�. Ata kan� sundimtar� t� quajtur zhupan� , t� cil�t nganj�her� i sh�rbejn� perandorit, por nganj�her�, duke dal� nga malet e pyjet, shkat�rrojn� vendin p�rqark. Pik�risht sepse ata ua kishin b�r� jet�n t� pamundur fqinj�ve t� tyre, perandori u nis kund�r tyre".
Shmausi, Mi�oviqi etj. si� vum� n� dukje, kan� hedhur tez�n hamend�suese se eposi shqiptar duhet t� jet� huazuar prej atij boshnjak rreth shek. XVIII, kur mal�sor�t shqiptar� u dynd�n nga mal�sit� e veriut dhe populluan Kosov�n, Rrafshin e Dukagjinit, Sanxhakun e treva t� tjera. Ata, n� marr�dh�nie me boshnjak�t, e p�rvet�suan eposin e tyre dhe e bart�n n� viset veriore shqiptare n�p�rmjet rapsod�ve dygjuh�sh?!
Shqyrtimi realist i k�saj pik�pamjeje sjell argumente p�r t� kund�rt�n e saj. Folklorist�, mbledh�s dhe studiues t� epik�s son�, kan� nxjerr� n� pah se mot�rzimet m� t� hershme e m� t� kristalizuara t� saj jan� gjetur n� trevat katolike, t� Dukagjinit dhe t� Mal�sis� s� Gjakov�s (Nikaj e M�rtur). Nd�rsa n� trevat e myslimanizuara, n� Krasniqe, Gash e n� Kosov�, gjenden mbishtesa t� epok�s osmane, si n� fjalor etj. Pra, mal�sor�t q� mund t� jen� shp�rngulur n� at� shekull apo m� par�, nga mal�sit� veriore n� Kosov� e gjetk�, logjikisht duhet t� ken� marr� me vete edhe k�ng�t legjendare, t� cilat jan� p�rhapur deri n� Bosnjen fqinje. K�t� e p�rforcon edhe fakti q� k�ng�t e epit boshnjak t� k�nduara nga rapsod�t n� trevat kufitare me Kosov�n ngjasojn� n� motive e subjekte me ato t� eposit shqiptar, nd�rsa n� thell�si t� Bosnjes, ku ato, me sa duket jan� p�rpunuar e u jan� p�rshtatur mjediseve vend�se, largimet e ndryshimet jan� t� m�dha.
Hulumtuesit e mbledh�sit e eposit shqiptar nga fillimi i shek. XX , kan� v�rejtur se ai kishte kristalizuar nj� tradit� t� mahnitshme rr�fimi e interpretimi jo vet�m nga rapsod� t� njohur, por gati n� t� gjitha familjet mal�sore dhe kishte popullaritet t� jasht�zakonsh�m. Andaj �sht� jologjike t� pranohet se ai , brenda nj� shekulli, qenka " p�rkthyer" nga rapsod�t dygjuh�sh prej epit boshnjak e paska arritur tregues t� till� njohjeje, interpretimi e popullariteti .
S� treti, toponimet epike t� ciklit ton� t� kreshnik�ve nuk gjenden vet�m n� viset e sotme t� sllav�ve t� jugut. Vet�m buz� Valbon�s n� Tropoj� p�rmenden edhe sot disa t� tilla. Lugjet e Verdha jan� t� lokalizuara n� pjes�n veriper�ndimore t� gryk�s s� Dragobis�. Ato, vet�m n� poem�n Ajkuna kjan Omerin, p�rmenden 6 her�. K�tu, te Qeta e Dozhlanit, tregohet nj� vend, ku, sipas legjend�s, �sht� varrosur Omerit i tet� i Muj�s. Dijetarja greke Jensen thot�: "Ajo �ka �sht� bjeshka p�r kreshnik�t shqiptar� �sht� deti p�r heronjt� homerik�: pjes� aq e r�nd�sishme e natyr�s, elementi thelb�sor n� t� cilin ata l�vizin". Nd�rkaq Bjeshk�t e Nemuna, t� cilat ndonj�her� quhen dhe Bjeshk�t e thata etj., kan� nj� shtrirje t� gjer�, nga k�to an� n� Tropoj�, n� viset shqiptare n� Mal t� Zi dhe n� Kosov�. Ato p�rshkruhen me p�rmasa legjendare si teat�r i luftimeve dhe i �etimeve, si vend ku zhvillohen ngjarje t� r�nd�sishme, ku verojn�, po edhe banojn� kreshnik�t. Muja, p�rve� "sarajit dymb�dhet� ket�sh" n� Jutbin�, ka edhe nj� kull� n� bjeshk�. Klysyra sot �sht� nj� katund i vog�l n� gryk� t� Dragobis�. Ky fshat shfaqet disa her� si toponim epik, "Qafa e Klisyr�s" n� poem�n " Filiske Filiskama", apo "Klysyra t� zeza" n� "Or�t e bjeshk�ve" etj.
Interes paraqet k�tu dhe shqyrtimi i nj� mikrotoponimi q� ndodhet n� Begaj t� Gashit, i cili quhet Shpella e Kllad�s. P�r t� ka edhe nj� goj�dh�n� q� thot� se "Kllada � k�n ni �ik e bukur. Ajo ka kalue ni dit aty dhe e ka shti doren n�kersh t�shpell�s per me e l�n gjurmen e saj si shej kujtimi". Pa hyr� te v�rtet�sia e k�saj goj�dh�ne, r�nd�si p�r ��shtjen n� fjal� ka krahasimi me toponimin Klladush� t� Bosnj�s. Sikurse shihet, tema antroponimike �sht� e nj�jt�, nga emri vetjak Kllad�, por te toponimi boshnjak ka dhe prapashtes�n �ush�. Kjo prapashtes�, sipas Xhuvanit e �abejt, del edhe n� ilirishte, si te emri i lumit Genusus, n� emra personash, si Ebusius, Tatusius etj., pra nj� prapashtes� e vjet�r shqipe, e cila ka gjasa t� ket� hyr� n� serbokroatishte p�rmes shqipes. Andaj ka t� ngjar� q� dhe toponimi Klladush� t� ket� lidhje me onomastik�n e hershme mesjetare shqiptare. Por thelb�sore �sht� t� dallohet fakti se Klladusha n� epin boshnjak del si seli e kreshnik�ve v�llez�r Mujo, Halil e Omer Hrnjica, kurse n� eposin shqiptar ajo shfaqet si vend periferik, q� p�rmendet fare pak dhe n� m�nyr� episodike. Sakaq, n� rapsodin� "Martesa e Halilit t� ri me Ruzh�n e Galan Kapetanit", ku zihet n� goj� Klladusha, shqiptar�t p�rmenden me k�t� em�r etnik dhe dalin si protagonist� kryesor�. Nd�rsa te "Smililiq Alia", ngjarjet zhvillohen n� Klysyra t� zeza, q� i lokalizuam m� lart, kurse Klladusha ve�se sa p�rmendet nga fundi i k�ng�s.
3) Ngjashm�rit� stilistike nd�rmjet eposit shqiptar dhe atij serbo-boshnjak.
Mbrojt�sit e k�saj pik�pamjeje, Shmausi, Skendi e t� tjer�, kapen fort pas disa elementeve formale, q� nga vargu dhjet�rrok�sh, figurat stilistike, si hiperbola etj. e deri te k�ndimi i k�ng�ve me lahut�, e cila sipas tyre "u p�rgjigjet gusllave serbe"! Argumente t� k�tilla nuk q�ndrojn� teorikisht dhe nuk p�rputhen me realitetin. Gjedhet krijuese jo vet�m n� folklor, por dhe n� let�rsi, madje dhe n� veprimtari praktike, si n� nd�rtimtari etj. mund t� huazohen, por dhe t� krijohen paralelisht, pa ndikime e nd�rvar�si me nj�ra-tjetr�n, t� diktuara nga nevojat dhe zhvilllimet e brendshme t� fush�s p�rkat�se. Hisorian�t kan� zbuluar, bie fjala, se teorema e Pitagor�s ka qen� formuluar nga arab�t rreth 10 shekuj m� par�. Shkenc�tar� t� ndrysh�m kan� b�r� shpikje dhe zbulime t� nj�jta n� m�nyr� t� pavarur prej nj�ri-tjetrit.
Vargu dhjet�rrok�sh, si� wshtw vwnw nw dukje, nuk gjendet vet�m n� epik�n sllavo-boshnjake, por n� t� gjith� qarkun kuturor europian. Ai del edhe te epet shum� m� t� hershme se ato sllavo-boshnjake, si te eposi francez n� "K�ng�n e Rolandit", q� daton rreth viteve 1110-1115 dhe te ai gjerman n� "K�ng�n e Nibelungut".
Sa i p�rket p�rdorimit t� k�tij vargu n� folklorin shqiptar, meritojn� hulumtime dhe sakt�sime dy ��shtje. E para, konstatimi i autor�ve t� m�sip�rm se ai "v�rehet vet�m n� arealin verior dhe n� epik�n legjendare shqiptare", nuk q�ndron. Ai del n� pah edhe n� epik�n historike, si n� k�ng�n "Lufta e Kosov�s", n� dy mot�rzimet; "Vjen haberi anp�ran�", "Ndija ni her� Shaqirit martin�n" etj., por edhe n� jug e n� k�ng� lirike: - Do t� marr, o moj f�ll�z e malit!/- S�m� merr dot, o mor yll i karvanit! (Pogradec ). "Se� m�u nis burri p�r n� kurbet, / moj korba n�n�, p�rse s�i flet? "(�am�ri). "O moj, se� u msua nj� zog�z �o / o moj, rri t� rrim�t� dy bashk�z-o/ si vez� t� kuqe p�r pashk�z �o!" ( Kor�� ) etj. E dyta, n� mot�rzimet e botuara, mbledh�sit nuk i jan� p�rmbajtur n� mjaft raste parimit fonetik, sh�nimit t� tyre sipas shqiptimit n� t� folmet p�rkat�se, por i kan� letrarizuar n� nj� far� mase. Ve�an�risht kjo bie n� sy n� sh�nimin e �-s�, e cila n� t� folmet ku �sht� mbledhur eposi, thuajse nuk p�rdoret fare. Nd�rkaq, mb�shtetur n� tekstet p�rkat�se, ajo �sht� marr� si nj�si rrokjesore. Nd�rsa studimi i v�mendsh�m i metrik�s s� eposit ton� provon se vargu dhjet�rrok�sh nuk �sht� mbizot�rues n� t�. K�shtu, te poema m� e gjat� dhe m� e p�rkryer nga ana metrike e stilistike "Martesa e Halilit", vargu tet�rrok�sh zot�ron n� 196 nj�si, n�nt�rrok�shi v�rehet 155 her�, shtat�rrok�shi n� 131 raste, kurse dhjet�rrok�shi vet�m 121 her�.
K�sisoj, duke qen� se vargjet jan� t� parimuara, t� lira metrikisht, edhe numri i rrokjeve luhatet ndjesh�m prej dhjet�rrok�shit. Ai del zbrit�s: 9, 8, 7 e deri 6-rrok�sh, por dhe ngjit�s, n� disa raste deri n� 16 rrok�sh.
4) Paralelizmat dhe ngjashm�rit� e temave, motiveve e subjekteve.
Ndri�imi shkencor i k�saj ��shtjeje parakupton shtjellimin e saj n� shum� rrafshe, n� kontekst nd�rgjinor gjth�folklorik dhe krahasues me mitologjin� e let�rsin� artistike; n� drit�n e folkloristik�s, por dhe t� kritik�s letrare moderne e postmoderne, ve�an�risht t� teoris� s� nd�rtekstit, t� hipertekstit etj. P�rkime e p�rbashk�si t� k�saj natyre hasen dendur n� t� trija format e pasqyrimit artistik t� realitetit. N� mitoligjin� e lasht� shtegtimet apo ngjashm�rit� e kulteve t� zotave shfaqen duksh�m, si te grek�t, ilir�t dhe romak�t. Mitoligjia romake �sht� aq e af�rt me at� helene, saq� �sht� quajtur asimiluese e saj, thjesht� nj� latinizim i emrave mitoligjik� grek�. K�shtu, per�ndit� kryesore t� mitoligjis� romake paraqiten me cil�si t� p�raf�rta m� ato t� helen�ve: Jupiteri si Zeusi, Minerva - Atena, Venera-Af�rdita, Merkuri-Herm�si etj.
Ngjashm�ri t� k�tilla jan� v�n� n� dukje dhe p�r hyjnit� ilire. Partini, ashtu si Zeusi dhe Jupiteri, p�rfaq�sonte cil�sit� e per�ndis� m� t� lart�. Armati adhurohej si zot i luft�s, ashtu si Aresi grek e Marsi romak etj. Disa zota ilir� adhuruheshin edhe n� panteonin latin, si Vidasusi, Tadeni, kulti i t� cilit kishte mb�rritur n� Rom� n� vitin 430 para e.s.
P�rbashk�sit� e kulteve dhe t� figurave mitoligjike kan� gjeografi t� gjer�, nd�rkontinentale. Kulti i Af�rdit�s e i Adonisit jan� sjell� fillimisht n� Greqi nga Lindja prej fenikasve dhe pastaj kaluan edhe n� Rom�. Atargatida ishte hyjnesh� siriane, n�na e Semiramid�s. Kulti i saj ishte shum� i p�rhapur te grek�t e vjet�r, nd�rsa n� Rom� mb�rriti n� shekullin III para e.s. dhe adhurohej me emrin Dea Siria. Zanafill� lindore ka dhe kulti i Dionizit i cili u p�rhap n� Trak� prej Azis� s� vog�l e mandej n� Greqi. Ose motrat profetike n� besimet e mo�me skandinave njiheshin si tri hyjnesha q� kishin n� dor� fatin e njer�zve. Ato p�rshkruhen si tri moirat, hyjneshat e fatit te mitologjia greke, por dhe si tri fatit� e p�rrallave tona popullore. K�so pik�takimesh v�rehen jo vet�m n� rrafshin sinkronik, por dhe diakronik. Motivi i barit magjik, q� or�t i shtrydhin Zukut Bajraktar nj� "lulz�" t� tij n� syt� e verbuar e q� ia sh�ron menj�her�, apo "nji er� barit" q� zanat i japin Muj�s dhe, n� �ast, i sh�roh�n plag�t e i rip�rt�rihen fuqit�, p�rshkruhet me cil�sin� e p�rjet�sis� edhe n� "Epin e Giglameshit", si epi m� i vjet�r n� bot� .
N� folklor, p�rve� epik�s legjendare, afria dhe p�rkimi i motiveve ndeshen edhe n� gjinit� e tjera, sidomos n� balada e n� p�rralla. Motivi i ngritjes s� t� vdekurit prej varrit, t� cilit i prishet qet�sia kur e qajn� me mall, ose i k�rkojn� me pik�llim ndonj� premtim q� ka pas� b�r�, �sht� i njohur n� t� gjith� Europ�n. N� pjes�n m� t� madhe t� vendeve europiane, deri n� veri t� Ballkanit, ai njihet si motivi i Lenor�s. N� balad�n me t� nj�jtin titull, t� botuar nga poeti lirik gjerman Byrger n� vitin 1773, p�rshkruhet fati i nj� djali e i nj� vajze q� dashurohen dhe duan t� martohen, por djali shkon n� luft� e vritet. Vajza rend duke e k�rkuar deri te varri i tij. Ai ngrihet n� mesnat� dhe e k�rkon at� p�r dasm�.
Nd�rkaq n� folklorin ballkanas, t� shqiptar�ve, bullgar�ve, grek�ve, serb�ve, kroat�ve etj., ky motiv, n� thelb i nj�jt�, zhvillohet n� dy vija t� ndryshme. Nd�rsa n� balad�n e Lenor�s linja e subjektit shpreh marr�dh�nie bashk�shortore, t� t� fejuarit me t� dashur�n, n� variantet ballkanase protagonist�t jan� n�na me djalin ose motra me v�llan�. N� t� gjitha mot�rzimet e njohura, bie n� sy shtjellimi pak a shum� i nj�jt� i motivit: v�llai a djali ngrihet nga varri p�r t� mbajtur fjal�n e dh�n�. Atij guri i varrit i b�het kal� (diku, te grek�t, p.sh., kal� i b�het reja) dhe balta shal�, i hip�n kalit dhe shkon te motra, e merr at� dhe kthehen s� bashku te sht�pia prind�rore. Rrug�s animizohen zogjt� (ose peshqit, deri edhe gjarprinjt� n� disa mot�rzime). Ata flasin si njer�z, shprehin habi dhe shtrojn� pak a shum� t� nj�jt�n pyetje:
- Si udh�tokan (si rrikan, si h�ng�rkan ) i gjalli me t� vdekurin ?! Kur shkojn� n� sht�pi, i vdekuri zhduket. N�na e motra, kur takohen dhe e marrin vesh t� v�rtet�n, ose vdesin t� dyja, ose metamorfizohen n� zogj (n� qyqe a n� kumuri).
Nj� p�rhapje mjaft t� gjer� n� let�rsin� gojore ballkanase ka dhe motivi i murimit. Skemat e baladave me k�t� motiv zhvillohen thuajse n� k�t� vij�: mjeshtrit, zakonisht tre v�llez�r, nisin punimet p�r t� nd�rtuar nj� k�shtjell�, nj� ur� e, rrall�her�, edhe ndonj� kish� a manastir. Punimet nuk u ecin mbar�. �ka nd�rtojn� dit�n, u rr�nohet nat�n prej " shpirtrave t� k�qij". Prandaj, q� t� q�ndrojn� muret, duhet t� flijojn� n� themelet e tyre nj� grua. K�t� domosdoshm�ri ua "rr�fen" nj� "njeri i shenjt�" ose "nj� zog". Dhe v�llez�rit vendosin t� murojn� nj�r�n nga grat� q� do t�u sjell� buk�n t� nes�rmen. Dy v�llez�rit e m�dhenj u tregojn� grave, kurse i vogli tregohet i sinqert�, nuk i tregon s� shoqes, e cila vjen dhe u sjell buk�n. Ata, sipas vendimit q� kan� marr�, e murojn� at� n� muret e k�shtjell�s, t� ur�s a t� manastirit.
Ky motiv, me subjekt e zhvillim t� ngjash�m, ku ndryshojn� kryesisht vet�m emrat e personazheve e t� toponimeve, gjendet n� t� gjith� folklorin ballkanas.
Paralelizma t� ngjashme vihen re deri n� gjinin� e proverbave dhe t� fjal�ve t� urta. Peshku qelbet nga koka p.sh., p�rve� shqipes, gjendet edhe n� greqisht, turqisht, rumanisht e serbisht. Me nj� qyqe s�vjen behari, ndeshet n� disa gjuh� ballkanase dhe n� fr�ngjishte. Kush s� ka kok�, ka k�mb�, p�rdoret edhe n� italisht: chi non ha testa, abbia gambe.
Shfaqje t� k�saj natyre hasen edhe n� let�rsi. P�r k�t�, mjafton t�i referohemi Shekspirit, dramaturgut gjenial anglez. Ai ka shkruar nj� num�r t� konsideruesh�m tragjedish, dramash e komedish t� pavdekshme, por duket disi befasuese q�, thuajse asnj� nga fabulat e subjektet e tyre nuk jan� origjinale, t� trilluara nga autori. P�rkundrazi, p�r krijimin e tyre ai ka shfryt�zuar tri burime t� njohura: kronikat historike, mitet, goj�dh�nat e sagat popullore dhe vepra t� ndryshme letrare. Nga Jet�t paralele t� Plutarkut ai ka " kopjuar besnik�risht", si� shprehej Noli, t� gjitha ngjarjet e personat e dram�s Jul Cezari, p�rve� sh�rb�torit t� Brutit dhe t� ca holl�sirave pa r�nd�si. Mbi motivin e nj� sage daneze, ai shkroi tragjedin� Hamleti. Motivet e Otellos dhe t� Rikardit t� Tret� ai i mori prej librit Nj�mij� p�rralla t� autorit italian t� koh�s, Xhiraldi �into dhe nga dramaturgu i p�rmendur anglez Kristofor Marlo.
Kjo analiz� �on n� p�rfundimin se krijimet paralele n� baz� t� zhvillimeve t� brendshme tipologjike, huazimeve apo shtegtimeve t� motiveve, temave e subjekteve nuk ekzistojn� vet�m n� eposin shqiptar e n� ato sllave, por jan� dukuri e p�rgjithshme folklorike, q� prej Lindjes s� larg�t e n� Per�ndim, shkaqet e s� cil�s jan� t� njohura. P�rcaktimi i burim�sis� s� atyre q� jan� t� ngjashme, duke qen� se epet, baladat dhe krijime t� tjera folklorike n� Ballkan jan� dokumentuar shum� m� von� se koha kur jan� krijuar, mbetet relativ, madje gati i pamundur. P�rq�ndrimi i hulumtimeve rreth k�saj teme shpesh ka �elur polemika edhe p�r eposet e popujve t� tjer�, p�r burimin e epik�s gjermanike nga mitologjia kelte, t� asaj fr�nge prej eposit gjerman ose spanjoll, t� k�ng�ve akritike t� Bizantit prej Lindjes. P�r pasoj� ka krijuar nj� qerthull t� nd�rlikuar, �ka ka �uar n� p�rfundime e vler�sime t� nj�anshme e t� pasakta, me ngjyresa nacionaliste e romantike. Burim�sia apo dhe risia e motiveve, temave e subjekteve nuk mund t� konsiderohet kriter p�rcaktues i origjinalitetit dhe vlerave ideoestetike t� krijimeve folklorike, as t� veprave letrare. Po t� merrej ky si kriter themelor, at�her� Shekspiri do t� duhej t� quhej shkrimtar i dor�s s� dyt�! Mir�po, a mund t� cil�sohet ai imitues e plagjiat?! Ai v�rtet u ushqye nga gurrat q� p�rmendem, por ngjarjet e harruara historike, prototipat historik�, legjendat dhe subjektet e m�parshme i ngriti n� majat e artit, u dha dramacitet me p�rmasa kozmike, shoq�rore e filozofike, psikologjike e humaniste; ai i b�ri ato simbole epokash, ngjarjesh, klasash e popujsh, u dha karakter t� gjith�kohsh�m e t� p�rbotsh�m. Ai, si� ka th�n� Ben Xhonson, "ishte shpirti i epok�s s� tij", por ishte dhe "i t� gjitha koh�rave".
ANALIZA TEKSTORE, PARAKUSHT P�R P�RFUNDIME SHKENCORE
Origjinalietin e epeve dhe t� gjinive t� tjera folklorike do t� ishte m� e udh�s dhe m� e frytshme ta k�rkojm� tek arti i tyre, te vlerat ideoestetike, tek individualiteti artistik i mish�ruar n� frym�n dhe fytyr�n e epok�s e t� etnis� q� i p�rkasin. Kjo do t� shmangte prirjet subjektiviste, q� jan� v�rejtur, p�r t� zhvler�suar a denigruar eposin e popullit tjet�r. Epika legjendare shqiptare, ajo boshnjake, serbe, kroate dhe e �do populli, kan� krijime t� dob�ta, por dhe krijime t� arrira, me vlera poetike dhe etnokulturore t� pap�rs�ritshme, q� sjellin thesare t� �muara n� fondin e p�rgjithsh�m t� trash�gimis� kulturore bot�rore. Ato, qofshin dhe mot�rzime e me motive t� nj�jta, kan� ve�antit�, kan� origjinalitet dhe vlera, sepse skeletin tip e kan� individualizuar me mishin e gjakun, me limf�n e plazm�n e gjuh�s komb�tare p�rkat�se, e kan� rind�rtuar sipas strukturave gramatikore dhe mjeteve stilistikore e shpreh�se t� saj. Krijimet e bukura e t� madh�rishme nuk lart�sohen duke zhvler�suar ato fqinje. Mali malit kurr� s�i b�n hije, thoshte Petrarka. Nuk mund t� mos emocionohesh dhe t� mos impresionohesh, kur lexon balad�n ton� p�r kalan� e Rozaf�s, por nuk mund t� mos p�rjetosh ndjenja t� tilla kur njihesh dhe me balad�n greke p�r ur�n e Art�s, me at� turke p�r ur�n e Adanas� etj. Mjaft k�ng� t� epik�s s� sllav�ve t� jugut e t� boshnjak�ve, si ato kushtuar Kraleviq Markut, Bollan Doj�init, "Hakmarrja e Boji�iq Alis�" etj. shquhen p�r epiz�m dhe dramacitet, fantazi e romantiz�m ndjenjash, figurshm�ri t� pasur dhe metrik� mjesht�rore.
Analiza tekstore jep dor� p�r t� ndri�uar m� tej edhe ��shtjen e burim�sis� s� eposit ton� legjendar. Ai, megjith�se �sht� botuar von�, mund t� periodizohet p�raf�rsisht, mb�shtetur n� epokat e m�dha krijuese t� artit popullor gojor. Mendimi i p�rgjithsh�m shkencor, folkloristik dhe mitologjik dallon tri epoka t� tilla: epoka e par� dhe m� e hershme i p�rket mitologjis�; e dyta, epik�s heroike legjendare dhe, e treta, epik�s heroike historike. Ky periodizim, natyrisht, �sht� relativ dhe kryesisht n� rrafshin diakronik, sepse edhe n� periudh�n e miteve kan� lul�zuar gjini t� tjera, si poezia lirike etj.
Nga kjo pik�pamje, tezat p�r "var�sin� gjenetike" t� eposit shqiptar nga ai serbo-boshnjak rezultojn� t� pamb�shtetura shkenc�risht. Shqyrtimi i teksteve t� ciklit ton� nxjerr n� pah karakterin e mir�fillt� legjendarizues dhe mitizues t� realitetit shqiptar, lidhjet e forta e t� drejtp�rdrejta t� tij me mitologjin� e lasht� ilire e paleoballkanase. Muza e poetit epik �sht� m�kuar n� gurr�n mitologjike me motive t� shumta, besime, kulte e gjedhe shtjelluese, t� cilat jet�sohen gati n� �do k�ng�, por ai nuk i huazon ato mekanikisht. P�rkundrazi, duke ruajtur ngjyres�n burimore, i shnd�rron ato n� mjete artistike magjike; mbi baz�n e tyre nd�rton dhe figurat stilistike, si hiperbol�n etj., i legjendarizon ngjarjet e heronjt�. Pa k�t� unitet e nd�rvar�si, Muja, nj� bari qyqar lop�sh, nuk do t� b�hej artistikisht nj� vigan, saq� arrin t� ngrej� gurin nj�mijok�sh deri n� supe. Nd�rkoh� jan� pik�risht qeniet mitologjike, zanat hyjnore me forc� t� mbinatyrshme, q� e ushqejn� at� me qumshtin e gjirit t� tyre dhe e b�jn� kreshnik legjendar. Ato i shoq�rojn� kreshnik�t n� �do hap, i ndihmojn� me fuqin� e tyre misterioze, por dhe i shitojn� e i metamorfizojn� n� gur� dasmor�t e Muj�s bashk� m� kuajt, kur u prishin qet�sin� n� logun e tyre. Or�t, si qenie t� tjera mitike, i shoq�rojn� gjithashtu heronjt� epik�, i ndihmojn� t� dalin fitimtar�. Poashtu, nisur nga besimi pagan, aedi i p�rshkruan poetikisht n� krah t� kreshnik�ve edhe diellin, edhe h�n�n e dhit� magjike: " Po thot� dielli: "A ndorja eme !/ Ka than� hana: "A ndorja eme !/ Kan� than� or�t: "A ndorja jon� ! / ...Paska fol� dhija n� mal ! / �a ka qitun e ka than� ? /-Sa t�baj� drit� ka ndoren dielli, / t�errmen nat�, ka ndoren hana , / arm�t e brezit ja rue zana".
Muja , n� �astin fatal, kur Behuri e rr�zon p�rdhe e ia zapton duart, u drejtohet or�ve p�r ndihm�: "Or�ve t�malit Muji po u b�rtet :/- A thue n� gjum� kini qillue? / Po ku e keni bes�n qi ma kini dhan� ? / Kurr ma ngusht se sot s� jam kan� !". Ora i vjen fluturim te kryet, i t�rheq v�mendjen p�r porosin� q� i kishte dh�n� q�: "Kuj n�mejdan t� diell�n mos me i dal�!" (nj� refleks ky i besimit pagan e bestytnor, sikur e diela �sht� dit� ters ) dhe e m�son q� t�i thot� Behurit "kqyre diellin" e, nd�rkoh� t� nxjerr� "nji thik� t� helmatisune" prej xhepit t� majt� e t�ia rras� n� brinj�. Ajo i rri Muj�s te kryet edhe kur plagoset. Nd�rkaq edhe tri zanat, n� nj� rast t� till�, nd�rhyjn� t� shqet�suara p�r fatin e tij: "e me t�shpejt� tu Muja paskan shkue, / gjith� me rend varr�t tuj ja lidh� (Muji i varruem).
Sikurse shihet, prania e qenieve mitike dhe p�rdorimi i tyre si mjete artistike kompozicionale �sht� aq e natyrshme dhe organike, saq� poemat e k�tij lloji mund t� klasifikohen poema t� mir�fillta mitologjike, si ato t� tipit homerik. Dijetar�t kan� nxjerr� n� pah plot pik�takime nd�rmjet tyre. K�to e t� dh�na t� tjera tregojn� se kulti i zanave ka qen� i fort� dhe i p�rhapur n� mbar� Shqip�rin�. K�t� e d�shmojn� edhe toponimet e shumta kushtuar atyre, si Mrizi i Zanave (Temal, Pult), Rrasa e Zan�s (Kelmend), Shkambi i Zanave (Nikaj-M�rtur), Logu i Zanave (Tropoj�, Isniq ), P�rroi i Z�r�s (Vuno, Himar�), Shpella e Z�r�s (Paramithi, �am�ri) etj. Zana shfaqet me atribute t� ngjashme me hyjni t� lashta mitologjike, sidomos me Atenen greke. Zana shitonte cilindo q� guxonte ta shikonte kur lahej cullak � Atena verbon Tiresiun, kur falltari guxoi ta k�qyrte tek po lahej; zanat ndihmonin Muj�n e Halilin p�r t� dal� fitimtar� n� ndeshjet me shkijet-Atena ndihmonte heronjt� grek�, Akilin dhe Odisen� n� luft�n e Troj�s. K�to ngjashm�ri flasin p�r ekzistenc�n paralele t� tyre.
N� k�t� spekt�r, interes paraqet dhe kulti i gjarprit e i ujkut. Muj�s, kur plagoset, nj� gjarp�r demoniak i "sh�tit n�p�r varr�", i cili i ka "nand� soj barnash p�r n�n gjuh�" dhe ia lan "tri her� n�dit� tan� varr�t". Ai dhe k�ndon "nji soj kang�sh, qi kurrkund s�i ndi", p�r ta qet�suar kreshnikun, kur e kapin dhimbjet e plag�ve. Nd�rkaq kulti i gjarprit �sht� shum� i hersh�m n� Ballkan. Ai adhurohej edhe n� Iliri si hyjni mbrojt�se, �ka d�shmojn� dhe reliket e shumta nga bota ilire. Gjithashtu Muj�s s� plagosur i rri pran� nj� hyjni tjet�r pagan n� trajt� ujku.
Karakterin e m�vonsh�m t� epit boshnjak, n� raport me at� shqiptar, e d�shmojn� dhe marr�dh�niet e tyre me p�rrallat dhe baladat, p�r t� cilat mendimi i p�rgjithsh�m i dijetar�ve �sht� se k�to gjini jan� shum� t� hershme, thuajse paralele me epik�n legjendare. N� k�ng�t epike gjejm� motive, situate, zgjidhje e afri t� ngjashme me t� k�tyre gjinive. Metamorfizimi i p�rket nj� faze fort t� hershme t� bot�kuptimit totemik njer�zor, kur mendohej se shpirtrat mund t� kalonin prej njer�zve n� kafsh� e anasjelltas apo edhe n� sende. N� epos motrat e Imer Bajraktarit e t� Ag�s Hasan Ag� shnd�rrohen n� qyqe; dasmor�t e Muj�s e kuajt e tyre n� gur�; n� balada, gur�t e varrit e rrasat e tyre u b�hen kuaj e shal� Kostandinit e Halil Garris�. N� disa variante motrat e tyre shnd�rrohen n� qyqe. Besimi p�r ngjalljen e t� vdekurit �sht� nj� iluzion i bot�kuptimit foshnjor t� njer�zimit. Sakaq, n� ciklin e kreshnik�ve ai reflektohet n� ngritjen e Muj�s e t� Halilit nga varri, kurse n� balada ky motiv �sht� i njohur, Halil Garria, Kostandini e personazhe t� tjer� ngrihen nga varri p�r t� mbajtur fjal�n e dh�n�. Animizimi, shpirt�zimi i zogjve, si m�nyr� shtjellimi fantastike e misterioze, gjendet n� t� trija k�to gjini, si qyqja kur shkon e i kumton Halilit amanetin e Muj�s prej varri, gjogu kur flet si njeri apo zogjt� n� balada, kur shprehin habin� e thon�: "Si po shkon i dekuni me t�gjall�!". Kafsh�t e pem�t flasin si njer�z n� p�rralla etj. Lidhjet jan� aq t� drejtp�rdrejta, saq� rreth dyzet motivet e lashta q� dallonte Lamberci n� ciklin e kreshnik�ve, t� gjitha gjenden t� trajtuara edhe n� p�rrallat tona. Nd�rkoh�, n� epin boshnjak e serbo-kroat lidhje t� tilla gati mungojn�. Kjo dukuri �sht� kusht�zuar nga karakteri historik i tyre, i cili dikton q� dhe motivet e personazhet t� k�rkohen n� realitetin historik.
Qeniet mitologjike, famtastikja, e mrekullishmja veprojn� k�shtu n� t� gjith� ngrehin�n poetike t� eposit shqiptar. Kurse epika boshnjake, e cila m�tohet se ka qen� burim i par� prej s� cil�s �sht� huazuar eposi shqiptar, shpalos pamje t� tjera, ballafaquar me aspektet q� trajtuam. Disa prej k�tyre dallimeve i ka v�n� n� dukje me v�rtet�si albanologia e njohur ruse, Desnickaja. "Nd�rsa n� k�ng�t shqiptare fytyrat mitologjike jan� paraqitur n� form� t� plot� dhe n� aksion, shkruan ajo, n� eposin boshnjak elementet mitologjike luajn� nj� rol t� par�nd�sish�m dhe formal". Apo "p�r figur�n e Mujit n� poezin� epike shqiptare, jan� karakteristik�e lidhjet e ve�anta me bot�n e mbinatyrshme" . Nd�rkoh�, "n� tradit�n epike t� mysliman�ve boshnjak�, atributet mitologjike t� Mujit paraqiten n� form� rudimentale". Kurse p�r elementet fantastike, ajo thot�: "N� k�ng�t e mysliman�ve boshnjak�...gati nuk e hasim fantastik�n e hapur".
Afria me mitologjin�, si tregues i hershm�ris� s� epik�s son�, �sht� v�n� n� dukje edhe n� raport me ciklin akritik, i cili z� fill n� shek. VIII t� e.s., p�r �ka profesori grek Mizis thot�: "Ajo q� mund t� thuhet q� tani �sht� se n� t� gjith� ciklin akritik elementi mitologjik n� krahasim me eposin shqiptar, �sht� tep�r i pak�t". Madje, k�to dallime nuk jan� t� rast�sishme dhe an�sore, por funksionale dhe organike. Nd�rsa eposi shqiptar renditet mir�filltazi n� epik�n legjendare, ai boshnjak renditet n� gjinin� e epik�s historike. Epi boshnjak del n� pah n� nj� sfond t� qart� historik dhe shoq�ror, q� p�rkon me epok�n e sundimit otoman n� Bosnje. Heroi kryesor i tij , Mustafa bej Lika dhe protagonist� t� tjer�, kan� qen� figura t� njohura historike. Madje dhe Muji i k�tij cikli thuhet se ka qen� nj� person historik. Kurse n� epopen� legjendare shqiptare motivet e epok�s osmane mungojn�, sepse ajo e kishte mbyllur procesin e vet krijues, duke ia l�n� vendin epik�s historike, e cila shfaqet e kristalizuar qysh n� shek. XIV-XV, n� k�ng�t p�r b�mat heroike t� Sk�nderbeut, Lek� Dukagjinit, Moisi Golemit. Pra, kjo e fundit zhvillohej paralelisht me epik�n bosnje-hercegovinase dhe jo eposi legjendar. K�nga e vetme n� dy mot�rzime me ngjyresa t� asaj kohe: "Muji te mbreti", nuk i ngre lavde aspak sulltanit turk, p�rkundrazi ka karakter satirik, e p�rshkruan at� n� m�nyr� groteske, t� dob�t e t� pafuqish�m, saq� kreshniku shqiptar e t�rheq zvarr� me gjith� fron, kur ngrihet p�r t� ikur: "Kamc�n n�post Muji e paska mb�rthye; / kur ka ba trimi m�u �ue n� kamb�, / zhag te dera mbretin e paska qit�!".
Shmausi, Desnickaja dhe folklorist� t� tjer� kan� pohuar nj� dukuri kompozicionale t� ve�ant� t� eposit ton�, p�rqasur me at� boshnjak: shkurt�sin� e k�ng�ve. "Martesa e Halilit", p.sh., si m� e gjata, ka 674 vargje, nd�rkaq n� ciklin boshnjak numri i vargjeve t� disa k�ng�ve mb�rrin deri n� 4000 mij� vargje e m� shum�. Kjo dukuri �sht� nj� argument tjet�r tekstor, q� shpreh lasht�sin� kompozicionale t� ciklit shqiptar, i cili nuk i �sht� n�nshtruar procesit t� mbufatjes. N� k�t� aspekt edhe Mi�oviqi, si nj� nd�r mbrojt�sit e flakt� t� origjinalitetit t� eposit sllavo-boshnjak, pohon q�: "K�ng�t kreshnike shqiptare paraqesin gjendjen m� t� vjet�r arkaike t� epik�s s� kreshnik�ve n� p�rgjith�si". At�her� shtrohet pyetja: Uji rrjedh posht� prej burimit t� lumit e i ushqen edhe deg�t e tij apo e kund�rta?
Shqyrtimi i teksteve sjell dhe argumente gjuh�sore, q� v�rtetojn� hershm�rin� e eposit ton�. N� nj� k�ng� gj�jm� num�rorin trizet (gjasht�dhj�t�). Mir�po, me p�rb�r�sin e dyt� t� tij �zet, n� shqipen e sotme kemi vet�m nj�zet e dyzet. Nd�rkoh� te arb�resh�t e Italis� gjendet dhe kat�rzet (tet�dhj�t�), trajt� q� ata e kan� marr� me vete nga arb�rishtja mesjetare, kur u shp�rngulen n� Itali pas vdekjes s� Sk�nderbeut. Pra dhe trizet, duhet t� jet� e hershme, �ka tregon se k�nga p�rkat�se epike �sht� krijuar para periudh�s osmane n� t� cil�n �sht� krijuar epi boshjak. N� emrin livad t�rheq v�mendjen d-ja fundore, e pazb�rthyer n� dh, si n� fjal�t e ilirishtes Bardyl e dard, t� cilat kan� evoluar n� Bardhyl e dardh�. Ose e-ja fundore te mende, e pazb�rthyer n� je (mendje) ; mbiemri i idhun (zana t� idhuna), q� ka evoluar n� i idh�t n� t� folmet ku �sht� mbledhur cikli; Oroe, q� n� geg�rishte ka kaluar n� roe e n� tosk�risht� ne re ; kval (kual) etj. Apo disa trajta foljore, si ternueke, q� ka ndryshuar n� ternojke; lae (le), si "Amanet, pse i lae m�u djerr�?"; e kryera e anasjellt� e foljes, si: pshtue kam (kam pshtue) etj. N� k�ng�t e hershme t� kreshnik�ve rapsodi thot� "shqip" gjogut i ka fol�", kurse m� von� "tur�e" i ka fol�, fakt q� d�shmon se fjal�t e turqishtes jan� shtesa t� m�vonshme .
K�shtu analizat krahasuese t� teksteve hedhin drit� konsideruesh�m mbi enigm�n aq t� diskutueshme t� var�sis� a t� huazimit t� nj�rit epos nga tjetri. K�tej del se epopeja shqiptare �sht� shum� m� e hershm� se ajo sllavo-boshnjake. Ndaj �sht� logjike t� pranohet edhe karakteri burimor e autokton, n� fondin themelor t� k�ng�ve t� saj. Por ajo nuk �sht� krijuar p�r nj� dit�. Arkiv dhe bibliotek� e saj ka qen� kujtesa e popullit, e cila e ka ruajtur dhe e ka p�rcjell� brez pas brezi. N� shtegtimin shum�shekullor ajo ka humbur pjes�, por dhe �sht� shtuar e �sht� pasuruar me t� tjera. Duke qen� se me sllav�t kemi qen� fqinj�, q�kur z� fill konflikti qendror i eposit ton�, �sht� e natyrshme t� ket� pasur, ashtu si� ka ndodhur edhe n� gjuh� e n� sfera t� tjera, marr�dh�nie e ndikime t� nd�rsjellta edhe n� k�t� fush�.
FYTYRA ETNIKE DHE ARTI I VE�ANT�, P�RCAKTUES T� ORIGJINALITETIT
Gjithsesi, zanafilla e eposit ton�, por dhe e eposeve t� tjera, nuk mund t� mbetet tipari themelor, q� p�rcakton origjinalitetin e tyre. Origjina, me kalimin e koh�s dhe p�rhapjen e krijimeve paralele, humbet autonomin� e p�rpar�sin� e vet. Kryesore mbeten t� rejat a t� ve�antat q� sjell krijimi folklorik n� raport me krijimet e popujve t� tjer�; sa ka n� t� l�nd� historike origjinale dhe me �nivel artistik �sht� mbrujtur.
Zb�rthimi i kodit poetik t� epik�s son� parakupton shqyrtesa diakronike me referenca nga shtrati historik, folozofik, etik dhe shoq�ror n� t� cilin ka lindur ajo dhe nga etapat kur �sht� zhvilluar. Dyndjet e sllav�ve n� Ballkan nga fundi i shek. V t� e.s. paraqitnin nj� rrezik fatal p�r Arb�rin�, ve�an�risht p�r viset e saj veriore. Ata synonin p�rz�nien me dhun� ose sllavizimin e popullsis� vendase. N� mesjet� Arb�ria veriore p�rjetonte dhe nj� prapambetje t� thell� e t� gjithanshme. N� trevat ku �sht� krijuar cikli i kreshnik�ve zot�ronte analfabetizmi. Komunikimi me trevat p�rreth dhe vendet fqinje ishte tejet i kufizuar dhe primitiv. N� k�to rrethana t� v�shtira, lufta e shqiptar�ve kund�r sllav�ve ishte luft� p�r jet� a vdekje. Ajo k�rkohej t� himnizohej, t� shenjt�rohej, t� heroizohej e t� legjendarizohej n� caqet e s� jasht�zakonshmes, q� t� prekte thell� ndjenjat e njer�zve, t�i frym�zonte e t�i mobilizonte ata p�r t� marr� pjes� e p�r t�u flijuar n� t�. Ajo luft� k�rkonte dhe luft�tar� vigan�, me p�rmasa dhe me cil�si t� jasht�zakonshme trupore e shpirt�rore, t� cil�t nuk ekzistonin n� realitetin historik, por duheshin trilluar, duheshin mitizuar prototipa t� tij, duke i shnd�rruar artistikisht n� figura simbole, si Muj�n, Halilin e bashk�luft�tar�t e tyre. Ajo luft� donte dhe nj� sfond gjeografik me p�rmasa t� atilla, dhe nj� konteks etnik, shoq�ror, etik, psikologjik e aksiologjik, q� t� vler�sohej e t� lart�sohej n� shumanshm�rin� e saj, t� hyjnizohej e t� mb�shtetej nga per�ndi pagane, t� propagandohej e t� p�rcillej nga brezi n� brez.
P�rball� k�tyre rrethanave, mal�sor�t tan� t� veriut zhvilluan dy institucione jet�sore p�r vet�qenien etnike: k�ng�n dhe kuvendin e popullit. K�nga legjendare u b� nj�her�sh gurr� e pashterrshme epike dhe vat�r e institucion kulturor artistik, q� krijoi e l�vroi vlera poetike t� mahnitshme; ajo u b�, n�se p�rdorim termat e sot�m, shkoll� dhe media p�r m�simin e p�rhapjen e eposit nd�r breza. K�nga epike ngriti n� piedestal madh�shtor gjith� ngrehin�n etnopsikologjike t� shqiptar�ve; p�rpunoi, pasuroi dhe kodifikoi virtytet e cil�sit� e tyre t� larta. Nd�rkaq kuvendi i popullit, i cili kishte cil�si dhe funksione t� shumta vedimmarr�se, edukuese e mobilizuese p�r mbrojtjen e trojeve amtare p�rball� dyndjeve sllave, n� epos mish�rohet n� �et�n luftarake t� kreshnik�v�, ku diskutohej n� m�nyr� demokratike p�r t� gjitha ��shtjet dhe merreshin vendimet p�rkat�se.
Ky p�rfytyrim i p�rgjithsh�m p�r ngrehin�n e epik�s son� dhe muret e ve�anta t� saj jan� trajtuar holl�sisht nga folklorist�t tan� e dijetar� t� tjer�. Por mendojm� se ka vend p�r shqyrtesa krahasuese n� k�t� rrafsh, p�r t� nxjerr� n� pah ve�antit� e eposit ton�, q� ravij�zojn� dh� fizionomin� origjinale t� tij.
Heronjt� epik� shqiptar� nuk jan� thjesht� personazhe kalorsiake. Ata p�rgjith�sisht luftojn� p�r ��shtje dhe ideale t� larta mbar�njer�zore: p�r lirin�, m�vet�sin� etnike, nderin dhe dinjitetin. Konflikti i tyre me sllav�t, n� dukje z� fill p�r ��shtje t� vogla, p�r bjeshk�t e kullotat, por ai ka p�rmbajtje heroike dhe epike, sepse ato, n� m�nyr� metonimike, simbolizojn� trojet amtare. Ndryshe veprojn� heronjt� e disa epopeve t� popujve t� tjer�. Heronjt� mitologjik� grek�, ndon�se marrin si shkas rr�mbimin e Helen�s nga trojan�t, realisht zhvillojn� nj� luft� t� padrejt� dhe barbare. Ata shuajn� nj� etni t� t�r� dhe shkat�rrojn� nj� qytet t� bukur antik, Troj�n. Protagonisti i epit fr�ng, Rolandi, p�rve� motiveve etnike, lufton dhe p�r krisht�rimin e besnik�rin� ndaj mbretit t� vet. Kraleviq Marku, kryekreshniku i epik�s sllave t� krishter�, vihet n� sh�rbim t� pushtuesve osman�. Rapsodi serb e v�ren k�t� fakt komprementues p�r figur�n e tij, por p�rpiqet ta anashkaloj�, duke u mburrur me krenarin� e rac�s. "Le t� jet� Markoja oborrtar i turkut, / p�rs�ri zogu yn� �sht�", thot� ai . Nd�rkoh�, n� epin boshnjak vendin kryesor e z�n� k�ng�t p�r sulltan�t dhe vezir�t, p�r mejdanxhinjt� e mbretit q� dalin n� dyluftime n� vend t� tij. N� to mbizot�rojn� subjektet aventurore. Protagonist�t e epopes� bosnje-hercegovinase, Mustafa bej Lika, Gjergjelez Alia, Ali Beu etj. luftojn� p�r ideale meskine dhe motive fetare myslimane, kund�r "kaurr�ve" kroat�, latin�, hungarez� etj. Ata marrin role vasal�sh, vihen n� sh�rbim t� sulltanit, pashallar�ve e vezir�ve, shtypin popullin e vet, shkojn� n� Stamboll dhe marrin dhurata, grada e tituj, p�r sh�rbimet mercenare ndaj pushtuesit. K�shtu p�rmbajtja dhe funksionet shoq�rore e artistike t� eposit shqiptar kan� dallime thelb�sore pozitive.
Luft�rat e tmerrshme, z�niet rob, burgimet n� krajli, hakmarrjet e egra primitive, nuk tjet�rsojn� karakterin fisnik e dinjitetin etnik t� kreshnik�ve shqiptar�. Duket paradoksale, por heroi epik shqiptar i thot� kapedanit kund�rshtar sllav, kur vjen i lodhur e i djersitur p�r mejdan: - A po ulesh me pushue ni her�? Muja, Halili, Gjergj Elez Alia e protagonist� t� tjer�, n� fillim t� ritualit dramatik t� bejlegut, zgjedhin variantin m� t� rreziksh�m; ikjen, �ka i jepte shans kund�rshtarit p�r ta asgj�suar gjat� gjuajtjes i pari me topuz. Ata din� dhe t� falin, madje dhe Radin zullumqar, kur i thot� Muj�s: "Ndore tande, Gjeto Basho Muja, me ma fal� k�t� dit� t� sodit!". Dhe Muja e fal, madje ulet e pi duhan me t�. Ata nuk dhunojn� varret e t� vdekurve, nd�rsa shkiet u rrahin varret Muj�s e Halilit dhe u k�rkojn� t� ngrihen p�r t�u dal� n� mejdan.
Eposi shqiptar karakterizohet nga objektiviteti n� p�rshkrimin e betejave me kund�rshtar�t sllav� dhe t� figurave t� tyre epike. Lufta zhvillohet e ashp�r, tragjike, me humbje t� m�dha p�r t� dyja pal�t: "Luft� e rrebt� aty qi po bahet, / me dhamb� trimat duen shoshojn� me shkye... Notojn� kurmat fell� det, / notojn� trupat n�p�r gjak".
Nd�rsa Akili, te " Iliada", tregohet hakmarr�s ndaj kund�rshtarit, edhe t� vdekur. Ai e t�rheq zvarr� trupin e pajet� t� Hektorit rreth e qark Troj�s. Nd�rkaq Muja, kur e vret Bani Zadrilin, i hap barkun dhe i gjen "tre gjarpna", q� i jepnin fuqi si kreshnik, ndien pendes� e keqardhje dhe thot�: - T� kishem dijt� si kenke kan�, / probatin t� kishem xan�, / p�r mik motr�n me ta dhan�". Ai e vler�son lart kund�rshtarin, Kraleviq Markun e thot� : "burr� ma t�fort� n�Krajli nu� le". Ose p�r Ulluke Zahaqin, ai shprehet: "Boll n�shum� lufta une kam ra.../ trim si kt� nuk kam pa". Aedi epik nuk i portretizon trima e me fuqi t� jasht�zakonshme, apo gjithnj� fitimtar�, vet�m kreshnik�t shqiptar�, t� cil�ve u k�ndon. Ai i p�rshkruan t� atill� edhe kund�rshtar�t e tyre, madje n� ndonj� rast edhe m� t� fuqish�m. N� disa beteja thyhen edhe heronjt� e tij epik�, zihen rob� e burgosen vite t� t�ra n� krajli. Kund�rshtar�t sllav� ai i paraqet dhe me cil�si pozitive, bujar� e mikprit�s. "Asht �ue Muja, n�shpi asht shkue, / i ka ra gjogut n� shpin�, / fill e msyni Kralin e Sej�s , / n� konak tu krali asht ra, / muhabet krali i ka ba".
Q�ndresa e armatosur e shqiptar�ve kund�r sllav�ve, ndryshe si� p�rpiqen ta interpretojn� disa studiues sllav�, n� thelb �sht� e �liruar prej urrejtjes racore e fetare. Kreshnik�t shqiptar� luftojn� p�r motive mbrojt�se, si kund�rp�rgjigje ndaj politik�s pushtuese dhe sulmeve t� sllav�ve. Ata nuk dalin n� asnj� k�ng� duke luftuar, s� bashku me turqit, kund�r tyre, apo p�r motive fetare. Po sjellim dy fakte dometh�n�se. Muja dhe kreshnik� t� tjer� martohen me vajza t� sllav�ve, t� cilat poeti popullor i p�rshkruan me ngjyrat m� t� bukura artistike. Ata dhe i b�jn� v�llam� sllav�t. Dhe, kur e b�n tjetrin mik a v�llam, sipas ritualit mesjetar, p�rkundrazi ke p�rzier rac�n, gjakun dhe ke krijuar lidhjet m� t� ngushta e m� njer�zore me t�. Muja e Halili paraqiten ndonj�her� duke kryer rite fetare myslimane, por n� vijim�si dalin duke pir� ver� e raki, �ka �sht� rrept�sisht e ndalur nga islami. N� k�ng�n "Deli Mehmet Aga", e fejuara i thot� heroit "mysliman": - Ndalu ktu, ti Deli Mehmet Aga, / se te urata bashk� na duem me shkue, / duem kunor� na zbashkut sod me vu". Mir�po, urata �sht� prifti dhe kunora n� kish� �sht� rit fetar i krishter. N� thelb, pra, eposi shqiptar dhe heronjt� e tij jan� laik� e pagan�. Ata nuk shfaqin asnj� shenj� urrejtjeje fetare. K�to ve�anti pozitive nuk dalin n� pah thjesht� artistikisht n� epos, por dhe historikisht. N� Mal�si t� Gjakov�s jan� t� njohura disa martesa t� m�parshme t� mal�sor�ve mysliman� me sllave, nj� shfaqje kjo e toleranc�s dhe e harmonis� fetare, q� i ka karakterizuar shqiptar�t nd�r koh�ra .
Muza epike shqiptare nuk synon poetizimin e luft�s si q�llim n� vetvete. Poeti popullor gjen momentin sugjestionues dhe b�n thirrje p�r paqe, p�r t�u dh�n� fund luftimeve me skena t� llahtarshme e marrje krenash, q� dalin n� epik�n tone, por dhe n� at� sllave, si: "U l�shua Marko Kraleviqi, / dhe i mori kok�z�n e bukur (djalit shqiptar dukagjinas, sh�nimi yn�) / dhe u nis n�p�r shtat� krajli". Rapsodi klith poetikisht e thot�: "Hiqu krenash, dreqi i rroft�! Ai p�rpiqet t� gjej� edhe ndonj� happy end t� mundsh�m. N� k�ng�n "Muji e Jevrenia", krajli pajtohet m� n� fund me kreshnik�t shqiptar� dhe i p�rcjell me t� bij�n, duke i uruar: �Udha e mbar�, krajli u ka than�, / miq p�r zem�r ju sot u pa�a xan� !, por kjo ndodh n� raste t� rralla dhe jo p�r konfliktin kryesor.
K�to tema, motive dhe ve�ori e b�jn� qartas t� dalluesh�m eposin ton� nga ato t� popujve t� tjer�. Ato kan� marr� vul� origjinale edhe n�p�rmjet arkitektur�s s� ve�ant� poetike t� tij, teknik�s poetike-mitologjike me cil�si magjike, q� i kan� plazmuar ato me brumin gjuh�sor t� shqipes. Aed�t anonim� kan� shfryt�zuar gjith� arsenalin poetizues t� folklorit dhe t� mitologjis�. Stili i lart�, gjedhet krijuese me heroiken e madh�rishme e t� jasht�zakonshmen n� themel t� tyre, parakuptonin v�nien e hiperbol�s n� epiqend�r t� figurave artistike, pasi thelbin e saj e p�rb�n zmadhimi tej s� zakonshmes i p�rmasave trupore, hap�sinore, i cil�sive morale e shpirt�rore etj. p�r t�i portretizuar heronjt� e personazhet n� m�nyr� emocionuese e mitizuese. P�r t�i p�rligjuar artistikisht ata, rapsodi u referohet zanave e or�ve, shfryt�zon animizimin e metamorfizimin. Ai i paraqet ata n� veprime e gjendje t� ndryshme: "Lik p�rmjet shkaut i ka ra, / Ni bir� t� vog�l shkaut ia paska ba, / nan� (n�nt�) cop� bjeshk� p�r bir� munesh me i pa". K�shtu ai p�rshkruan dy gjendje t� hiperbolizuara: sasiore-shtati vigan i shkaut, pasi nga " bira e vog�l" n� trup t� tij, "Nan� cop� bjeshk� munesh me i pa". Gjendje cil�sore-aft�sia luftarake fantastike e Halilit, i cili arrin t� plagos� p�r vdekje nj� gjigand t� atill�. P�r t�i nxjerr� n� pah sa m� zdritsh�m k�to cil�si, k�ng�tari epik i p�rball ato n� nj� sfond madh�shtor prej "nan� cop� bjeshk�sh, �ka arrin me shpreh�si t� rrall� pikturimin e k�tyre gjendjeve dhe veprimeve. Poeti popullor nd�rton hiperbola t� goditura edhe duke p�rballur gjendje t� nj�jta: "Luft� e rrebt� aty qi po bahet, / me dhamb� trimat duen shoshojn� me shkye", por dhe n�p�rmjet p�rshkall�zimit tejzmadhues t� veprimit: "kan� ba ashtat trimat me ushtue, / kan� ba lumet trimat m�u turbllue, / kan� ba gjogat trimat me flurue"; ose "p�rmbi kryet topuzi i ka fjurue, / dymb�dhet� pash� p�rpjet�, si re, u �ue pjuhni".
Hiperbola g�rshetohet bukur dhe me krahasimet, sidomos me ato sasiore : "I ka syt� sa dy bira kazanash, / i ka mustak�t sa dy desh galana". Hiperbola n� epos ndryshon kuptimin filozofik t� koh�s. Ajo e p�rshpejton ose e ngrin at�. "Thon� se toka kenka dridh�, / dushku i malit i ri ka dal�". Omeri p�r shtat� vjet rritet shtat� kut i gjat�. Halili vjen n� Jutbin� prej Miskovi hipur n� gjog, bashk� me krajlin t� lidhur mbas vetes, p�r dy or�! Hiperbola nd�rthuret edhe me paralelizmin figurativ e me figura t� tjera, duke mish�ruar cil�si t� larta sugjestionuese."� Jo, more, vlla, lum motra, i ka p�rgjegj�...se p�rjashta shi nuk asht tuj ra, / syt� e motr�s po t� pikojn�, more vlla!".
Cikli �sht� i pasur dhe me figura t� tjera artistike t� mir�fillta. N�p�rmjet krahasimeve t� gjetura n� mjedisin epik, n� shpatmalet e bjeshk�ve shqiptare, aedi vizaton mahnitsh�m portretin e Tanush�s, nj� nd�r portretet m� t� bukura t� poezis� son� gojore dhe t� kultivuar. "Vetulla e saj ndrejt si fiskaja, / shteku i ballit si shteku i malit, / kur merr hana me prenue, / syni i saj si kokrra e qershis�, / e ka qerpikun si krahi i dallndyshes, / goja e vog�l si lula qi shp�rthen, / dham�t e bardh� si gurzit e lumit, / fill mbas shiut kur po i shndrit� dielli". Ai p�rdor dhe plot anafora e p�rs�ritje funksionale." ruej se uli me pushue, / ruej se nisni me k�ndue, / ruej se nisi shejin me gjue, / ruej se nisni gjogat me i lodrue".
Mbi baz�n e k�tyre figurave, mjeteve artistike dhe mb�shtetur n� p�rfytyrimet mitologjike, muza epike e aedit shqiptar ka thurur mjesht�risht epopen� legjendare shqiptare, ka ngritur disa male poetike t� saj me karakter epiko-tragjik, dramatik dhe lirik. Tematika e tyre �sht� e larmishme, �ka parakupton punim t� ve�ant� . K�tu do t� ndalemi kalimthi n� ndonj� nga k�ng�t m� t� spikatura t� saj. Poema "Gjergj Elez Alia" p�rb�n nj�rin nd�r k�to male epike, mbase m� t� bukurin dhe m� t� madh�rishmin nd�rmjet tyre. Poeti popullor, me nj� shkurt�si dhe dend�si mendimi magjik, ravij�zon fate dhe karaktere tragjike brenda 188 vargjesh, q� do t�i mrekullonin dhe Eskilin e Shekspirin. Ndaj, me t� drejt�, �sht� th�n� se ajo formon nj� n�ncik�l m� vete n� eposin ton�. Por konflikti q� p�rshkruhet n� k�t� poem�, nuk �sht� thjesht� social dhe etik, q� shpaloset n� dy pole: n� shtrirjen e sundimit feudal bizantin nga nj�ra an� dhe n� q�ndres�n e mal�sor�ve p�r t� mbrojtur pronat, nderin vetjak dhe t� bashk�sis� fisnore. Konflikti �sht� m� i thell� dhe m� rrezatues. Ai historikisht ka ngjyresa mesjetare, por artistikisht u p�rket t� gjitha koh�rave. Ai p�rshkruhet n� sfond shqiptar, por ka spekt�r gjithballkanas e m� gjer�, andaj �sht� jet�suar poetikisht edhe n� folklorin e disa popujve t� tjer� t� siujdhes�s son�. Gjergj Elez Alia dhe Balozi i Detit nuk jan� thjesht figura p�rfaq�suese t� mal�sorit epik, q� mbron me heroiz�m nderin e familjes e t� fisit dhe t� sundimtarit bizantin, q� don t� shtrij� eg�rsisht rendin feudal edhe n� mal�si. Gjergj Elez Alia �sht� figur� simbolike universale, simbol i aspirat�s s� lart� t� liris�, i heroizmit legjendar p�r mbrojtjen e saj, simbol i heroik�s s� madh�rishme njer�zore. Figur� simbol �sht� edhe Balozi i Detit, por simbol i dhun�s s� eg�r, i s� keqes. Dyluftimi nd�rmjet tyre �sht� k�shtu ndeshje e dhun�s me lirin�, e s� ult�s dhe e s� sh�mtuar�s me t� lart�n e t� madh�rishmen, e s� keqes me t� mir�n, e paturp�sis� me nderin e dinjitetin njer�zor.
"Ajkuna kjan Omerin", tej notave lirike elegjiake, paraqet nj� krijim gjenial n� thelb tragjik. Me nj� lakoniz�m t� rrall�, aedi popullor ngjesh brenda 90 vargjesh, p�rmasat kozmike, nga Lugjet e Verdha n� mal�sit� shqiptare, deri te dielli e h�na n� qiell; p�rmasat e vajtimit m� t� dhimbsh�m dhe m� t� p�rmallsh�m, q� mund t� p�rmbaj� zemra e shpirti njer�zor, p�rmasat e vajtimit t� n�n�s p�r djalin q� i ka r�n� n� luft�. Poeti anonim, mjerisht i panjohur, i cili do t� meritonte nj� p�rmendore, metaforizon, shpirt�zon e hynjizon gjith� k�t� hap�sir� kozmike p�r t� p�rshkruar me p�rmasa e nota t� atilla lot�t e pik�llimin e n�n�s p�r humbjen e djalit t� tet� t� saj. Dhimbja njer�zore konkretizohet n� vajtimin e saj, shpirt�zohet e hiperbolizohet deri n� at� mas�, sa i shtang edhe drit�n e diellin: "Drita � dal� e drit� s�po ban, / ka le dielli e nu�po nxe!". Pik�llimi �sht� aq i madh, saq� i b�n edhe zanat hyjnore "me lotue", saq� "Kan� xan� vend hyjt vajin p�r me e ndie". Portreti i Ajkun�s te varri i Omerit �sht� sa prek�s, aq dhe i madh�rish�m, sa njer�zor aq dhe hyjnor, nj� figur� poetike e mrekullishme, e pap�rs�ritshme dhe e pavdekshme: "mir� po pshtetet p�r deg� t�ahit, / pikon lodja mbi vorr t�djalit, / kan� lan� kang�n zogjt e malit, / kan� lan� kang�n me veshtrue!".
Muza epike i ka dhuruar pa kursim aedit popullor frym�zimin e talentin mahnit�s p�r ta gdhendur mrekullisht k�t� figur�, p�r ta b�r� at� simbol t� p�rjetsh�m t� pik�llimit tragjik dhe t� dashuris� s� paan� t� n�n�s p�r t� birin, p�r t� shprehur z�rin tragjik t� saj n� vargje, poetikisht e shqip.
K�nga "Muji dhe Behuri" �sht� nj� p�rmendore e spikatur epike kushtuar heroik�s kreshnike. Aedi p�rmbledh poetikisht n� t� p�rb�r�sit kompozicional� t� nj� romani t� t�r�. P�r ta b�r� konfliktin sa m� dramatik mes dy antagonist�ve, ai i shtjellon dy ngjarje pararend�se: vrasjen e �et�s s� Dizdar Osman Ag�s me tridhjet� ag�t e saj dhe marrjen e krenave t� tyre nga Behuri, si dhe vrasjen e pendur�ve t� Behurit nga Muja e marrjen robina t� dy �ikave t� tij. Dyluftimi nd�rmjet tyre �sht� vizatuar me nota epike mjaft emocionuese. "Mir� jan� lidh� me llana t� krahve. / �po plandosen ahave, / �po d�rmishen krepave ! / Kan� hik� gjogat fushave ! / Ndezet dushku i malit, / thahet gjeth i ahit". P�rplasen k�shtu poetikisht, n� m�nyr� t� hiperbolizuar dhe me t� gjith� ngjyres�n epike mesjetare, arti i dyluftimit, forca e jasht�zakonshme trupore e kreshnik�ve, krenaria etnike, etja dhe mllefi p�r hakmarrje, mburrja dhe lakmia e tyre p�r ep�rsi ndaj nj�ri-tjetrit.
Poema m� e gjat� "Martesa e Halilit", megjith�se ka n� qend�r nj� motiv mejsetar t� njohur dhe mjaft t� l�vruar: rr�mbimin e femrave, shquhet p�r p�rshkrime t� bukura poetike, p�r skena t� gjalla lirike-dashurore dhe dramatike. Rapsodi i ngre himn dashuris� s� zjarrt� e t� d�lir� t� Halilit me vajz�n e krajlit, Tanush�n. Megjith�se ajo b�het shkas konflikti tragjik mes shqiptar�ve e sllav�ve, ng�rthen nj� kumt njer�zor: tejkalimin e pozitave dhe t� paragjykimeve racore e etnike n�p�rmjet dashuris� s� t� rinjve.
Eposi yn� shpalos nj� galeri figurash legjendare, q� karakterizohen nga cil�si t� p�rbashk�ta dhe individuale. Nd�r ta spikatin dy kreshnik�t kryesor�, Muja dhe Halili. N� figur�n e Muj�s shohim t� personifikuara cil�sit� m� t� larta, q� edukonte e brumoste kuvendi i popullit n� mal�si. Ai udh�heq q�ndres�n e armatosur t� arb�rve kund�r sllav�ve n� mesjet�, por nuk merr poza madh�shtie, karrierizmi e hierarkie t� udh�heq�sit e t� komandantit, t� bajraktarit q� do t� duket mbi t� tjer�t. Ai i konsideron bashk�luft�tar�t si shok� e t� barabart� dhe kuvendon rrafsh me ta p�r t� gjitha ��shtjet. N� koh� paqeje paraqitet si katundar i thjesht�, i veshur me tirq e gun� dhe duke punuar me qe n� ar�. Nd�rsa n� beteja udh�heq �et�n kund�r shkijeve. Halili simbolizon bukurin� mashkullore, v�llan� e bashk�luft�tarin besnik t� kryeheroit. Ai portretizohet si figur� komplekse, shpesh dhe i papjekur e i prir� p�r aventura. Nga kampi kund�rshtar jan� vizatuar me art Behuri, Bani Zadrili, Kraleviq Marku etj.
N� epik�n ton� legjendare, natyrisht, ka dhe k�ng� t� dob�ta, pa forc� ideoemocionale e cil�si artistike; ka skena, gjedhe e m�nyra shtjellimi klishe. N� disa prej tyre p�rligjen artistikisht dhe skenat e llahtarshme me marrje krenash, me grabitje femrash, q� jan� karakteristike edhe n� let�rsit� gojore mesjetare t� popujve t� tjer�. Por n� fondin e saj themelor dhe n� krijime t� konsiderueshme p�rfaq�suese, spikat origjinaliteti, dalin n� pah ve�antit� dhe vlerat q� u p�rpoq�m t�i paraqesim, n� vija t� p�rgjithshme, brenda hap�sirave t� k�tij punimi. K�to, n� shumanshm�rin� e tyre b�jn� q� eposi yn� t� mbetet nj� vargmal poetik e kulturor i pavdeksh�m i popullit ton�.