 |
| Mehmet Kraja |
“Identiteti kosovar” është një identitet politik i shpikur, thotë shkrimtari Mehmet Kraja në një intervistë për Gazetën Jeta në Kosovë. Dhe ky identitet nuk ekziston as përtej politikës, sepse, thotë Kraja, “Kosova jemi ne dhe ne jemi një hiç”.
Shkrimtari thumbues Mehmet Kraja, autori i librit “Identiteti Kosovar” botuar nga Pen Qendra e Kosovës më 2011 që sfidon këtë botëkuptim të përhapur të intelektualëve në vend, e quan Kosovën hiç.
Në intervistën e gjerë për Gazetën Jeta në Kosovë Kraja flet për:
• Arsyet e rikthimit të “identiteteve themelore”
• Fishkëllimat kundër himnit të Kosovës në stadiumet e futbollit,
• Kosovarin Rexhep Qosja në debatin me Ismail Kadarenë,
• Ikjen qesharake të partive politike nga e majta,
• Mosbesimin e tij te ndryshimet politike dhe bandat e politikës në kulturë,
• Indiferencën ndaj gazetave në kafe me Ali Podrimjen,
• Letërsinë kosovare që ka pushuar së ekzistuari dhe përvetësimin e përkthimeve.
Diskutimet e identitetit si në forumet socialiste
Libri juaj, “Identiteti kosovar”, është marrë me trajtimin e një teme e cila ka filluar të problematizohet në dekadën e fundit. Sa ka mundësi të merremi fundamentalisht me këtë çështje, duke pasur parasysh se debatet intelektuale te ne janë shumë të rralla?
Kraja: Është supozuar se tema e identiteteve shpejt do të dalë jashtë përdorimit, se në shekullin XXI nuk do t’i hyjnë në punë më askujt çështjet identitare, se këto probleme janë tejkaluar në shekullin XX dhe se tani, në kohën e intensifikimit të komunikimit dhe të lëvizjeve të tjera në botë, identiteti i perceptuar si emblemë kombëtare ose shtetërore nuk mund të jetë gjë tjetër, përveç se strehë për të prapambeturit, për konservativët lokalë ose për nostalgjikët e kohëve të shkuara, në një kohë që njerëzit tashmë kanë krijuar identitetin kontemporan, që në të vërtetë duhet të jetë “krijesa humane universale” ose “qytetari i botës”, siç quhen ndryshe. Tani të gjithë e dinë se nuk është kështu.
Çështjet identitare po rishfaqen, madje me një ashpërsi, që nuk është besuar më parë. Pa dashur që të bëhem parashikues i zymtë i së ardhmes së shoqërive mbiidentitare, mund të them se nocionet mbiidentitare, siç janë ato që i përmenda më lart, po treten me një shpejtësi marramendëse, për t’i lënë hapësirë rikthimit të shoqërive në identitetin e tyre themelor. Por unë nuk them se ky identitet themelor është identitet tradicional, konservativ, i pareformuar, madje primitiv, përkundrazi, është identitet bashkëkohor, që merr parasysh të gjitha rrethanat e botës së sotme. Kurse debatet tona për këtë temë shpesh janë qesharake, ngjajnë me ligjërata nëpër “kurset e integrimeve” të OJQ-ve, ku zhveshja identitare konsiderohet si vlerë, ose si parakusht për integrime evropiane etj. Në këto diskutime vetë koncepti i identitetit është deformuar në esencën e tij, sepse është kthyer në dogmë, prandaj diskutimet në këtë temë shpesh duken si diskutimet dikurshme në forumet e lidhjes socialiste për vëllazërim-bashkimin.
Nuk mjaftojnë tullumbacet politike dhe gabimet gjuhësore
A ndjeheni të zhgënjyer që ky libër nuk ka shkaktuar shumë debat? Cilat kanë qenë pritjet?
Kraja: Jo, nuk jam i zhgënjyer. Libri është lexuar më shumë se çdo libër tjetër i ngjashëm në Kosovë, është shitur i tëri dhe ka kaluar dorë më dorë, edhe përkundër mungesës së reklamës dhe anashkalimit që i është bërë. Së shpejti do të përgatis botimin e dytë, të plotësuar me literaturë dhe referenca. Më anë tjetër, është e vërtetë se libri nuk ka shkaktuar debat, por ka mbyllur një debat të improvizuar dhe spekulativ për identitetin kosovar. Ata që pandehnin se mund t’i manipulonin kosovarët me një identitet politik të shpikur për një përdorim dhe që janë me shumicë nëpër media dhe në radhët e të ashtuquajturës shoqëri civile, nga ky libër u gjenden të zbuluar, humbën terrenin dhe hapësirën e spekulimit. Ata e kuptuan se të bësh identitet nuk mjaftojnë disa tullumbace politike dhe një korpus gabimesh gjuhësore; madje nuk mjafton as plani i Ahtisaarit, që njëkohësisht zgjidh dhe i vë kufizime zgjidhjes së çështjes së Kosovës; madje nuk mjafton as pavarësia e Kosovës, për të krijuar një identitet të mëvetësishëm kombëtar. Duhet një korpus vlerash, të cilat Kosova, marrë e shkëputur nga bota shqiptare, nuk ka arritur t’i krijojë, pra nuk i ka. Këta njerëz harruan se një komb të këtillë kosovar ishte provuar të formohej edhe në kohën e Jugosllavisë. Por, më anë tjetër, këta njerëz janë me ndikim të madh në mediet tona dhe ata bënë çdo gjë që libri të heshtej. Ua sjell një shembull: pas botimit të librit, redaktori i kulturës në RTK më thirri me telefon dhe paralajmëroi se për këtë libër do të organizonte një cikël debatesh. Jo që debatet nuk u bënë kurrë, madje as një i vetëm, por ai nuk u shfaq kurrë më as në telefon. Ndryshe qëndron puna me Shqipërinë. Pavarësisht se bëhej fjalë për një temë “ekskluzivisht kosovare”, libri gjeti lexues të kualifikuar në qarqet intelektuale. Në këtë rast unë bëra gabim, që librin nuk e vura në qarkullim edhe në Tiranë.
Librin e keni ndarë në tri pjesë: historike, kulturore dhe politike. A mund të thuhet se ekziston një determinizëm sa i përket raportit ndaj identitetit kosovar: aspekti historik (i cili na është imponuar), mund ta ketë orientuar edhe përmbajtjen e aspektit kulturor dhe atij politik?
Kraja: Ndarja është metodike, për efekt leximi, ndërsa çështjet paraqiten të lidhura pashkëputshëm me njëra-tjetrën. Unë nuk e them dot se determinizmi historik, siç thoni ju, ka krijuar dhe orientuar edhe aspektet politike apo kulturore, sepse në një moment të caktuar, ai që ne, nga kjo distancë, e quajmë determinizëm historik, ka qenë çështje e pastër dhe e thjeshtë politike ose kulturore. Por është e njohur: një problem politik i pazgjidhur në një kohë të caktuar, kushtëzon zgjidhjet e mëvonshme. Kjo vlen edhe për çështjet kulturore. Sot mund ta kemi të vështirë ta marrim me mend se sa tragjik për Kosovën ka qenë fakti se ajo nuk mori pjesë me asnjë figurë të shquar në Rilindjen Kombëtare, por tani ky është fakt historik i pakontestueshëm, i cili me kohë sikur është kthyer në vetëdije varshmërie kulturore të Kosovës ndaj Shqipërisë.
Qosja & Kadareja
Vite më parë është zhvilluar një debat midis Ismail Kadaresë dhe Rexhep Qosjes për kahet e identitetit të shqiptarëve. Sa janë të mjaftueshme këto kontribute, përfshirë edhe shkrimet e kohëpaskohshme në gazetat e përditshme, që të krijohet një masë kritike për këtë temë?
Kraja: Në librin tim unë nuk iu kam referuar asnjëherë këtij debati, ndonëse jam marrë me çështje të cilat kanë qenë edhe objekt i asaj polemike. Në atë polemikë konsideroj se ka pasur sforcime të panevojshme, ndonjëherë edhe të diskutueshme, por ka pasur edhe një ngatërresë konceptuale: historia përzihet me aktualitetin dhe perspektivën. Mbase këtu ekziston edhe një ndarje botëkuptimore, e cila reflekton dy realitete kulturore në botën shqiptare, por këto dy realitete nuk janë dy identitete, siç mund të pretendohet gabimisht, por janë vetëm dy përvoja historike dhe kulturore, të cilat ndonjëherë tërheqin me vete mosmarrëveshje dhe keqkuptime.
Shpresoj të mos shkaktoj reagime dhe polemika të panevojshme nëse them se Rexhep Qosja në këtë polemikë shfaqet si kosovar, i cili, në substratin e tij kulturor, ndër të tjera, ndjen edhe një shtresim historik oriental, në qëndrimin e tij ka ekskluzivitet dhe bajraktarizëm kulturor, që është karakteristikë e kosovarëve më pak të emancipuar, por edhe ngarkesa të tjera, të cilat janë produkt i rrethanave tona. Ndërsa Kadareja, duke qenë shqiptar i një Shqipërie më oksidentale, me një shtetësi njëqindvjeçare, sikur e ka të vështirë t’i akceptojë pikëpamjet e këtilla të një kosovari, i cili ende luhatet ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, ndërmjet trashëgimisë së tij të rëndë (më të rëndë se ajo e Shqipërisë) dhe të ardhmes së panjohur. Më anë tjetër, kur ndodhi kjo polemikë, kosovarët hezituan të përfshiheshin në diskutime të këtilla, për një arsye shumë të thjeshtë: ende nuk ishin të përgatitur të liroheshin nga paradigma e historicizmit recidivist.
Në një ndeshje futbolli ndërmjet Kosovës dhe Shqipërisë, të luajtur në Prishtinë, publiku kosovar e ka kundërshtuar me fishkëllima himnin e Kosovës, kurse e ka kënduar atë të Shqipërisë. Çfarë do të thotë kjo?
Kraja: Janë reminishenca të një realiteti. Njerëzit e dinë, qoftë edhe instinktivisht, se zgjidhja e çështjes shqiptare përmes një shteti të dytë, është zgjidhje politike konjukturale, pra nuk është rezultat i një procesi historik. Por nuk është vetëm kjo. Ky është edhe një reagim i natyrshëm kundrejt ideve që synojnë desintegrimin e identitetit dhe të substancës kombëtare. Të jemi të qartë: Kosova ende ndihet e rrezikuar, madje, ndryshe nga pjesa tjetër e Europës, ende ndihet e rrezikuar edhe nga idetë. Kosova ka pasiguri, prandaj gjeti rast dhe ua ktheu shpinën të gjithë atyre që filluan të trumbetonin identitetin e saj të dyzuar.
Cilat janë mitet e shtetit të Kosovës, të cilat mund të ndihmojnë në krijimin e vetëdijes tonë të përbashkët për shtetin?
Kraja: Jo, jo, vetëdija nuk krijohet me mite, gabim e ka kush e thotë këtë. Ky është modeli serb i krijimit të vetëdijes për një përkatësi të përbashkët. Në studimet antropologjike mitet konsiderohen shtresime etnopsikologjike, që, në shumë pika, determinojnë sjelljen e një individi në raport me bashkësinë dhe me realitetin që e rrethon. Teoritë serbe, të mbështetura në teoritë antropogjeografike dhe nacionaliste të shekullit XIX, e kanë paraqitur “çështjen serbe” si çështje mitike, e cila prek subkoshiencën e individit të asaj bashkësie, që domethënë se serbi është serb nga një përcaktues natyror, dhe lufton për çështjen serbe i shtyrë edhe nga nxitës që vijnë nga subkoshienca. Natyrisht që kjo është marrëzi joshkencore. Pra, Kosova nuk ka mite dhe nuk ka përse ngarend pas fantazmagorive të këtilla. Kosova duhet të ketë vlera, që të bëhet dhe të mbahet si shtet. Por ajo assesi nuk ka nevojë ta improvizojë kombin për të qenë shtet, këtë besoj se e kemi të qartë tashmë.
Ju keni jetuar disa vjet në Shqipëri, në vitet e nëntëdhjeta. Nga aspekti identitar, sa ka ndryshuar perceptimi i ndërsjellë mes shqiptarëve të Shqipërisë dhe të Kosovës prej asaj kohe deri më sot?
Kraja: Raportet Kosovë-Shqipëri në njëqind vitet e pavarësisë së Shqipërisë kanë njohur luhatje, ndonjëherë keqkuptime. Nuk dua të ndalem shumë në këtë temë (ju e dini, në libër këtë çështje e kam elaboruar gjerësisht), por mjafton të them se ndryshimet thelbësore kanë ndodhur më 1999. Ata që më 1998-99 dëbuan një milion kosovarë, çuditërisht, pa e pasur mendjen, i bënë edhe një shërbim kombit shqiptar: bënë një integrim të ndërvetshëm të shqiptarëve, më shpejt dhe në mënyrë më efikase se në çdo rrethanë tjetër. Por edhe një gjë më duhet të them: për Shqipërinë edhe në Kosovë ka paragjykime.
Keni thënë se më mirë është ta kemi një shtet shqiptar sesa disa “vilajete” brenda Bashkimit Europian. Sa realiste është kjo ide? Politikanët shqiptarë vazhdimisht flasin për bashkim kombëtar, por SHBA-të dhe Europa nuk ngurrojnë t’i qortojnë ata për këto qëndrime.
Kraja: Secila çështje madhore, kur zbret në rrafshin e banalitetit politik, rrezikon të degjenerojë. Nuk ka përse të ndodhë ndryshe edhe në këtë rast. Por kjo, në asnjë rrethanë, nuk do të thotë se ky problem nuk ekziston, madje është një problem i mprehtë, i cili, në pamundësi që të marrë zgjidhje të qëndrueshme dhe racionale, bëhet objekt i spekulimeve politike. Pra, nëse themi se politikanët shqiptarë një natë të bukur ranë në gjumë si tregtarë flamujsh, siç do të thoshte Koliqi, dhe të nesërmen u zgjuan me veshje të pëlqyeshme ose mashtruese nacionaliste, në esencë kjo nuk ndryshon asgjë, përveç dijenisë se, derisa të ekzistojë një çështje shqiptare e pazgjidhur, do të gjenden edhe politikanë që e manipulojnë masën me nacionalizëm.
Thënë me një fjalë, çështja shqiptare është ajo që gjeneron probleme, kriza dhe deformime të ndryshme, përfshirë edhe armiqësinë e fqinjëve dhe refuzimin evropian. Po të kishim një çështje shqiptare të kompozuar ndryshe, nuk do të kishim një rrethanë të këtillë as në Ballkan, as në vetë mileun shqiptar, as në perceptimin e Europës ndaj shqiptarëve.
Duket se karta e patriotizmit është stërpërdorur aq shumë nga politikanët shqiptarë, sa që e ka humbur kuptimin origjinal. Korrupsioni, paaftësia, nepotizmi synohen të maskohen me retorikë patriotike. A pajtoheni me Samuel Johnson, sipas të cilit, “Patriotizmi është streha e fundit e horrave”?
Kraja: Të gjithë e dimë mirë, horrat gjejnë strehë në çdo shenjtëri, por thënia e Johnson-it na duket sikur na përshtatet më shumë, sepse me patriotizmin jemi ballafaquar më shpesh në këtë fazë të jetës sonë politike. E vërteta, politikanët gjithandej botës po këtë bëjnë: tmerrësisht korruptohen, tmerrësisht gënjejnë, vetëm se shtetet e botës kanë fuqizuar institucionet, të cilat u vendosin kufizime këtyre njerëzve të prapë. Përveç shumë mungesave të tjera, ne kemi edhe një nevojë shtesë: duhet të bëjmë shtet, duhet të bëjmë institucione, në një kohë që politikanët tanë kanë urgjenca të tjera, siç është zhvatja dhe gllabërimi. Ka edhe një gjë: nuk besoj te ndryshimet politike, besoj vetëm te ndryshimi në politikë, pra, te vlerat njerëzore, te kufizimet morale, të cilat mbase një ditë mund të bëhen deri-diku edhe përbërës të politikës shqiptare. Asgjë tjetër nuk e ndryshon këtë gjendje.
Kosova jemi ne dhe ne jemi një hiç!
Si e përkufizoni imazhin e shtetit të Kosovës? Sa mund të jenë krenarë qytetarët e Kosovës me shtetin e tyre?
Kraja: E di që nuk do të pëlqehet kjo që them, por imazhi i Kosovës është i tillë çfarë jemi ne. Edhe politikanët i kemi të tillë çfarë jemi ne. Bota ka shpikur sistemin demokratik dhe të drejtën e votës, pastaj lirinë e mendimit dhe të fjalës. Ne nuk jemi askund në matjet për këto standarde. Është hipokrizi të fajësosh vetëm njërën palë. Jemi vetë përgjegjës për atë që ndodh sot në Kosovë dhe për imazhin e saj. Serbia ka qenë dhe është një faktor pengues dhe kufizues, por ka gjëra të cilat do të duhej t’i bënim dhe nuk i bëjmë, ose i bëjmë keq.
Themi se Kosova është e jona, por sillemi ndaj saj sikur vërtet të ishte e Serbisë. Nuk e duam, gënjejmë në emër të dashurisë për të, e vjedhim deri në rrjepje, vetëm se gjithnjë akuzojmë të tjerët për këtë dhe përpiqemi të përjashtojmë ose të arsyetojmë veten. Kjo nuk funksionon më. Kosova jemi ne dhe ne jemi një hiç! Përse të mos ia themi vetes këtë, më shumë se një herë, pastaj të përpiqemi të ndryshojmë diçka.
Përse, pra, të gjithë ikin nga e majta?
Pse partitë kosovare insistojnë të profilizohen në spektrin e djathtë? Cila është rëndësia e ideologjisë nëse anëtarësia dhe veprimet konkrete të partive nuk i reflektojnë këto vlera?
Kraja: Është për të qeshur. Profilizimi politik i shqiptarëve në përgjithësi, duke marrë parasysh trashëgiminë ideologjike, gjendjen sociale, historinë, të gjitha, është e majta ideore dhe botëkuptimore, duke përfshirë këtu edhe antikomunistët, si kontingjent që gjithashtu operon me postulate ideologjike dogmatike. Po përse, pra, të gjithë ikin nga e majta, ose e majta e qendrës, siç është socialdemokracia? Sepse kanë frikë të identifikohen me atë që janë në të vërtetë. Por, fundja, ky profilizim politik pak ka rëndësi në rrethanat tona, sepse askush nuk kërkon nga partitë ndonjë program politik. Të gjithë kërkojnë pragmatizëm, shumica për të mbijetuar, pakica për të jetuar më mirë. Fundja, të bësh një program politik për një elektorat të shfytyruar, gjysmanalfabet, është punë Sizifi, si në Kosovë, si në Shqipëri. Dhe partitë politike e dinë këtë fare mirë.
Çfarë ju thotë fakti se shteti i Kosovës ndan më pak se 1 për qind të buxhetit për kulturën?
Kraja: Mbase nuk iu ka shkuar mendja, por më keq se buxheti i vogël në kulturë, është përdorimi i tij i gabuar, sepse kultura e një vendi mund të funksionojë edhe pa buxhet dhe pa donacione, por një buxhet i përdorur keq krijon deformime kulturore me pasoja largvajtëse. Kjo ka ndodhur me Kosovën që nga viti 1999 e këndej. Ky buxhet ka bërë që nëpër institucione të instalohen grupe të interesit, madje disa institucione të bëhen filiale të bandave politike. Pastaj, vetë njerëzit e kulturës tashmë i kanë krijuar bandat e tyre, të cilat operojnë sipas të njëjtave parime, si bandat e krimit të organizuar. Pra, pas vitit 1999 ne kemi dështuar jo vetëm të nxisim një lëvizje të emancipimit kulturor, për të cilën ka pasur nevojë Kosova, por kemi dështuar edhe në krijimin e institucioneve, të cilat i rithemeloi UNMIK-u dhe na i la me një deformitet të tmerrshëm përbrenda tyre: u fuqizua i ashtuquajturi menaxhment, i cili abuzon ditë e natë në emër të kulturës… Po kaq e keqe është gjendja në institucionet e arsimit të lartë dhe të shkencës, të cilat gjithkund janë mbështetje për kulturën, ose pjesë e saj: Instituti Albanologjik është në mbyllje e sipër, Instituti i Historisë gjithashtu, Fakulteti i Arteve është në kaos, në Universitet nuk bëhet më shkencë etj. Shkoni në Bibliotekën Kombëtare dhe Universitare dhe shihni çfarë ndodhë atje. Këto institucione nuk kanë probleme të buxhetit, por kanë probleme të banditizmit kulturor, arsimor dhe shkencor.
Ata janë në Akademi përkundër plagjiaturave shkencore dhe artistike
Po Akademia? Jeni anëtar i saj dhe ju kemi parë të shfaqeni në mbrojtje të këtij institucioni…?
Kraja: Jo, Akademia nuk është dhe nuk mund të jetë ndryshe, sepse edhe ajo është pjesë e këtij ambienti kulturor dhe shoqëror. Unë jam shfaqur publikisht në mbrojtje të Akademisë nga ndërhyrjet e jashtme, sepse kam konsideruar se këto ndërhyrje, qoftë përmes ligjit, qoftë përmes presionit politik ose publik, do të shkaktojnë rrënimin e institucionit. Realisht ne arritëm ta zmbrapsnim presionin politik për ndërhyrje nga jashtë, sikundër që zmbrapsem edhe një mësymje antiintelektuale, e cila, e kamufluar si debat kulturor, kishte për qëllim ta deformonte ose ta rrënonte mitin e Akademisë, bashkë me këtë edhe mitin e intelektualit në Kosovë, nëse mund ta quajmë kështu.
Por deformimi ndodhi që ndodhi, madje duke na nxjerrë qesharakë disave që dolëm në mbrojtje të Akademisë, sepse ne, së paku unë po që po, i preokupuar me atë që ndodhte jashtë institucionit, kisha harruar se brenda tij tashmë ishin profilizuar qartë grupet e interesit dhe klanet, të cilat, pasi shfrytëzuan atmosferën e krijuar, në fund, nuk bënë gjë tjetër, përveç se deformuan procesin e pranimit të anëtarëve të rinj në Akademi dhe rrënuan imazhin e saj. Pra, bënë po atë që donte edhe pala tjetër, përmes ndërhyrjeve nga jashtë. Ndodhi, kështu, mbase për herë të parë, që në Akademi të pranohen njerëz, në referatet për pranim e të cilëve mund të mos gjendet asnjë njësi bibliografike, ose të tillë që janë të njohur publikisht për plagjiatura shkencore dhe artistike. Pra, mund të thuhet se ky ishte rezultati i parë i mësymjes kundër Akademisë, të individëve të autoritetshëm, të medies apo të politikës.
Elitë e shfytyruar
Sa ka intelektualë të angazhuar në Kosovë? A janë kualitative elitat intelektuale dhe kulturore të Kosovës?
Kraja: Pak më parë përmenda mitin e Akademisë, mitin e intelektualit, por e relativizova çështjen duke thënë “nëse mund ta quajmë kështu”. Ky mit është rrënuar përfundimisht dhe ndoshta është mirë që është rrënuar, sepse ishte mit i ndërtuar në kohën socializmit iluminist kosovar. Kjo fazë duhej të tejkalohej. Por vendin e këtij miti, në shoqërinë kosovare, është dashur ta zinte një sistem i vlerave, të cilin gjithashtu është dashur ta krijojë një elitë kulturore dhe krijuese. Kjo elitë në Kosovë është shfytyruar ndjeshëm, sikundër që është shfytyruar, ose është rrënuar në tërësi një shtresë e mesme shoqërore, qytetare, ku bëjnë pjesë edhe intelektualët. Pra, në rrethanat tona nuk mund të flasim për elita kulturore kualitative ose jokulitative, por për ekzistencën ose mosekzistencën e tyre. Mungesën e elitave kulturore, shkencore, krijuese ose intelektuale shumë njerëz as që e kuptojnë çfarë është. Në të vërtetë, është një gjë shumë e thjeshtë: Kosova është bërë shtet, por, sikundër shihet, e ka të vështirë të stabilizohet, sepse i mungon, ose e ka shkatërruar ndërkohë, një shtresë shoqërore të stabilizuar, quani si të doni, elitë kulturore ose elitë qytetare, por ajo do ta mbante Kosovën. Dikur shtetet i themelonin dhe i mbanin aristokracitë. Tani i mban qytetaria, përfshirë gjithë strukturimet e vlerave brenda saj… Ndërkaq, nëse e keni fjalën për angazhimet politike të intelektualëve, duhet ta dini se deformimet që burojnë nga politika janë më të fuqishme se çdo kredo intelektuale, prandaj mos u çuditni kur shihni disa intelektualë të përfshirë në politikë që janë model i së keqes, sepse të tillëve ua shtojnë veseve të politikës kreativitetin e tyre rrënues.
Letërsia e Kosovës ka pushuar së ekzistuari
Zhvillimet e letërsisë në Kosovë dhe Shqipëri kanë pasur trajektore të ndryshme historike. Si i shihni ju kushtet e sotme të krijimtarisë letrare, por edhe të angazhimit intelektual, në dy vendet tona?
Kraja: Do të përpiqem të jem sa më i qartë: letërsia e Kosovës ka pushuar së ekzistuari, nuk ka më një të tillë, sepse kushtet të cilat e kanë krijuar atë, pra letërsinë e Kosovës, kanë pushuar së vepruari. Ekziston një letërsi shqipe me disa përvoja, edhe më parë ka ekzistuar një e tillë, ta zëmë, letërsia shqipe e Rilindjes Kombëtare me përvojën arbëreshe brenda saj. Tani ekziston letërsia shqipe me përvojën kosovare dhe me përvojën e diasporës brenda saj. Por këtu ka një problem jo të vogël, sepse njerëzit, shkrimtarët, krijuesit në përgjithësi, nuk duan t’i përshtaten kësaj rrethane, disa pse nuk munden, disa pse nuk iu leverdis. Në rrethanat e tashme, letërsia e Kosovës është letërsi lokale dhe ajo zhvillohet sipas të gjitha parametrat e një letërsie lokale, me hierarkinë e saj provinciale. Një integrim i letërsisë së Kosovës në letërsinë e gjithëmbarshme shqipe do ta shpëtonte nga provincializmi dhe nga dështimet e tjera, me të cilat ajo ballafaqohet që një kohë. Ideja se mund të krijohet një letërsi shtetërore do të mund të qëndronte, sikur Kosova të kishte potencial kulturor dhe krijues, por ja që nuk ka. Do të thoni, e ka pasur.
Po, e ka pasur, por ajo ka qenë letërsi autonomiste, me elitë shkrimtarësh autonomistë, për një Kosovë autonomiste, e krijuar me ndërhyrje të drejtpërdrejta ose të tërthorta të Jugosllavisë, ndërkohë që lexuesin e Kosovës e kishte në dorë letërsia socrealiste e Shqipërisë. Këtyre fenomeneve të çuditshme letrare dhe kulturore iu ka ardhur fundi. Pra, Kosova do të përfshihet në letërsinë shqipe, me përvojën e saj, me veçantitë e saj. Azem Shkreli dhe Ali Podrimja janë De Rada dhe Gavrill Dara i Ri i poezisë bashkëkohore shqiptare. Por ky proces normal, ka edhe kundërshtarët e vet, si çdo proces tjetër. Më së keqi ndihen ata që kanë krijuar iluzionin e shkrimtarit të madh të provincës, të mëhallës, ose ata që mungesat e tyre gjuhësore i afishojnë si veçanti dhe vlera identifikuese.
Një pyetje klishe: Pse lexohet kaq pak në Kosovë? Tirazhet e librave dhe gazetave janë minimalë, në media ka pak debate për libra, studentët mjaftohen me skripta të holla… A mund të ndalet ky trend?
Kraja: Leximi nuk është vetëm “çështje letrare”, ose më së paku është e tillë, është çështje sociale, është çështje arsimore, është çështje kulturore. Ne i kemi të pazgjidhura të gjitha këto, prandaj e kemi gjendjen të këtillë. Por dua t’ju them një gjë: nuk lexohet më pak në Kosovë, lexohet më shumë se ç’është lexuar ndonjëherë, por lexohet keq. Ne kemi internetin më të përhapur në të gjithë vendet e rajonit, ai mbështetet te shkrimi dhe leximi. Por shkrimi dhe leximi në internet, tash për tash, nuk është shkrim dhe lexim cilësor, nuk është shkrim dhe lexim kulturor, aq më pak letrar. Mbase një ditë do të bëhet i tillë.
Moda e studiuesve të rinj
A ekziston gjenerata e re e shkrimtarëve kosovarë? Nëse po, kush bën pjesë në të?
Kraja: Po, sigurisht që ekziston, por unë nuk e di cila është ajo. Megjithatë, dua të tërheq vëmendjen për një gjë: krijimi i një gjenerate studiuesish të rinj, me mungesë letërsie si lëndë studimi. Kjo tani është modë, siç ishte dikur modë të ishe poet. Shikoni pak rrotull dhe do ta vëreni këtë. Epigonizmi në krijimtari primare është i tejkaluar, në studimet tona letrare epigonizmi ka gjetur hapësirë të përshtatshme.
Do të gjeni ndonjë ekzemplar të rrallë në radhën e poetëve që ende i shkruan poezitë si Rembo ose simbolistët e tjerë francezë, apo që shkruan prozë si “Neveria” e Sartrit, por do të gjeni shumë të ashtuquajtur studiues, të cilët spekulojnë me Bartin, Zhenetin, Todorovin etj. Madje, në njëfarë mënyre, në këto studime është legalizuar plagjiatura e frikshme dhe e tmerrshme.
Diçka që më la pa mend
Sa jeni të kënaqur me nivelin aktual të përkthimeve letrare në gjuhën shqipe? Në të vërtetë, përkthimi letrar në Kosovë pothuajse nuk ekziston. Kemi disa njerëz idealistë që harxhojnë kohë dhe energji kreative për ta përkthyer një vepër, por pastaj sillen nëpër zyra institucionesh për të gjetur të holla vetëm sa për botim. Çfarë dëmi i shkakton kjo qasje ndërveprimit të kulturës sonë me kulturat tjera?
Kraja: Aktualisht nuk ka përkthime letrare në Kosovë, sikundër që në Shqipëri ka me tepri, që domethënë se përkthehet dhe botohet pa kriter. Por statusi i librit tashmë ka ndryshuar. Përkthehet dhe botohet ajo që kërkohet në treg. Në këtë pikë, as përkthyesit, as botuesit e Kosovës nuk kanë arritur të bëjnë gjë, sepse tregu i librit në botën shqiptare është integruar plotësisht dhe atë e dominojnë botuesit e Shqipërisë. Vetëm se, rreth përkthimit të letërsisë edhe në Shqipëri ka shumë probleme. Shumica e përkthimeve bëhen nga italishtja (e cila është gjuhë e dytë për shqiptarët e Shqipërisë, siç ishte serbokroatishtja dikur te ne), pavarësisht se në libër shkruhet se është përkthyer nga origjinali anglisht, frëngjisht etj. Por ekziston edhe një fenomen tjetër: rimarrja e përkthimeve të Kosovës, jo ribotimi i tyre i thjeshtë pa emrin e përkthyesit, siç ndodhtë dikur, por bërja e përkthimit të ri, duke përdorur si mbështetje përkthimin e Kosovës. Këtë fenomen e vërejta edhe tash së fundi, në një libër voluminoz, i përkthyer nga një njeri i autoritetshëm në Tiranë. Më la pa mend. Do ta bëj publik rastin, sapo t’i bëj disa krahasime.
“Është e vetmja gjë që di të bëj”
Si e vlerësoni faktin se përherë e më shumë politikanë shqiptarë po e sprovojnë veten si autorë librash?
Kraja: Nuk kam ndonjë mendim për këtë çështje. Vetëm se politikanët tanë duhet të jenë të kujdesshëm, që me këtë rast, përmes librit, të mos tregojnë botërisht se sa pak dinë, sepse libri të nxjerr të zbuluar para botës.
Cilët shkrimtarë bashkëkohorë, shqiptarë dhe ndërkombëtarë, i çmoni më shumë?
Kraja: Nuk kam ndonjë listë emrash, lexoj rregullisht dhe përpiqem të bëj zgjedhje cilësore të librave dhe të autorëve.
Pse shkruani?
Kraja: Sepse është e vetmja gjë që di të bëj.
Mediat
Si ndjeheni kur i shfletoni gazetat me kafenë e mëngjesit? Kënaqeni, nervozoheni, apo jeni indiferent?
Kraja: Jam indiferent, në shumicën e rasteve. Me Ali Podrimjen e ndjerë, kohë më parë, pinim kafe së bashku dhe temë e bisedave tona ndodhte të ishin zhvillimet në Kosovë, ato që lexonim në gazeta. Podrimjen shpesh e kapte sikleti, acarohej, shante. Më thoshte se kalonte edhe net pa gjumë. Unë përpiqesha ta ngushëlloja, atë dhe veten njëkohësisht: Ali, i thosha, a të pyeti njëri ty për këtë punë, në duhet bërë kështu ose ashtu?
A ju pëlqen ndonjë emision në kanalet televizive të Kosovës dhe Shqipërisë? A jeni vizitues i web faqeve të gazetave dhe portaleve?
Kraja: Do të jap një mendim të përgjithshëm, pa hyrë në detaje: medien e shkruar ne në Kosovë e kemi më mirë se Shqipëria, këtu mund të hyjnë edhe portalet. Medien elektronike ne e kemi keq, Shqipëria e ka shumë më mirë. Edhe gjuha e medies së shkruar te ne ka avancuar: tani mund të lexosh tekste pa e ndjerë gjuhën si pengesë. Ky është një përparim i rëndësishëm.
Dikur keni thumbuar “djelmërinë dhe çupërlinat” e redaksive të kulturës në mediat kosovare për mënyrën sipërfaqësore të punës së tyre. Sot ata i udhëheqin redaksitë dhe vendosin për prezantimin medial të kulturës. Si e vlerësoni punën e tyre?
Kraja: Më vjen keq, nëse dikush mund të jetë ndier i lënduar nga një cilësim i tillë, por them se edhe në gazetari duhet çmuar profesionalizmin. Nuk më pëlqen që një pjesë e njerëzve, përfshirë këtu edhe një numër gazetarësh, e marrin gazetarinë me lehtësi, madje si një punë jo shumë serioze. Fundja, e dini pse pranova ta bëj këtë intervistë të gjatë me ju? Sepse në telefon më thatë se e kishit lexuar librin “Identiteti kosovar”. Nuk ma bëtë qejfin, por ma mbushet mendjen për profesionalizëm.
Derisa punonit në media, keni qenë kritiku më i ashpër i zhvillimeve kulturore. Më nuk shkruani. A ndikon mungesa e efekteve të shkrimeve kritike në humbjen e vullnetit për të shkruar dhe kritikuar?
Kraja: Nuk kam menduar ndonjëherë se me shkrimet e mia do të ndryshoj botën, nuk kam ushqyer iluzione të këtilla. Por unë kam ushqyer dhe nuk ushqej tjetër iluzion, edhe kur bëj letërsi, edhe kur bëj publicistikë: unë shkruaj për një lexues, për një të vetmin lexues, pra për individin, jo për turmën, lexuesin nuk e perceptoj si turmë, e perceptoj si njësh që mund të shumëzohet ndërvetshëm ose jo. Dhe këtij individi, këtij njëshi unë dua t’i ofroj diçka, e cila afërsisht duhet të jetë e barasvlershme me mundin dhe kohën që shpenzon ai duke më lexuar, në letërsi është kënaqësia artistike që duhet t’i ofroj, në publicistikë nxitja meditative, racionale, perceptuese. Pra, nuk bëhet fjalë për mungesën e motivit për të shkruar në gazeta shkrime publicistike, por them se vjen koha kur njeriu duhet t’i racionalizojë synimet e veta. Unë jam shkrimtar dhe ky është vokacioni im jetësor.