JOSEPH GORDON FINLAYSON
 |
| Jürgen Habermas |
Kombësia dhe nacionalizmi: Nocioni i shtetit kombëtar: Antipatia e përjetshme e Habermas-it për nacionalizmin dhe të gjitha shprehjet e tij buron nga një vlerësim largpamës e me nuanca i parakushteve sociale të padrejtësive njerëzore, i cili është i rrënjosur në përvojat e tij vetjake. Sidoqoftë, siç do të na thoshte edhe ai vetë, nuk duhet t’i ngatërrojmë zanafillat e besimeve dhe bindjeve me vlefshmërinë e tyre.
Për të kuptuar më mirë shqetësimet e Habermas-it lidhur me nacionalizmin, duhet të shqyrtojmë përmbledhtazi konceptimin e tij të kombit. Habermas-i rrëfen një histori sipas së cilës kombet evropiane lindën në përpjekje për t’i dhënë zgjidhje një morie problemesh shoqërore që u shfaqën nga fundi i shek. XVIII. Format e hershme të bashkësisë moderne ishin të rrënjosura në vendbanimin përkatës, përbëheshin nga zakonet rurale dhe një hierarki feudale e natyrshme në dukje, si dhe mbaheshin të bashkuara prej një tradite fetare të bashkëndarë, që përfshinte një grup homogjen vlerash kulturore.
Me shfaqjen e modernitetit, duke filluar nga shek. XVIII e tutje, një larmi faktorësh, si për shembull urbanizimi, lëvizshmëria e popullatave, qarkullimi i mallrave dhe dobësimi i rolit të fesë, ia prenë shoqërisë këto rrënjë. Njëherësh me shkatërrimin e themeleve të shoqërisë së hershme moderne po lindte një shoqëri kryesisht urbane e masive të panjohurish.
Sipas Habermas-it, kombi lindi si një bazë e re, më abstrakte dhe më e suksesshme e integrimit shoqëror. Nocioni i kombit u sajua pak a shumë nga traditat e shpikura dhe historia e trilluar e një bashkësie të vetme me një prejardhje, gjuhë dhe kulturë të përbashkët. Atëherë kur një nocion i tillë e kapi imagjinatën e publikut, u pa që vetëdija kombëtarë ishte shumë e mirë për të krijuar lidhje emotive solidariteti mes qytetarëve që më parë ishin të huaj për njëri-tjetrin. Njëherësh, shfaqja graduale e pjesëmarrjes demokratike në strukturat vendimmarrëse siguroi një varg lidhjesh ligjore të solidaritetit mes qytetarëve. Nocionet e kombit dhe vetëdijes kombëtare zunë të funksionin përkrah strukturave politike të shtetit për t’i mbushur shtetasit e tyre me ndjesinë e përkatësisë në një komunitet politik të vetëm, si dhe me një ndjenjë të identitetit të tyre kolektiv kulturor dhe politik.
Edhe pse i njeh arritjet shoqërore të shtetit kombëtar, Habermas-i është i vetëdijshëm për faktin se një ide e tillë paraqet gjithashtu rrezikshmëri. Nocioni i një shteti etnik është në thelb të tij përjashtimor. Ekziston përherë një dallim i bazuar në gjuhën dhe prejardhjen mes vendasve dhe të ardhurve. Atëherë kur një nocion i tillë rrënjoset thellë në shpirtin e masave, mund të rezultojë në krijimin dhe shtypjen e pakicave etnike. Së dyti, lidhjet e kombësisë janë lidhje të identifikimit emotiv apo emocional me një komunitet, “i cili është i pavarur, dhe i paraprin formimit të opinioneve politike dhe vullnetit të vetë qytetarëve”.
Lidhje të tilla janë para-ligjëruese. Arsyeja nuk vlen në rastin e tyre. E megjithatë, ato mund të manipulohen lehtë nga elitat politike. Për shembull, trumbetimi i ndjenjës kombëtare në prag të fushatave ushtarake jashtë vendit ndihmon në shuarjen e trazirave të brendshme politike, një efekt i mirënjohur, i cili shfrytëzohet shpesh nga qeveritë edhe sot e kësaj dite. Ndonëse rreziqe të tilla janë një përbërës i pandashëm i nocionit të një komuniteti (apo bashkësie) të popullit të thjeshtë apo Volksgemeinschaft, ato nuk hasen në idealin e një komuniteti të ligjshëm qytetarësh të lirë e të barabartë apo Rechtgemeinschaft. Të jesh një qytetar apo një pjesëtar i komunitetit ligjor është paksa sikur të jesh një student universitar, pra është një rol të cilin mund ta luajë kushdo. Pjesëmarrja në parim është e hapur për të gjithë dhe i takon politikës të përcaktojë kriteret e saj. Por pjesëmarrja në një komb apo popull është një fakt trashëgimor para-politik. Prandaj, pohon Habermas-i, koncepti i shtetit kombëtar karakterizohet nga një tension mes dy gjysmave të tij, “mes universalizmit të një komuniteti ligjor egalitar dhe partikularizmit të një komuniteti të themeluar nga fati historik” (TIO, 115). Sfida që shtrohet para shtetit kombëtar modern është të jetojë sipas gjysmës më të mirë të tij.
Nacionalizmi: Nacionalizmi shfaqet atëherë kur një vendi të caktuar i kanosen rreziqe. Në agimin e mijëvjeçarit të tretë, vëren Habermas-i, shteti kombëtar kërcënohet nga forcat e jashtme të globalizimit dhe presionet ekonomike botërore, ndërsa kërcënimi i tij i brendshëm vjen nga multikulturalizmi. Në vija të trasha, globalizimi ka sjellë një situatë të tillë në të cilën shkaqet e problemeve sociale e politike urgjente, si për shembull emigrimi ekonomik, varfëria, papunësia masive dhe rreziku i katastrofave ekologjike, e tejkalojnë rrezen e veprimit të politikës kombëtare, dhe po kështu, zgjidhjet e tyre të mundshme. Problemet politike globale shtrojnë nevojën për zgjidhje politike ndërkombëtare. Problemet janë përkeqësuar ngaqë aftësitë reaguese të shteteve të veçanta janë pakësuar.
Njëherësh, shtetet rrezikohen nga brenda për shkak të shfaqjes së multikulturalizmit. Imigrimi dhe lëvizshmëria në rritje e njerëzve kanë çuar në rrëzimin e mitit kombëtar të një komuniteti homogjen nga pikëpamja kulturore. Të margjinalizuarit dhe pakicat luftojnë për të drejta të barabarta, duke i sfiduar tezat dhe siguritë e kulturës shumicë. Në këto kushte, nacionalizmi paraqitet si një rrugëdalje tepër joshëse, por edhe mjaft e rrezikshme. Synimi i tij është ringjallja e solidaritetit social dhe rrënjosja e një ndjesie të përkatësisë duke e kthyer në jetë vetëdijen kombëtare. Nacionalizmi, sipas mendimit të Habermas-it, nuk është një metodë për shfrytëzimin e resurseve të brendshme të procesit të modernizimit (ligjërata morale dhe ligji legjitim), por një përpjekje e kotë për ta kthyer prapa një process të tillë. Sipas vlerësimit të tij, nacionalizmi është gjithashtu regresiv. Le të kujtojmë se sipas Kohlberg-ut fëmijët normalë zhvillohen duke u ngjitur përpjetë përgjatë gjashtë fazave të tij, pra ata nuk kthehen prapa në nivelet paraardhëse. Një gjë e tillë do të ndodhte vetëm nëse ata do të çmësonin. Vetëm mendoni pak sesa e pazakontë dhe anormale do të ishte për dikë të “çmësonte” notin apo një gjuhë të huaj. Në mënyrë të ngjashme, format bashkëkohore të nacionalizmit sinjalizojnë tërheqjen nga format pas-konvencionale të bashkëshoqërimit në ato konvencionale të tij. Nacionalizmi është një lloj sjelljeje deviante shoqërore. Sidoqoftë, duhet të jemi të kujdesshëm në këtë pikë. Shoqëritë “mësojnë” vetëm në një kuptim tepër sipërfaqësor të fjalës. Kështu që nacionalizmi është regresiv apo deviant vetëm në një kuptim po kaq sipërfaqësor. Habermas-i nuk shprehet se dëshira për të bërë pjesë në një grup kulturor është në thelb regresive. Përkundrazi, ai e pranon se në kushtet e pluralizmit qytetarët duhet ta gjejnë vendin e tyre tek traditat e të identifikohen me kulturën e tyre, megjithëse duhet ta bëjnë një gjë të tillë me reflektimin e duhur kritik.
Aspektet regresive të nacionalizmit janë tentativat e dështuara:
1. për t’i zëvendësuar format moderne të integrimit shoqëror – komunikimin, ligjëratën, dhe ligjin legjitim – me lidhjet emotive familjare; 2. për të përzgjedhur kritere para-politike, natyrore të pjesëmarrjes në bashkësinë politike; 3. për të mënjanuar ndikimin e ligjëratës e të komunikimit nga procesi politik.
Armiqësia e Habermas-it ndaj nacionalizmit mund të tingëllojë si jashtëzakonisht dramatike, mirëpo, kini parasysh që ai është tepër i vetëdijshëm për rrezikun e madh që paraqet nacionalizmi, jo vetëm duke u nisur nga përvojat e fëmijërisë së tij, por edhe duke pasur parasysh zhvillimet e fundit politike në ish-Jugosllavi dhe gjetkë. Zjarri i nacionalizmit është më i lehtë për t’u ndezur sesa për t’u shuar, dhe atëherë kur rindizet çon deri në shtypjen e pakicave etnike, racizëm, dhe përfundimisht në spastrim etnik dhe genocid.
Patriotizmi kushtetues: Habermas-i pretendon se e vetmja formë e identifikimit me traditat vetjake, që gjen përputhje në kushtet e jetës moderne, është ajo e patriotizmit kushtetues. Ai e përdori për herë të parë një term të tillë gjatë një debati publik plot sarkazëm që u zhvillua nga mesi i viteve ‘80 të shekullit të kaluar, i njohur ndryshe si “polemika e historianëve”. Duke i mbithjeshtëzuar faktet, disa historianë që kishin lidhje me qarqet me të larta të qeverisë së Helmut Kohl-it kishin nxjerrë botime që e reinterpretonin historinë moderne gjermane, duke i relativizuar krimet e periudhës së regjimit nazist, minimizuar konsekuencat e Zgjidhjes Përfundimtare dhe duke mbitheksuar heroizmin e ushtarëve gjermanë që e mbajtën frontin lindor për të fituar kohë për civilët gjermanë që po linin shtëpitë e tyre përpara avancimit të Ushtrisë së Kuqe.
Sipas Habermas-it, konflikti nuk lindi për shkak të tezës historike, por për shkak të keqpërdorimit të historisë akademike për qëllime politike. Këto përshkrime historike të rishikuara strategjikisht nuk shprehnin thjeshtë disa pretendime vlefshmërie rreth vërtetësisë, por paraqiteshin si një përpjekje e vetëdijshme dhe politikisht e organizuar për të “normalizuar” historinë gjermane, si dhe për të hequr qafe “të kaluarën që nuk pranonte të largohej”. Ndër synimet afatmesme të kësaj fushate ishte dëshira për të krijuar një identitet kombëtar gjerman e për t’i dhënë shtytje popullaritetit të Helmut Kohl-it në vend. Qëllimi përfundimtar i kësaj loje mund të ketë qenë përgatitja e terrenit politik që Gjermania Perëndimore të ndërpriste pagimin e dëmeve të luftës së Izraelit dhe të fillonte të luante një rol gjeopolitik që do të pasqyronte fuqinë e saj ekonomike. Deri në këtë kohë mendohej se rruga drejt “normalizimit” ishte zënë nga një pengesë e pakalueshme: Aushvici. Vetëdija kombëtare gjermane ishte njollosur në mënyrë të pashlyeshme nga katastrofa morale e periudhës 1933-1945. Në këtë kontekst, Habermas-i hodhi idenë se fabrikimi i një Gjermanie të së kaluarës për të cilën të gjithë mund të ndiheshin krenarë ishte një taktikë e kotë dhe regresive. E vetmja formë patriotizmi që ishte politikisht dhe moralisht e përshtatshme ishte ajo që rrënjosej në parimet universale të shtetit kushtetues. Për ne, banorët e Republikës Federale, patriotizmi kushtetues interpretohet, ndër të tjera, si të qenit krenarë për atë se ia kemi dalë mbanë që ta mposhtim fashizmin një herë e përgjithmonë, të themelojmë një rend politik të drejtë, si dhe ta rrënjosim atë në një kulturë politike mjaft liberale.
Ia vlen të kujtohet se Ligji Themeltar i R.F.GJ.-së iu imponua asaj nga një fuqi pushtuese e huaj, duke mos qenë shprehja e një tradite të mirëfilltë gjermane të politikës demokratike. Në kohën e hartimit të tij, Ligji Themeltar paraqitej si një kushtetutë demokratike tranzitore në kërkim të qytetarëve demokratë, kurse nga mesi i viteve ‘80 të shekullit të kaluar, Gjermania Perëndimore ishte shndërruar në një nga demokracitë më aktive të Evropës. Sipas Habermas-it, kjo ishte një arritje për të cilën të gjithë duhet të ndiheshin krenarë. Falë një dore të mirë fati historik, punës së palodhshme e të pandërprerë, dhe një politike të suksesshme riedukimi, shtetasit e R.F.GJ.-së kishin zhvilluar një kulturë politike dhe një identitet politik, të themeluara këto në procedura dhe parime demokratike.
Kultura politike e një vendi kristalizohet përreth Kushtetutës së tij. Secila kulturë kombëtare zhvillon një interpretim të dallueshëm të parimeve kushtetuese… sikurse sovraniteti popullor dhe të drejtat e njeriut, në varësi të historisë së vet kombëtare. Një “patriotizëm kushtetues” i bazuar në këto interpretime mund ta zërë vendin që më parë mbahej nga nacionalizmi.
Sipas kësaj tabloje, identiteti politik gjerman ka një natyrë paradoksale. Pikërisht për shkak se e kaluara e tyre problematike nuk pranonte të largohej, Gjermanët farkëtuan një identitet politik duke pasur për bazë “përmbajtjen universaliste të shtetit kushtetues demokratik”, duke i hequr zyrtarisht nga mesi i tyre format e patriotizmit historikisht naive dhe kritikisht joreflektuese. Duke mbajtur një qëndrim real ndaj traditës së tyre (por thellësisht ambivalente) gjermane, ata ishin të detyruar që të identifikoheshin sa më pak, dhe jo sa më shumë, që të ishte e mundur me të. Kur zuri të mbronte nocionin e patriotizmit kushtetues në vitet ‘80 të shekullit të kaluar, Habermas-i nuk e kishte hulumtuar ende plotësisht rëndësinë politike të ligjëratës etike. Në këtë kohë ai i ndërlidhte parimet demokratike me ato morale. Ashtu si subjekti moral pas-konvencional nuk është i përkushtuar ndaj vlerave qenësore të komunitetit, por ndaj procedurave përmes të cilave përcaktohen normat e vlefshme, kështu edhe patrioti kushtetues identifikohet me procedurat demokratike në vend të përfundimeve specifike. Të dyja këto zhvillojnë identitete abstrakte dhe të shqendërzuara deri në masën që moraliteti dhe demokracia përfshijnë njohjen e vlerës së barabartë të të tjerëve. Për më tepër, ai pohoi se qytetarët identifikohen në mënyrë të drejtpërdrejtë me parimet demokratike dhe morale universale.Në veprën e tij të mëvonshme, Habermas-i ndryshoi qëndrim, duke pohuar se që të zërë rrënjë, një kushtetutë demokratike ka nevojë për mbështetjen e një kulture politike që përmbush disa kritere. Së pari, ajo duhet të jetë në përputhje me moralitetin pas-konvencional. Së dyti, duhet të rezonojë me të kuptuarit etik të të gjithë grupeve kulturor brenda komunitetit politik. Kultura politike nuk mund t’ia lejojë vetes që të shihet si një shprehje e vlerave qenësore e të veçanta të kulturës shumicë. Së fundi, kultura politike duhet mbështetur nga të drejtat sociale e të ndihmës sociale, me qëllim që qytetarët të përjetojnë “vlerën e paanshme të të drejtave”, pra që çdonjëri prej tyre t’i ndjejë dobitë e pjesëmarrjes në kulturën e përbashkët politike. Deficiti i ligjërimit: Këtu ka një problem sepse institucionet politike evropiane vuajnë nga sindroma që njihet ndryshe si “deficiti demokratik”. Euroskeptikët pohojnë se bashkimi politikë nuk do të jetë i suksesshëm, ngaqë nuk ekziston ndonjë “popull” evropian që do të mund të përfaqësohej prej këtyre institucioneve. Nuk ekziston asgjë reale (as histori e bashkëndarë, as gjuhë, tradita, apo përkatësi etnike e përbashkët) e mjaftueshme për të prodhuar lidhjet e solidaritetit mes qytetarëve të nevojshme për mbijetesën e demokracisë. Habermas-i e pranon se nuk ekziston ndonjë “popull” evropian, por e mohon faktin se ekzistenca e një populli apo kombi evropian me një histori e prejardhje të përbashkët është një bazë e domosdoshme për integrimin shoqëror. Është e vërtetë, pohon ai, se nocioni i trashë i qytetarisë i bazuar në një vetëdije të përbashkët kombëtare nuk mund të tendoset përtej kufijve të një kombi të vetëm. Madje edhe nuk mund të tendoset deri në atë pikë. Për arsyet e lartpërmendura, konceptimi i vjetruar i kombit nuk i shkon më përshtat shoqërive multikulturore moderne. Euroskeptikët që shpërfillin projektin e integrimit evropian duke preferuar të fshihen në koliben e tyre të vockël do ta zbulojnë shumë shpejt se çatia u ka rënë brenda dhe dyshemeja prej dërrase është kalbur. Shoqëritë multikulturore moderne nuk janë komunitete të përbëra nga njerëz të vetmuar apo popull i thjeshtë; ato janë komunitete të ligjshme qytetarësh. Ky koncept i hollë i qytetarisë demokratike si një lidhje abstrakte, ligjërisht e ndërmjetësuar mes të panjohurve, mund të tendoset aq sa për të përfshirë banorët e vendeve të tjera. Habermas-i nuk e fsheh faktin se Bashkimi Evropian karakterizohet nga mangësi demokratike. Me lindjen e organizmave të rinj akoma më të larguar nga baza politike, si për shembull burokracia e Brukselit, hendeku mes administratave vetëprogramuese dhe rrjeteve sistemore, nga njëra anë, dhe proceseve demokratike, nga ana tjetër, thellohet vazhdimisht.
Por ai shton se në parim nuk ka ndonjë arsye se përse një hendek i tillë nuk duhet mbushur. Shoqëritë moderne demokratike janë integruar përmes sferave të komunikimit publik informal dhe arenave institucionale të diskursit dhe vendimmarrjes. Një problem i ngutshëm, por jo domosdoshmërisht i pazgjidhshëm, ka të bëjë me stimujt për zhvillimin e një rrjeti mbarë-evropian të ligjëratës dhe komunikimit, si dhe të një kulture evropiane politike e të shoqërisë civile. Ai pohon se: “Nuk do të ekzistojë ndonjë shtet federal evropian i denjë për t’u etiketuar si demokracia evropiane, po qe se nuk zhvillohet një sferë e integruar publike mbarë-evropiane në kuadrin e një kulture politike të përbashkët: një shoqëri civile që ngërthen grupet e interesit, organizatat joqeveritare, lëvizjet qytetare, etj., si dhe natyrisht, një sistem partiak të denjë për një arenë evropiane”. Programet e shkëmbimeve arsimore, bashkëpunimi ekonomik në rritje, liria e lëvizjes mes vendeve anëtare dhe zhvillimi i një sistemi partiak evropian, janë që të gjithë faktorë që i kontribuojnë jetësimit të një objektivi të tillë.Një problem tjetër institucional dhe praktik është parafytyrimi i mënyrave për ta lidhur burokracinë dhe Parlamentin evropian me kulturën politike në zhvillim e sipër. Një gjë e tillë do të jetë mjaft e vështirë, por jo e pamundur. Mirëpo edhe ruajtja e besimit në efikasitetin politik të shteteve kombëtare, duke shpërfillur në mënyrë flagrante provat e kundërta me këtë, është e kotë; ashtu si edhe mosfrenimi i tregjeve ekonomike globale është shoqërisht dhe politikisht i paarsyeshëm. Sipas Habermas-it, integrimi evropian mund të mos jetë destinacioni përfundimtar i politikës pas-kombëtare, por të paktën është një fillim i mbarë. Bashkimi Evropian është një eksperiment në vazhdim e sipër i politikës demokratike pas-kombëtare. Ashtu siç e thotë në mënyrë elegante Habermas-i, në një bisedë me Michael Haller të titulluar “Europe’s Second Chance”: Në qoftë se ekziston ndonjë gjurmë e vockël utopie e ruajtur prej meje, atëherë ajo është pa dyshim ideja se demokracia – dhe përpjekjet publike të saj për gjetjen e formës më të mirë të mundshme – është e aftë që t’i zgjidhë nyjet gordiane të problemeve që përndryshe do të mbeteshin pa u zgjidhur. Nuk jam duke thënë se do të kemi sukses në këtë gjë; ne as nuk e dimë nëse suksesi është i mundshëm ose jo. Por edhe pse nuk e dimë duhet tentuar me çdo kusht. (TPF, The Past as Future: Jürgen Habermas Intervieëed by Michael Haller 97).
Ndonëse nuk e dimë nëse Bashkimi Evropian do t’ia dalë mbanë duke ofruar një zgjidhje të pjesshme të problemeve pas-kombëtare, apo nëse eventualisht do të shndërrohet në një platformë për një rend botëror kozmpolit të mundshëm, nga ana tjetër nuk e dimë gjithashtu nëse një ndërmarrje e tillë realisht është e destinuar të dështojë. Eksperimenti duhet vazhduar, na këshillon Habermas-i, mbi të gjitha duke pasur parasysh që alternativa ndaj tij është akoma më e keqe: ndarja e përjetshme nga nocioni i politikës demokratike si një përpjekje kolektive e qytetarëve të lirë e të barabartë për t’i dhënë trajtë mjedisit shoqëror.
Përktheu nga anglishtja: Julian Qineti