Atë natë u ndie zhurma e disa shpërthimeve të mëdha, aq sa u thyen xhamat e shumë shpijave. Nji motocikël gjermane ishte kthye prej Hanit të Hotit për me i ndezë minat e vendosuna ndër urat që lidhshin qytetin me fushat. Mbas tyne bumbullimave që shpallën largimin përfundimtar të gjermanëve, nuk fjeti ma kurrkush n’atë natë të gjatë. Në Kuvendin Françeskan, ku jetojshem, zotnonte parandjenja se me atë çast Oksidenti po largohej prej nesh me nji hap shumëshekullor, se kundra katolicizmit në Shqipni do të fillonte nji luftë, e cila, me gjasë, do të vente në rrezik vetë ekzistencën e elementit katolik në Shqipni. Për klerin katolik nuk qe gja e papritun, madje mund thomi se ishte e parapame. Shumë vjet përpara kishin fillue përgatitjet e të rijve me lekskone e konferenca për të përballue nji salvim aq mizor sa mund të na kushtonte edhe jetën…
N’orarin e lutjeve të mëngjesit, që prej orës 5 deri 6, u mblodh i gjithë komuniteti françeskan me eprorin, At Mati Prendushin, dhe me lutje të veçanta kërkuem mbrojtjen e të Madhit Zot. Kisha Katolike në Shqipni gjindej në Kopsht të Gethsemanit:
“O Zot, në kjoftë e mundun, largoje kët kelk prej meje!” Lutja ishte kjo, por u ba vullnesa e Zotit.
29 nandori gdhini ditë e zymtë dhe e ftohtë. Në orën 1030-11 nëpër rrugët kryesore të qytetit hyni brigada partizane e prime prej Major Gjin Markut: flamurit kombëtar, që valavitnin përpara, i kishin shtue nji hyll të kuq. Na këqyrshim mbas grilave të dritareve. Për hir të së vërtetës, duhet dishmue se popullsia katolike e qytetit nuk merrte pjesë n’atë manifestim, përveç ndonji personi të rrallë, që njihej si prokomunist, ndërsa nji pjesë e madhe e popullsisë myslimane, veshë në tesha festet, jepte dukjen e nji pritje të gëzueshme. Ushtrija partizane e veshun me gjithnduer uniformash të hueja, paraqitej si nji ushtri e parregullt, leckamane, me opinga dhe e untë. Çka bante ma shumë përshtypje ishin partizanet. Çfarë nanash mund ishin ato femna me pushkë në krah?
Ndër kazerma nuk kishin çka me ba, mbasi nuk kishin as rroba fjetje, as ushqime, prandej i shpërndanë nëpër familje: dikund 3, dikund 6-7. Populli i strehoi, i ushqeu dhe u mbush me parazitë. Por nuk ishin rob Zotit: këqyrshin me tinzi nëpër shpija nëse mund gjejshin ndonji gjerman ose “reaksionar” të mshehun. E para punë që banë qe vumja në funksionim e burgjeve, të cilat u mbushën plot e përmajë me njerëz të pafajshëm. Nuk kishin bukë me u dhanë, prandej duhej t’ua çojshin familjet, përndryshe vdisshin. Ushqimet që u dërgojshin familjet ishin ma shumë për partizanët e unshëm, se për ata të mjerët e torturuem. Menjiherë filluen të shpërndahen fjalë: kanë vra X-in ose Y-in; ose për tjerë që ishin zhdukë pa shenj, pa nishan. Kush ishte kryetar i kësaj qeverije? Filloi me u përmendë emni i Enver Hoxhës, deri atëherë krejt i panjoftun për popullin e Shqipnisë së Veriut.
Gjatë muejit dhjetor u vendos pushteti i ri i Shqipnisë, që nuk kuptohej mirë nëse ishte ushtarak apo civil: të gjithë ishin të mëdhaj e kurrkush nuk kishte gja në dorë, përveç komandantëve partizanë, nga ma të ndryshmit, të cilët ishin vendosë kush në nji shtëpi, kush në nji tjetër.
Brigadat në Shkodër banë nji riorganizim, dhe kështu Major Gjin Marku me ata të parët që erdhën kaluen kufinin e Shqipnisë për t’u dhanë “ndihmë vëllazërore” popujve të Jugosllavisë. Shkodra u mbush me brigada partizane dhe çuditej se nga erdhën aq shumë ushtarë sa nuk i kishin pasë as ushtritë e hueja! Partizanët thojshin se kishin ardhë për të ndjekë gjermanin deri në Berlin, por ishin pa këpucë ndër kambë. Në përgjithësi ishin njerëz me të cilët nuk mund të flitej, me sjellje të këqija: hajshin bukën e përmbysshin kupën.
Shumë ushtri të hueja kishte pa Shkodra, por si këtë kurrnji jo.
Menjiherë mbas asaj dite të 29 nandorit 1944 në rrugën Shkodër-Podgoricë filloi qarkullimi si kurrë ma parë, në nji kohë që komunikacioni me Tiranën ishte tepër i vështirë për shkak të prishjes së urave, ndër të cilat filluen me u vendosë trapa lundruese e roje partizane. Kështu malazezë e shqiptarë qarkullojshin mes vedit pa kufi. Kush ishte sundimtari i vërtetë i Shqipnisë? Përgjegjen e jepte “trobojnica”. Flamujt e shumtë tringjyrësh jugosllavë valaviteshin në çdo rrugë, në çdo ndërtesë shtetnore e në çdo shpi. Ku u gjetën aq shpejt e aq shumë ata flamuj që populli i kqyrte me inat, sepse shenjojshin nji robni të re të kombit shqiptar!
Posa u hapën shkollat, ndër të gjitha, pa përjashtim, erdhën me mësue që të këndohej Hymni i atij flamurit të huej: “Ei sllovenski joshte zhivi”, “ço bajrak ne vije”, “zhivi, zhivi jugoslavenski” si edhe “Ide druzhe Tito preko Albanie… preko Albanie…” (Un nuk dij as kuptimin e tyne, as se si shkruhen, por kshtu m’kan mbetun në vesh qysh n’atë kohë me gjithë meloditë e tyne).
Hymnet tona të flamurit nuk i ndigjojshin ma.
Kaluen disa ditë. Vetëm në kumbonaren e kishës françeskane, e cila zotnonte qendrën e qytetit, ende nuk ishte vu “trobojnica”. Flamuri i Shqipnisë, ai i vërteti pa spata e pa hyll, dridhej, përpëlitej i zymtë e i vetmuem: nuk shifte asnji si vedin. Përpiqej me u qindrue stuhive t’atij dimni komunist: ashtu i shkyem e i leckosun valavitej pa pushim. Nji ditë të dhetorit dy partizanë trokitën në derën e Kuvendit Françeskan:
“Duam të hipim në këmbanare”.
Portieri më thirri mue, sepse un ditë për ditë u ngjitshem atje nalt për me kurdisë sahatin, të cilin e shifte gjithë Shkodra. Në të vërtetë, për këtë detyrë ishte i ngarkuem At Filip Mazreku: ai kishte vendosë të fundit flamurin e vërtetë të shqiptarëve me 27 nandor 1944, por tue qenë se un ishem e ri e i gatshëm, m’i besoi çilsat e kumbonares. Shkova me vrap e gjeta At Filipin e i thashë se te porta kishin ardhë partizanët e dojshin çilsin e kumbonares.
“Ndigjo, – më tha – un nuk mund i shof me sy; ti e din se këta ma kanë zhdukë vllanë tem në Tiranë, pa shej, pa nishan. Ne nuk ia dim as vorrin, që të thomi nji uratë e t’i dërgojmë nji lule. Të lutem, shko ti me ta, çilsat i ke. Por ndigjo këtu: mos i len vetëm as për nji ças. Zoti e din se çfarë kurthesh mund të vejnë!”
“Jemi të dërguem nga komanda për ta hequr atë rreckë që valavitet atje lart. Është turp – thanë ata – që mu mbi sheshin kryesor të qytetit të valavitet ajo leckë që nuk e ka as yllin partisan!”
“Eh, po nuk kemi tjetër.”
“I kemi prurë neve, të rinj fringo. Ja flamuri i Jugosllavisë motër, dhe ky me yllin partizan.”
“Dy flamuj? – pyeta un. – Po ne kemi nji shtizë të vetme; nuk janë vendosë kurrë dy flamuj!”
“Pse, t’Italisë nuk u vendosët ju?”
“Kurrë”.
“As atë të Vatikanit?”
“Jo, kurrë.”
“E si t’ia bëjmë?”
“Si të doni.”
“Ja që do kthehemi; do të marrim edhe nji tjatër shtizë, prandaj na prit këtu e mos ik gjëkundi.”
Kur erdhën së dyti me shtizën tjetër, kërkuen prej meje çilsin e kumbonares. U ngjita bashkë me ta atje nalt, përmbi sahat, ku shpalosej flamuri. U mahnitën tue kqyrë qytetin rreth e rrotull.
“Uaaa! Sa bukur!”
Prej aty Shkodrën e kishe në shuplakë të dorës. Mbasi u njoftuen me qytetin, atëherë e hoqën shtizën nga ganxha dhe venduem në të flamurin e ri me hyllin partizan.
M’u rrëqeth i gjithë trupi: ai flamur trim, malok, i rreckosun mbet aty si nji kufomë. Por kur deshtën me çpalosë flamurin jugosllav, nuk gjetën ganxhë.
“Ku ta vendosim shtizën? Këtu nuk ka ganxhë. Dreq o punë! – thanë, mandej pyetën: – A keni pak tel që ta lidhim këtu në parmakë?”
“Jo, nuk kemi. Po kqyri nji herë, po edhe sikur të ketë, këtu teli nuk u qindron stuhive e shtërgatave, se jemi nalt; duhet ganxhë.”
“Dreq o punë, dreq o punë! – thanë. – Ç’na polli! Lipset bërë dhe ganxha. Po si nuk na the që parë?”
“As unë nuk e dijshem, nuk u kujtova.”
“Rri këtu, se do të biem nji usta.”
Zdrypën e shkuen.
Mbas ndonji ore e kthye4n me gjithë nji usta. Ai vendosi edhe dy ganxha tjera. Në anën tjetër të flamurit të Shqipnisë u çpalos flamuri jugosllav. Dy flamuj.
Poshtë, në qendër të qytetit, në shpinë e re të posandërtueme të tregtarit të madh Zef Kokës, ishte komanda e komandave: Komiteti i Partisë. Dy partizanët me kapota, nga kumbonari, i thirrën dikujt atje poshtë. Ai qindronte në rrugë dhe jepte sinjale me duer. Përsëri i hoqën flamujt dhe u ndërruen vendet: aty n’atë vend ku përpara valavitej flamuri shqiptar, aty u shpalos flamuri jugosllav. Ndërsa n’anën tjetër kaloi flamuri partizan, të cilit ia ndalonte mjaft pamjen gunga e kishës.
Gjatë darke, në mensën e Kuvendit Françeskan, mbahen nji heshtim i plotë, sikur të na kishte dkë ndokush i familjes. Kurrkush nuk e hapi gojën. Mbas darkës At Mati Prendushi më thirri m’anësh e më pyeti:
“Ti i ke çilsat e kumbonares?”
“Po m’i ka lanë Pater Filipi për me kurdisë sahatin”.
“Ti e vune flamurin jugosllav?”
“Jo, kurrsesi. Erdhën dy partizanë dhe e vunë”.
“A e din ti – më tha – se aty n’atë vend me 12 qershor 1913 asht vu për të parën herë në Shkodër flamuri i Skanderbegut, dhe fretënt e kanë ruejt mke pushkë në dorë? A e din ti se Pater Gjergj Fishta asht dënue me vdekje për atë flamur? A e din ti se as malazezët, kur kanë hy në Shkodër në 1915, nuk e kanë shpalosë atë flamur? A e din ti…”
“Patër, – i thashë, – të gjitha i dij. Ata që e vunë aty flamurin jugosllav ishin dy partizanë me pushkë, tërguem nga komanda. Çka kishem me ba un: me u vra me ta?”
“Jo, jo, nuk po të them se ke faj. Por oh, sa turp i madh! Ma mirë të mos e kishem pa këtë ditë! E si mbërrijti me u valavitë flamuri jugosllav mbi kumbonaret e kishave tona? O Zot, shif e gjyko!… Njerëzit e pafé paskan vetëm bark! Po çka thanë ata partizanët, a u bani përshtypje e si e ndien vedin kur vunë flamurin jugosllav?”
“Thanë se zbatojshin urdhnin e komandës, për ma tepër ata folën mes vedit që atje nalt në kumbonare të vendosej nji mitraloz”.
“Mitraloz?”
“Po, nji mitraloz, sepse thanë që kumbonari kontrollon gjithë qytetin”.
“Na e kemi dijtë gjithmonë se çfarë lirije na bien serbët! Po çfarë shqiptarësh janë këta partizanë që luftojnë për sllavët? Kanë çue edhe djelmët tanë me i mbytë atje!… Mjerë Shqipnia n’dorë të kujt ka ra!”
Nji paralizë e përgjithshme i ra jetës normale. Nuk pati ma as rrugë as telefon, as dyqan as tregti, as zyrë as dokumente zyrtare. Rrallëherë vetëm nji copëz e vogël letre me vulën partizane i hapte të gjitha dyert. Shqipnia e terrorizueme kishte ra në koma. Njerëzit e ditun nuk dijshin ma kurrgja dhe njerëzit e paditun kishin në dorë gjithçka: ate që nuk dihej!
Mbas disa ditësh, mbrenda qytetit filluen operacionet ushtarake: kontrollet. Të gjitha shtëpitë e qytetit, pa përjashtim, kontrolloheshin prej partizanëve t’armatosun, në çdo skutë, në çdo birucë, në çdo oxhak, në çdo quer. Nën pretekstin se ishin në kërkim të “kriminelave” e “reaksionarëve”, këto veprime kishin si qëllim me mbjellë terrorin në gjithë popullsinë, prandej pothuej ndër të gjitha rastet, shoqnoheshin me pushkatime e me burgime.
Shumëkush, për t’ikë terrorit, merrte arratinë ndër male e hidhej n’ilegalitet, ose strukej te ndonji mik besnik. Ndëshkrimet për ata që strehojshin “reaksionarët” ishin torturat e tmerrshme dhe pushkatimi, që ndodhte të bahej edhe vetëm pse emni i nji personi ishte i ngjashëm me atë të ndonji tjetni, të cilin e kërkojshin. E shumta e atyne njerëzve, ushtarakë a civila, të ngarkuem me detyra e përgjegjësi, ishin analfabetë ose gjysanalfabetë.
Në fillim të dhjetorit 1944 ia behi në Kuvendin Françeskan të Gjuhadolit nji grup i randësishëm prej 7-8 vetash, i shoqnuem prej Kolë Jakovës; thuhej se ky grup kryesohej prej Nako Spirut. Prunë me vedi shumë urdhnesa, si mbylljen e revistës kulturore Hylli i Dritës, si edhe të gjitha revistave tjera fetare Zani i Shan Ndout, Zgjimi i djelmnisë, Bijat e Zojës etj. Urdhnonin mbylljen e shtypshkronjës si dhe të gjitha shoqatave fetare. “Vizituen” edhe Bibliotekën e Muzeun e At Shtjefën Gjeçovit. Kola kërkoi unazën e Gjeçovit. Kështu thirrej nji unazë antike, me gjasë e shek. I, arit, punim i dyfishtë me mjeshtri të madhe, që kishte nji gur të naltë joproporcional me unazën. Thohej se nji përfaqësues i British Muzeum-it kishte ofrue për të shumën 14000 sterlina ar. Ndërkaq Kola e muer dhe lëshoi nji letër-vërtetim.
Netë në arkiv
Arkivi i Provincës Françeskane, mund të thom pa kurrfarë dyshimi se ishte pasunia ma e madhe e kësaj gjinie në Shqipni. Ishte nji odë e gjatë 10×5 m ngjitun me zyrën e provincialit; në anën tjetër ishte dhoma e ndërtueme për sekretarin e provincës, por që un gjithmonë e shifshem të pabanueme. Simbas rregulloreve, në arkiv nuk mund të hynte kurrkush pa kenë i shoqnuem prej Sekretarit, ose Provincialit vetë. Pothuej nuk i interesonte kurrkujt me hy mbrendë, sepse nuk e dinte kurrkush se çka ishte aty: e kqyrshim me synin e e nji enigma porsi nji burg-kështjellë, ku vuejshin bashkë të gjallët e të vdekunit. Të parën herë kam hy në vj.1942, kur isha ende student. Provincial ishte në atë kohë At Anton Harapi. Kje nji rastësi e veçantë. Sekretar i provincës aso kohe ishte emnuem At Viktor Volaj, por ai vazhdonte universitetin për gjuhësi në Torino. Ndërkaq At Antonit, si Provincial që ishte, i nevojitej së paku nji që të rreshtonte me makinë shkrimet e tija ashtu edhe korrespondencën zyrtare. Un në atë kohë e zotnojshem mirë daktilografinë; i kishem shkrue me makinë disa artikuj, si edhe “Valë mbi Valë”. Nji ditë prej ditësh më thirri në zyrë e më tha: shif due me të ngarkue me disa detyra të vogla, të cilat duhet t’i bajsh pa lanë m’anesh mësimet: do të vijsh dy herë në javë, me orar, për me shkrue korrespondencën e Provincialatit deri sa të vijë At Viktori. Ai më mësoi se si mbahej protokolli zyrtar, dhe mandej se si e ku vendoseshin në arkiv. Por kur mori çelsat e hyme në atë dhomë enigmë ai më tregoi se nji pjesë fort e vogël me kapakë të mbyllun thirrej “Arkivi Sekret”, të cilin nuk kishte të drejtë me e hapë kurrkush, përveç Sekretarit të Provinçës e njerzit e autorizuem prej nalt. Më bani me u betue se nuk do ta hapshem kurr pa kenë i urdhnuem. Tue e dijtë se gjithmonë kureshtja të shtyn me dijtë sekretet un e pyeta me çiltësi: e çfarë sekretesh mund ndryhen këtu? At Antoni m’u përgjegj: Këtu mbahen vetëm votat, votimet sekrete që fretent i bajnë ndër mbledhjet e zgjedhjet e veta! Edhe atëherë m’u duk qesharake e bana buzën në gaz, ndërsa ai më tha: ti nuk i jep randsi fare, por ndër komunitete kanë peshë të madhe sepse po të njifen ato, lindin edhe grindje e shkaktohen pakndaqsi. Për disa kohë kur hijshem në arkiv m’u dukte se hyjshem në nji vend misterioz. Kishem krijue në imagjinatë sikur aty bajshin roje gjithmonë engjujt e djalli bashkë, prandej kur dojshem me depozitue ndonji letër shkojshem drejt e te vendi që e dijshem se ku asht; mandej kthejshem pa lëshue sytë këndej e andej e për deret e jashtë, të cilën e sigurojshem mirë me kyçat. Por mbas disa kohe ajo odë u ba gadi se e imja: nuk pata frigë ma prej sajë, por filloi me ba punën e vet kureshtja. Nji ditë mora nji dosje dhe e hapa: e para ishte nji letër e vjetër shkrue italisht që pak a shumë kishte ketë përmbajtje:
“Shumë i Nderti At Prefekt, po më duhet me ikë pa pritë pa kujtue për me shpëtue kryet. Mbasi nuk e dij çka ndodh mbas ikjes sime po te shkallët e leximit të ungjillit, nji hap larg lterit, po shtie në dhè nji hap thellë, të gjitha paramentat (tesha meshet), dy kelshejtat dhe librat e mij. Po nisem natën së bashku me X nëpër Mal të Zi. Në mos shpëtofsha, thuej nji uratë për mue ti dhe të gjithë vllazent. Paqë e të mira! Fra Erasmo da Balneo”.
N’atë çast kjeçë ma fatlum se ai peshkatari që me nji grep të vogël kapë nji peshk të madh. Me nji të shtrime dore u hodha në kohnat legjendare të Karamahmud Pashës. Po sikur të kishem guximin me i shfletue tjerat? Ato nuk ishin secrete. Megjithkëtë kishem nji frigë të mbrendshme me i prekë pa leje: engjëjt e djalli ishin aty që ruejshin arkivin. Kur e pashë me At Antonin për me i dorzue çilsin e pyeta: “A kam leje kur të kem kohë, me kqyrë se çfarë dokumentash janë në këtë arkiv? Për ato sekretet nuk bahet fjalë, por për të tjerat.” – A din si asht puna, më tha: arkivi për me u lexue asht, porse duhet me dijtë me e lexue. Kjo asht kompetencë e historianëve; un për vedi nuk dij me i lexue; asht punë për At Marinin etj. Ka gjithfarë stile shkrimit aty, që nieri nuk i merr vesht fjalët e shpesh herë as gërmat, çka pot ë duhet me u ngatrrue me to, se mandej nuk din kah me dalë: e, jo që edhe të marrin shumë kohë: ty të duhet me studjue. Un të gjitha këto fjalë i mora sikur më jepej leja me i lshue synin arkivit. Edhe ashtu bana. Ndonjiherë fillova të marr nbdonji prej atyne regjistrave të vogjël për me e deshifrue gjatë natës se ato germat stil mesjetar ishin nji problem që duhej shpërthye. Nuk gjeta vështirsi: mbas pak kohe u mësova. Sikur ma kishte thanë edhe At Antoni, arkivi nuk ishte i regulluem simbas nji kriteri shkencor, por pak a shumë simbas vjetve. Aty e shumta e shkrimeve ishin në gjuhën latine dhe italiane, por nuk mungojshin as sllavet e sidomos ato me shkrimet turke. Rregjistrat e shkruem turqisht ishin nji sasi aq e madhe sa nji ditë e pyeta se çka mund ishin ato. At Antoni më tha se as ai nuk e dinte turqishten, por kishte gjasë që shumica do t’ishin regjistra doganet ose hesape të tregtarve të ndryshëm. Megjithkëtë tha ndër ne po shuhet brezi që dinte turqisht, dhe vetëm për hir të arkivit asht e nevojshme që ndonji të jetë i specializuem edhe në ketë gjuhë, mbasi kemi të përbashkët nji histori pesqindvjeçare.
Mbas At Antonit u ba provincial At Mati Prendushi, i cili pat sekretar At Pal Dodajn. Ky, në atë kohë, ishte kund 67 vjeç. Edhe pse mendjen akull, trupin e kishte të plakun. Arkivi kërkonte punë. Më thirri edhe ai e më tha: “Un nuk dij me shkrue me makinë, besoj se nuk priton, kur të kemi nevojë, me m’i shkrue disa letra. Më kanë marrë në qafë tue më emnue sekretar në nji moshë kaq të shtyme”.
- Nuk të kanë emnue për inat, – iu përgjegja, por ishte nevoja që në Këshill të merrej edhe mendimi yt: ti ke përvojë ma shumë se kushdo tjetër. – At Palin un aso kohe e kishem edhe Profesor Teologji morale e juridikut. I thashë se e kishem për nder me punue për Provincën e Françeskane.
- E dij, – më tha, – ti je malsor dhe e mban besën.
Kur më thirri të parën herë edhe ky më bani me u betue në Ungjill se do të ksihem për t’u ndejë besnik rregullave që kerkonte arkivi, dhe se kurr nuk do të flitshem mbi ato gjana të cilat un i merrshem vesht prej shkrimeve e të arkivit, gjtihashtu edhe betimin se nuk do të hapshem kurr arkivin sekret. Kur un i thashë se këtë betim e kishem ba edhe nji herë tjetër ai më tha se nuk ishte nji gja e panjoftun, megjithse gjithkush kishte heshtje sepse ti je burrnue para kohet.
At Pali ndër ne quhej si nji ndër baballarët e Provincës. Nuk ishte nji nieri strikt i rregullave, porsi gjerman: ai kishte nji tolerancë aq të madhe sa edhe shumkush e mbante si liberal. Edhe me të vërtetë ishte liberal në vështrimin ma të mirë: kishte nji shpirt aq të gjanë që sado ta kundërshtojshe, ose edhe ta shajshe, ai rrinte i qetë, bile dashamirës. Kishte urrejtje për të gjitha diktaturat, por sidomos për komunizmin. Nji ditë e pyeta: “Fashizmi a asht i mirë a i keq?”
Dhe ai m’u përgjegj:
- Gjithshka duhet gjykue prej veprave dhe jo prej fjalve. Fashizmi asht nji vepër njerzore që kur ban mirë asht i mirë, por kur ban keq asht i keq dhe duhet me e dënue. Fashizmin, më tha, nuk e qiti Musolini, por ai djali im, Ahmet Zogu kje para tij, që në Kongresin e Lushnjes. Musolini e përshtati në nji vend tjetër të madh dhe e pagëzoi. Kjo ishte që më prishi mue me Ahmetin, sepse kur veproi mirë e pëlqeva, por kur veproi keq nuk e pëlqeva.
- Po pse aq i mendshëm ishte Ahmeti?
- Ai, – më tha, – ishte shumë i mendshëm, megjithse muer shembull prej Ataturkut. Janë njerzit që i pjell koha e nevoja e popujve. Ky asht nji fenomen historic i njoftun që në lashtësi. Ndër krizat e mëdha, në momentin kur populli gjindet para mëdyshjes së jetës ose vdekjes, instinkti i autokonservacionit nxjerr nji “shpëtimtar”, nji dictator, i cili për nji kohë të shkurtë e të caktueme ka fuqi të plota. Përderisa këto fuqi t’i përdorojë për të mirën e popullit, asht i mirë; por kur këto fuqi mandej ai i përdoron për të mirën vetjake, atëherë bahet i keq dhe mund e çojë popullin e vet në grykën e vorrit. Mjerisht tue kenë se në të shumtën e herës u vërtetue ky fenomen, diktatura ka marrë vështrimin e tiranisë, se ne vetvedi nuk kishte me e pasë.
At Pali asokohe ishte në nji moshë që nuk mund e përballonte punën e randë që kërkonte arkivi. N’anën tjetër, ato ditë ishin tepër të vështira jo vetëm për njerzit, por aq ma shumë për arkivat, bibliotekat, muzetë e çdo gja tjetër që mund t’i shërbente kulturës. Kujtoni brigadat partizane, të cilat kërkonin me hy në çdo vrimë e skutë, dhe gjithçka shifshin u dukej vepër fashiste, balliste o reaksionare, dhe me supozime fantastike banin akuza imagjinare nga të cilat njerzit burgoseshin o pushkatoheshin si pa gja të keq, madje me krenarinë se po i shërbejnë popullit e Partisë.
At Pali kishte nji shqetësim të madh se si mund të shpëtohej ky arkiv nga vandalët e shekullit XX. Si njeri i regjun i diplomacisë, ai e shifte se komunizmi në Shqipni nuk ishte nji lëvizje kombëtare, nji çashtje e mbrendshme e popullit, porse ishte rrjedhojë e nji diplomacie të paskrupull që flijonte gjysmën e Europës mjaft t’i siguronte lirinë e mirëqenien gjysmës tjetër. At Pali nuk i shifte të numërueme ditët e komunizmit në Shqipni, sikurse mendonin shumë të tjerë. Ai ishte i bindun se ramja e komunizmit do të kërkonte shumë e shumë vite. Nganjiherë më thonte: “Duhej të mendojmë edhe për mundësinë e nji epoke tjetër, që do të thirret epoka e komunizmit.” Këtu filloi edhe puna për mshehjen e Arkivit françeskan. Kërkohej nji punë tepër e randë e seleksionuese, e zhvillueme ndër kushte sekrete. Shkrimet ishin nga më të vjetrat të shekujve të kaluem, me stile të ndryshme: lypej eksperiencë për leximin e kuptimin e tyne. Për çka dij un, ndoshta ishem bashkpuntori nr. 1 i tij ndër ato çaste, si për seleksionimin, ashtu edhe për mshehjen. Gjatë punës kam kuptue se duhej të kisha dijeni. Në të vërtetë, bashkë me At Palin, un punojshem vetëm natën, kur të gjithë tjerët binin me fjetë. Kishim dyshime të mbështetuna se ndonji nga studentat tanë kishte hy në lidhje me Sigurimin e Shtetit.
Gjatë seleksionimit “për kohët e reja” At Pali ishte ai vetë nji arkiv i vërtetë. Truni i tij mbante mend edhe letrat ma të voglat të shkrueme prej Iksit e Ypsilonit dhe ishte në dijeni të plotë të gjithë çashtjes. Megjithkëtë, ai tashma ishte i plakun, kohëve t’ardhshme do t’u flitshin vetëm ato copa letrash.
Nji natë pruni nji valixhe plot me letërkëmbimin e tij personal, që deri atëherë nuk kishte ba pjesë n’arkiv. Nji letërkëmbim i çuditshëm. Të gjithë njerzit që kishin dhanë ndihmesën e vet, pozitive ose negative, për çashtjen e pavarësisë ngjalleshin aty. Kureshtja e pamasë më shtynte që t’i lexoja të gjitha, ndërsa ai më bërtiste: “Mos humb kohë! I dij un kush janë”. E vërtetë At Pali i dinte, por dojshem me i dijtë edhe unë. Ma të madhen përshtypje ndër ato letra e kam pasë prej atyne të Esad Pashë Toptanit me At Palin. Letra me të vërtetë të çuditshme! Figura e errët, e njollosun, e poshtër, ajo që paraqitej në të gjithë shtypin kombtar, e përshkrueme ndër të gjitha tekstet e historisë të kohëve të reja të Shqipnisë, aty shifej në nji dritë tjetër dhe të jepte përshtypjen se djalli nuk asht aq i zi siç e pikturojnë. Në të vërtetë, un aty formova bindjen se historia nuk asht gjithmonë ajo që shkruhet e mësohet. E vërteta rrin e ndryeme ndër kasaforta arkivale me shumë çelsa sekrete, nji ndër këta çelsa sekretë ishte edhe At Pali për sa i përket kohës në të cilën jetoi. Shpeshherë un i bajshem ndonji pyetje naive ose provokuese për këto çashtje dhe ai më përgjegjej: “Fra Zef, politika asht politikë! Të gjithë ujqit, çakajt, qentë, dhelpnat, orlat, etj., janë në nji mendje që të mbytet cjapi, por ngatërrohen mandej mes vedit se kush ta hajë, kush të marrë copën ma të majme. Përfitimi e lavdia zakonisht i mbeten dikujt tjetër”.
Më kanë mbetë të nguluna në tru dhe shpesh i kujtoj e pyes gjithnji për disa dokumenta tepër të randsishëm për kulturën e historinë tonë. Për shembull, nji libër i Akademisë së Voskopojës; inicialet e kapitujve ishin të lulzueme me miniatura dhe në fund të librit gjindej nji fjalor disa faqesh greqisht-shqip. Po ashtu kujtoj nji kronikë të shkrueme italisht prej At Erasmo da Balneo, ose ma mirë nji lloj ditari deri ditën që iku prej këtij vendi, kur la edhe amanetin e fundit. Ky At Erasmo ishte nji dalmatin, ardhë në Shqipni si frat misionar, me famulli në Hot, por që nji rastësi e mrekullueshme, falë aftësive të tij personale si mjek, e bani që të jetë konstruktori i vërtetë i Pashallëkut të Shkodrës dhe i të parit bashkpunim historik ndërmjet myslimanëve e kristianëve për me krijue nji shtet të pamvarun shqiptar. Nuk e dij a do të më lejojë koha që së paku ta përshkruej përmbledhtas këtë ngjarje fantastike të lexueme në ditarin e shkruem prej dorës së tij.
Po kthejmë te punimet e arkivit. Gjatë atyne netve arkivin e ndamë në tri pjesë: 1) ajo ma e parandësishmja, që do të rrinte sa për dukë ndër raftet e arkivit, 2) ajo që përfshinte çështje të Urdhnit dhe të Kishës; 3) ata dokumenta që kishin të bajnë me historinë, ekonominë, marrëdhëniet, kronikat o ditarët, regjistrat demografikë e tregtarë, si edhe të gjitha dorëshkrimet e veprave të shkrueme prej auktorve të ndryshëm që njifen e nuk njifen. Dorëshkimet përgjithësisht i sistemuem ndër valixhe metalike ose arka municioni, që ishin shumë të përshtatshme kundër lagshtinës. Kështu vendosëm dorëshkrimet e Dom Pjetër Zarishit, At Shtjefën Gjeçovit, At Ambroz Marlaksaj etj., të cilat i msheha në nji ndër trapazana të kuvendit të Gjuhadolit. Ndër dy koshujt drunit të mëdhaj vendosëm dokumentat e Urdhnit e të Kishës, si edhe ata që ishin të randsishëm për historinë tonë kombtare.
Edhe tash shpesh i rikujtoj ato net të shkreta, plot mshehtësi e lodhje, sidomos për moshën e thyeme të At Palit. Në të shumtën e rasteve ai binte me fjetë rreth orës katër të mëngjesit dhe mandej e merrte gjumi e dremitej gjithë ditën. Tjerët e shifshin e qesheshin, dikush edhe mund thonte se duhet të kishte pi ndonji gotë, sepse kurrkujt nuk i shkonte nëpër mend për ato përpjekje vigane që ai bante për me ruejtë atë çka mund shpëtohej në përmbytjen e përgjithshme që i kanosej kulturës shqiptare.
Po të njajtat përpjekje bante edhe drejtori i “Hyllit të Dritës” At Gjon Shllaku me arkivin historik të “Hyllit”. Këtu kishte nji pasuni të pamasë dokumentash të Rilindjes Kombtare bashkë me shkrimet, letrat, kujtimet e dorëshkrimet e Luigj Gurakuqit, Hasan Prishtinës, Imzot Doçit, Luigj Bumpit e shumë burrave të tjerë t’atdheut si edhe disa mija e mija xhama mikrofilmash. Mbaj mend mirë se kur nji natë hapëm letërkëmbimin e Luigj Gurakuqit për me i ba përzgjedhjen, ai tha:
“Shif, djalë, sonte jemi tue zdeshë nji të dekun!”
Si përfundim, të gjitha këto, së bashku në dy koshuj të mëdhaj plot me dokumentat e arkivit i murosëm në pjesën e nji dhome. At Pali gjatë jetës së vet kishte mbajtë gjithmonë ditarë. Por tash, tue pa se njerzit akuzoheshin mjaft që t’u ndigjohej emni, katër ditarët e viteve të fundit m’i dha me i mshefë. Ata i shtina në valixhet ku ishin dorëshkrimet e At Shtjefën Gjeçovit.
Fratel Gjon Pantalia
Me hekurat e mija na lidhen të dyve bashkë. Ai pruni dyshek leshit e mbulesat, kishte edhe pak enë të vogla për ushqime. U sistemuem, u gëzuem e u përqafuem. Fratel Gjoni kje i vetmi jezuit, që, kur u shpërnda gadi nji vit para shpija e tyne, erdh e banoi në Kuvendin tonë Françeskan. Me origjinë ishte prej Prizreni, djalë i vetëm në moshën 20-vjeçare, kishte lanë punën si nëpunës i hekurudhës dhe nanen e vet me ndigjue thirrjen e Zotit për me hi antar i Shoqnisë “Jezu”. Tash ishte në moshën 64-vjeçare, nji trup mesatar i lidhun: mendjen e vullnetin i kishte edhe ma të fortë. Mjeshtër i të gjitha zanateve, me nji bagazh të mirë kulturor ndër shkencat humanitare. Njeri shumë i gjallë, me cilsi të nalta organizative dhe me aftësi të rralla për jetën praktike. Kishte shëtitë shumë vende të Europës dhe zotnonte latinishten, gjermanishten, frangjishten, italishten, turqishten e sllavishten. Aso kohe Fratel Gjoni konsiderohej prej popullit kyçi kryesor i jezuitëve në Shqipni, pamvarsisht se ai si fratel prej superjorave emnohej vetëm këpucar o rrobaqepës: punën e bante ai, nderimet i merrshin tjerët.
Para se me fjetë erdhën e na lidhën bashkë edhe kambët e kshtu ishim të lidhun kambë për kambë e dorë për dorë. Kemi vuejtë ashtu së bashku pak a shumë katër muej deri në ditët e para të Majit.
N’e nesre u kuptue se burgu i Kishës (alias Kuvendi Françeskan) ishte plot e përmaje mbushë me të burgosun: nalt kishte 68 dhoma të mdha e të vogla. Poshtë kishte salla të gjana, në secilen sistemojshin së paku 200-300 të burgosun. Për çdo mengjes na bijshin te dera nji tas ujë, nji racion bukë misri 400 gr. Dhe jepshin ndezjen e duhanit (vetëm nji herë në 24 orë). Në banjo na nxirrshin n’orën 5 dhe n’orën 17 gjithmonë me duer të lidhuna. Atyne që familjet u sillshin ushqime dhe ndrresa u a jepshi n’orën 12-13. detyrohej heshtim i plotë pamvarsisht se në ditët e para u tolerue zani i ambël i Gac Çunit, po u ndryll aid he çdo za tjetër deri edhe kollitjet e të teshtimet, të cilat shpesh interpretoheshin si sinjale. Dy oda nalt dhe dy tjera poshtë afër bibliotekës, ku dikur ishte redaksia e Hyllit të Dritës, u vunë në dispozicion të hetuesisë. Ndër to, hetuesat me hu, korrent elektrik e lloj-lloj torture që u vinte ndër mend, mbyllnin proceset ose jetën e njerzve të pafaj. Kuvendi Françeskan gjatë vitit 1947 kje qendra dhe kulmi i terrorit komunist: ai u transferee aty nga selia e parë që ishte shtëpia e Pjetër Çurçisë (afër Sahatit të Inglizit) dhe mandej, ma vonë, kaloi në Kolegjin Françeskan, ku Dega e Punve të Mbrendshme vazhdon me kenë edhe sot.
Në burgun e Kishës kam jetue deri me 18 Janar 1948, pra ma shumë se nji vit. Kje nji vit tepër i vështirë. Sot nuk mund i pershkruej ditët e atij viti se do të shkojshem tepër gjatë, por shkurtimisht do të tregoj disa episode.
Në nji mengjes, n’orarin e shërbimeve për tualet, aty mbrenda burgut u ndie krisma e automatikut. U grumbulluen shumë ushtarakë. Flisnin me za të naltë, pamvarsisht se dikush prej tyne jepte urdhna: “Mos fol! Mos e ço zanin!”. Me çka u kuptue në spjegimet e para dukej se kishte ikë nji i burgosun, edhe hekurat e kambëve e të duerve i kishte lanë aty në odë.
Qysh n’atë çast na të burgosunt e tjerë filluem me hjekë shumë keq. Atë ditë mbetëm pa dalë në banjë: nji torturë e vërtetë. Pa kalue nji orë erdhen e na kontrolluen prangat që kishim ndër duer e ndër kambë. Na i shternguen me nji mizori shtazore. Mbas pak minutash duerët filluen me u ajë. Prej çdo ode filluen me u ndie gjamë, ofshame e vaj i të burgosunve. Roja me nji terror të pamshirë kërcnonte me ulurima çdo psherëtimë.
Vetëm në mbasdite vonë filluen me na qitë në shërbime personale. As tash nuk e dij se si u muer vesh se kishte ikë prej burgu Hilë Shllaku. Por ikjen e tij e paguem shtrenjt të gjithë të burgosunit. Duert tona u banë plagë prej prangave. Të gjithë ata që ishin të lidhun çift nuk mund të lëvizshin sadopak, përse tjetrit i hyjshin prangat deri në kocka, tue shkaktue dhimbje të tmerrshme. Kjo gjendje u ba metodë e perhershme, pothuej rregullore e Burgut të Kishës.
Në gjysmën e dytë të Shkurtit 1947 shokun tim të vuejtjeve Fr. Gjon Pantalinë, filluen me e marrë në pyetje. Kur thuhet pyetje don me thanë fillojshin edhe torturat. Natyrisht, na nuk e pyetnim njani-tjetrin se çka kerkojshin në hetuesi, jo për mosbesim, por se ata ishin aq mizorë sa mujshin me e marrë edhe atë tjetrin dhe me e pyetë se çka të ka thanë shoqi yt e me e torturue deri në vdekje. Mbas nja katër séance pyetjesh, nji ditë po vjen në dhomë me nji plagë në krah, nën brryl. Ai hetuesi i kishte ngulë nji shufer hekuri në mish. Mbas dy-tri ditësh e kapën ethet me të dridhuna. Plaga ishte ajtë, ai gjimonte prej dhimbash: nuk e merrte gjumi as ditën, as natën. Gardiani lajmoi dhe pruni nji infermier ditën, as natën. Gardiani lajmoi dhe pruni nji infermier ushtarak, i cili i hapi plagën dhe i shtini nji fitil. Na ishim të lidhun dorë për dorë, në mënyrë që ai praktikisht ishte pa duer e më duhej mue me dhanë ndihmë o me i durue edhe dhimbjet e tija. Ai infermieri ushtarak vinte krye dy ditësh. Infeksioni kje aq i randë sa mbeta pa mend: qelbi filloi me dalë nga plaga si uji. Ndërkaq hetuesi shtonte seancat e pyetjes së tij. Nji ditë nuk na kishte harrue ai na u pergjegj se kishte urdhen prej hetuesit. Mbas 48 orësh që ndejem pa bukë e pa ujë Frateli filloi me pasë shumë shqetsime, përveç dhimbjeve të krahit. Un ishem i qetë. Zoti më kishte falë shumë durim, ai plak më dhimbej sikur ta kishem babë. Lutshim Zotin bashkë që të na jepte forcë. Mbasi kaluen tri ditë pa hanger, pa pi më tha:
- Shikjo fra Zef, më vjen keq shumë që po vuen edhe ti për shkak tem. Tash e kam të kjartë se do të na lanë kshtu edhe nji ditë, ose dy se jo ma shumë mbasi njeri vdes. Shif kur të na bien me hanger, kanë me pru ullij ose djathë që janë të krypuna, por nuk do të na biejn ujë. Prandej më ndigjo, mos prano me i hanger se do të kemi etje. Dhimbjet e etjes janë ma të mdha se të urisë.
Kur u banë pesë ditë pa hanger, pa pi, mue më kishte fillue nji gjumë i randë, ndersa ai ishte shumë i shqetsuem. Më thonte shpesh.
- Falju nderës Zotit për ket gjumë, por un kam dhimbje.
Mbas pesë ditësh na prunë nga nji copë bukë misri me ullij dhe djathë bashkë. Frateli u çue e tha:
- Un nuk i marr pa më pru ujë.
- Do t’jua biem ma vonë.
- Jo. Nuk i marrim.
- Ti fol për vedi, ky tjetri i merr.
- As un nuk i marr pa pru ujin.
- Paçi vedin në qafë. Un po u a la këtu ushqimin, në daçi hanje, në daçi mos.
Mbas nja 2-3 orësh gardjani erdhi përsri. Na menduem se do të na binte ujin, por ai veç ndali sa me pa. Gjella ishte aty ku e kishte lanë: e paprekun.
- Pse nuk hani?
- Bjer ujin përpara.
Mbylli deren e u largue.
Mbas nji ore u ndigjuen persri ecje të zhurmshme neper korridor: u ndalen te dera jonë. Hynë mbrendë tre vetë. Kishin nji sahan me krypë. Na hypën siper dhe perdhuni na mbushen gojnë me ka nji grusht krypë, mandej u kthyen në punë të vet. Të shkretat gojë tona që s’paten me shka me u shpërla. N’e nesre lkura e gojës u rrjep. Në të shtaten ditë nuk mujtem me u çue. Mue më kishte kapë nji gjumë, nuk kishem kurrfarë dhimbje, ndersa Frateli kishte dhimbje jo vetëm prej krahit të pezmatuem, por edhe prej urie. Në ditën e nante na prune bukë dhe ujë: plot broken me ujë. Frateli e muer i pari aq me turr, sa gadi kje tue i ra dishka, mue më dhimbej shumë, megjithkta e kqyrshem me nji farë inati, se më hini friga se nuk po më len asnji pikë. Më teproj dishka dhe e shova etjen. Kur fillova me hanger m’u duk se më luejshin dhambët. Hangar kadalë dhe kur mbarova kafshaten e parë, me gishta provova: luejshin me të vërtetë. I thashë Fratelit:
- Shif si më losin dhambët, jo nji por të gjithë, hiqen kollaj prej fulqinit.
- Të paska ra smundja e marinarve.
- Pse marinarve u bien dhambët?
- Nuk u biejn, por u losin ose u prishet mishi kur bajnë udhtime të gjata në dette.
- Un nuk besoj se do ta ketë ndokush tjetër përveç të burgosunve.
Sa më zgjati kjo smundje nuk mund e thom me siguri, por ma vonë dhambët jo vetëm që nuk më kanë lëvizë, por më janë shterngue aq fort sa kur ka ardhë koha me i hjekë nuk delshin pa thye pak edhe nofullën.
Mbasi kaloi kjo valë torture urije, Fratelin filluen me e mjekue persri në krah se kishte shumë dhimbje.
Nji natë më duel gjumi i trembun. Frateli ishte zgjuet prej dhimbash të krahit. Më pyeti: “Pse u trembe?”. Un i kallxova se kishem pa n’anderr Stalinin. Por nuk ishte ai Stalini i fotografive, por nji tjeter, burri i ri, mjafti pashem e i mbajtun që më thirri në zyrën e tij dhe më muer në pyetje. Në fillim më muer me të mirë, mandej m’u kercnue, së mbrami muer nji shkop të trashë që ishte në qoshe të zyrës dhe u tremba e më duel gjumi. Ndërsa Frateli mendonte se ma shpjegue se a do të delte mirë a jo, qe se po ndiejmë zhurmën e kambve të gardjanit që avitej në korridorin e gjatë. Ishte kund ora 1 mbas mesnatet. Ajo zhurmë po avitej përherë e ma afer e u ndal te dera jonë. Ndërsa po hapej dryni, na bamë sikur ishim në gjumë. Gardiani hyni mbrenda, demek më zgjoi, m’i zgjidhi prangat e lidhi Fratelin e mue më vuni pranga tjera. Më vuni para e ecem neper korridorin e gjatë. Më dergoi në zyrën e hetuesit. Çka me pa! Po ajo ftyrë e atij Stalinit që kishem pa n’andërr: Fadil Kapisyzi.
- Un, – më tha – jam hetuesi i Fratel Gjonit, dhe mbasi jeni bashkë në nji odë, mendova të zhvilloj njikohësisht edhe me ty procesin.
- Procesin e kam firmosë njiherë!
Ajo ishte nji tallje e jo nji proces serioz. Ai oficeri që të pat marrë ishte ndër ditët e transferimit dhe e ka ba shkel e shko. Bile edhe ai ka lanë shenim aty se procesi nuk asht perfundue, se do të dalin dokumenta të reja. Edhe kanë dalë. Un e zhvilloj procesin siç duhet; e ke pa ku e kam çue Fratel Gjonin: ka pasë peshue 90 kg e tash peshon 60. do ta baj me ardhë 20 kg. Un nuk dij lojna, prandej fol.
- Zotni, po as ai procesi qi kam ba un nuk ishte lojna. Un kam hjekë edhe ma zi se Frateli atje te pjeshka.
- E dij, e dij mirë, ishin lojna fmijsh ato të Nestit. Do të më njofish mue se ndër këto duer u ka dalë shpirti atyne burrave të fortë. Ke ndie ti? Fol!
- Unë s’kam çflas, mbasi edhe ato që kam firmosë ishin tepër.
- Tepër ëë? Nuk din ti ëë? Të kallxoj un tash ty. Por ma parë due me dijtë çka të ka thanë Fratel Gjoni.
- Si çka me ka thanë?
- Po, po, çka të ka thanë ai ty?
- Për çka? Unë kur ishim jashtë nuk kam folë kurr me te, nuk na lidhte mosha: ai plak e un i ri.
- Jo more jashtë, po aty në odë çka të thotë ai?
- Ai më thotë se e ke rrahë e e ke mundue. Çka më ka thanë tjetër?
- More leni ato ti, po më kallxo ato sekretet e jezuitve që t’i ka lanë ty amanet.
- Mue sekret amanetet e Jezuitve?! Un nuk jam Jezuit, por françeskan.
- I dij mirë un ato: të gjithë njilloj jeni. Por fol ose ta mora shpirtin këtu si zogut. Fol!
- Nuk më ka thanë kurrgja kurr.
- Fol o ta mora shpirtin! – mandej kape nji shkop të trashë aty në qoshe të dhomës e të më hini mbarë e mbrapshtë.
- Aman o Zot – u luta – po kur do të marri fund ky mallkim?
Ndërsa ai po më rrahte, mue m’u kujtue nji fjalë.
- Ndigjo – i thashë. Ai e ndali shkopin. – A mendon ti se Fratel Gjoni asht budalla?
- Fratel Gjoni budalla? Po kush e tha këtë? Frateli ishte bash ai dreqi i dreqenve të Jezuitve. Vetëm ai i din të gjitha punët e Jezuitve. Për këtë e kemi na këtu. Fol çka të ka thanë?
- Po a mendon ti se nuk e ka mendue ai ket punë që ju mund më thirrni edhe të më pyetni? Ai ma ka thanë këtë.
- Ta ka thanë ë?
- Po ma ka thanë.
- Atëherë kallzo të gjitha çka të ka tregue, se kur të ka thanë këtë të ka thanë edhe tjerat. Mandej vazhdoi me at shkop edhe nja i çerek ore e më lshoi.
- Për sonte, – tha – kaq ke boll. Shko në odë, mendo mirë, do të thrrasim persri me fillue procesin tand. Fratelit mos i thuej gja.
Më lshoi. Kur u ktheva n’odë Frateli e pa çka më kishte gjetë. Fjeta se ishem i lodhun.
N’e nesre i tregova se çka më kishte gjetë. Ai nuk u çudit aspak.
- Un me të vërtetë e kam mendue se do të të thrrasin, por po më vjen keq se po të takon me hjekë e për mue e për Jezuitët. Hajde ta bajmë bashkë Udhen e Krygjës. Gjithmonë nder përndjekjet kundra Kishës kanë dekë për Krishtin së bashku fretën e Jezuitë.
- Mue nuk më thirri kurrkush ma për me më pyetë për Jezuitët, ndërsa, mbas pak kohe, Fratel Gjonin e shpeshherë edhe mue, na merrshin e na lidhshin kambësh e duerësh në nji korridor ku sillej roja; e na lejshin në kambë ditën e naten, pa hanger, pa pi; shenjojshin nji pikë në murë ku do të avitej hunda, dhe ashtu pa kurrnji lëvizje të trupit mbas disa kohe u ndiente nji lodhje kaq e madhe sa me u çmendë. Mbas nja 5-6 ditësh ose nji jave na kthejshin në dhomë. Fratel Gjoni më dhimbej në shpirt: kishem fitue për te jo vetem respekt, por nji dashuni si ta kishem babë. Edhe ai më respektonte mue se un ishem djakon. Shpesh herë më thonte:
- Fra Zef, mos mendo se kjo murtajë kalon shpejt. Ti je i ri. Kleri Katolik do të shkojë “usque ad unum” (deri në fund), vetëm atëherë do të vijë liria. Ti do t’ia mbrrijsh asaj dite dhe ti do të tregojsh të vërtetën për të kaluemen e të sotmen. Kështu jam i bindun un.
Më la disa testamente, pothuej sekrete për shtëpinë e Jezuitve, por koha e gjatë i bani të gjitha të pavlefshme: shkatrrimin total që pruni komunizmi ai nuke kishte parapa.
* * *
N’e nesret në mëngjes, hyni aty komandanti. Tha se aty do të rrijshin derisa t’i paraqitshin nji kërkesë komandës, në të cilën të theksohej zotimi për të realizue normen çdo ditë. U diskutue shumë mes nesh. Un ishem kundra çdo deklarate, por shumica ishin të lodhun e të këputun, nuk mund të jetojshin ma me 400 gram bukë thatë e nji gjysë liter ujë. Si ma i shkolluemi që ishem, më ngarkuen me shkrue deklaraten. E shkrova, por nuk mora kurrnji oztim për normen, vetëm se vuna aty që “zotohemi të punojmë sa kemi fuqi”. Kur i shkrova emnat e u desht që të firmoste secili, e shumta ishin analfabetë dhe u dojte vetem me vu gishtin. M’erdhi çudi dhe i pyeta të madhe:
N’e nesret në mëngjes, hyni aty komandanti. Tha se aty do të rrijshin derisa t’i paraqitshin nji kërkesë komandës, në të cilën të theksohej zotimi për të realizue normen çdo ditë. U diskutue shumë mes nesh. Un ishem kundra çdo deklarate, por shumica ishin të lodhun e të këputun, nuk mund të jetojshin ma me 400 gram bukë thatë e nji gjysë liter ujë. Si ma i shkolluemi që ishem, më ngarkuen me shkrue deklaraten. E shkrova, por nuk mora kurrnji oztim për normen, vetëm se vuna aty që “zotohemi të punojmë sa kemi fuqi”. Kur i shkrova emnat e u desht që të firmoste secili, e shumta ishin analfabetë dhe u dojte vetem me vu gishtin. M’erdhi çudi dhe i pyeta të madhe:
- Po të gjithë jeni të dënuem për politikë?
- Po.
U turbullova shumë: nuk kishem mundsi me e kuptue se ku ishin politikanët e popullit shqiptar. Lutja u nis. Kur shkrova emnat e secilit, vuna re se aty ishin edhe dy katolikë tjerë. Ma vonë iu avita njanit dhe e pyeta:
- Prej ka je ti?
- Prej Kurbinit- m’u përgjegj.
- Po qysh kur ke ra në burg?
- Tash more djalë, tash kam ardhë un. Me çka mora vesh ti je prift?
- Po.
- Ku ke shërbye, në Mirditë apo Dukagjin?
- Nuk kam sherbye kurrkund, se posa mbarova shkollen kta më prunë ktu mbrendë. Po ty pse të kanë pru këtu? A ke strehue ndonji të arratisun?
- Jo, jo, un ishem vetë i arratisun.
- Ti i arratisun? Po a thu ke njoftë nji dajë timin, Fran Mirin, se andej afër Kurbinit asht sjellë edhe ai.
- Pse nipi i Fran Mirit je ti? Franin jo vetem se e kam njoftë, por në fillim kam ndenjë me të pak kohë në mal, ishte e vështirë me ndenjë me të. A ke ndigjue se ka vdekë?
- Po, tash pak kohë e mora vesh.
- Ai e ka kerkue vdekjen vetë se nuk rrinte rahat. Ai lene se kishte thye burgun e Tiranës e kishte dalë në mal, mbasi ishte kenë i denuem me vdekje: ai kërkonte me vra sa ma shumë komunista, ndersa un i ishem xhandar dhe dola në mal vetëm me muejtë me shpëtue që të mos më mbysin në valën e parë. Kur jam nda prej Franit kam pregatitë nji shpellë që e dijshem vetëm un: aty çova disa enë, nji mokën të vogël edhe mjaft krypë, se kur vidhshim ndonji dash a ndonji cjap, për me tha mishin duhej shumë krypë. Zuna vend në atë shpellë e u ruejshem që mos të më diktojë kurrkush: Shkojshem me vjdhë kallomboqa nëpër ara e i barshem në shpellë, i varshem tuba-tuba për me u tha. Kshu ishem sigurue me gjithshka: mish boll, misra boll, krypë po, kishem shti edhe mjaft dru. Shi atje edhe nji puçik uj që nuk shterrej kurr: aty delte e aty hupte. Aty rrijshem un. Aty më zuni dimni. Ti e shef se tash disa vjet dimnat po janë shumë të vështirë e plot borë. Në nji kso netësh unë kishem ndezë aty mbrenda shpellës nji zjarr të mirë me dru lisi ndërsa jashtë kishte nji gju borë. Vazhdonte me ra borë e frynte veri me të këputë. Te zjarmi kishem vu bukën me u thekë e mishin me u pjekë. Po ndjej zhurmë hapash që aviten. Ah, thashë, këta partizanët janë vetë djalli: duen me ndjekë ravët nëpër borë. Kapa pushkën në dorë e i hoqa siguresën. M’erdh çasti i vdekjes. Nuk kishem kah iki: aty m’u donte me dekë si burrat pa dashtë un. Por hapat që hynë në shpellë nuk kjenë njeriut: u duk nji ujk. Hajde, hajde, edhe kjo m’u desh. Me shprazë në ujkun ndigjojshin partizanët. Ndeja gati. Ujku kur pa zjarmin u ndal. Kqyri gjatë e gjatë: u ndeshëm sy për sy; e ndjeva vedin të fortë: kishem zjarrin në mes e pushkën në dorë. Ujku u shtri barkas. Ndej ashtu për disa minuta, mandej u çue, bani edhe pak hapa, para ma afër zjarrit. U shtri barkas e uli kryet si për me fjetë. Un aty roje me pushkë ngrefë. Por ujku nganjiherë i hapte sytë, mandej i mbyllte përsëri. Kur i hapi, ndeja gati e i hodha nji copë bukë të ngroftë. U çue, u avit, e nuhati dhe u largue. Vetëm atëherë u kujtova se ujku nuk han bukë. I hodha nji copë mish të pjekun. U çue, u avit dhe e përlau si ujk. I hodha edhe copën tjetër që kishem për vedi; e përlau edhe atë. U avit nja tre hapa larg zjarrit, u shtri përdhe e u shtri me fjetë. Ai fjeti i qetë gjitha natën e gjatë, ndërsa un roje me pushkë në dorë, pa mbyllë sy. Ai i besohet ujkut?
Për fat sa zbardhi dita, duel ujku. Iu fala nderës Zotit që më shpëtoi prej tij dhe rashë e fjeta: ishem kputë për gjumë. Njatjet vonë u zgjova; dishka po lëvizte nëpër shpellë. Pushkën në dorë e u vuna me shikue. Shof atë ujkun që po tërhiqte zvarrë nji kec. Kur mbrrijti në gjysë të shpellës e lshoi dhe iku me vrap. Un atëherë me shpejtsi nxora thikën e mpreftë e rrjepa, e ndava, e krypa dhe e vara me u tha në tym. Më kishte marrë malli për mish të freskët dhe e vuna në zjarm me pjekë nji copë të mirë. Por, mbasi u err, ujku kthei përsri në shpellë. Hangri çka gjet përtokë. Erdh e u shtri afer zjarmit si natën e parë. Kur hangra mishin e pjekun, pjesën ma të madhe ia hodha atij: u çue me vrap, jo vetëm që hangri mishin por u mundue me blue edhe kockat porsi qen. Kishte me të vërtetë oreks. E para herë në jetë që rrijshem aq afer ujkut. Mbasi hangri, u shtri bri zjarmit e fjeti përnjimend. Ndeja zgjuet deri vonë: ujk ishte ai, a mund t’i besohej? Por dikur më kapi gjumi me pushkë në dorë.
N’e nesret mbramje ujku erdh persri dhe hangri mish të pjekun me shije të madhe e kah i ngulte dhambët, me kqyrte si qen. Në të tretën ditë pruni në shpellë përsri nji ftujë të mirë. Me ujkun u bamë miq e dashamirë. Javë për javë, e shpesh edhe dy herë në javë, më binte në shpellë nji kec o nji qingj, e kanjiherë edhe desh e cjep. E kaluem dimnin bashkë për bukuri. Kur duel pranvera e vera ai aty se aty, por nuk avitej ma tek zjarmi, por rrinte te hymja e shpellës. Thojshem me vedi a thue asht ujk i vërtetë apo ndonji qen që ma ka pru Sh’Martini e Shna Rroku. Lidhëm bashkë nji miqsi të çuditshme, por kurrë nuk u avitëm me përkdhelë shoqi-shojnë.
Kështu vazhduem për rreth 10 muej. Ishte tue u ndie ardhja e vjeshtës me stuhi të trazueme. Ndjeva se në mal krisi nji pushkë. Edhe mue dishka më krisi në zemër. Pata nji shqetsim. A thue- thashë me vedi – ma vranë ujkun tem? Ujku nuk kthei në shpellë atë natë. Fjeta pak, se ishem shumë i shqetësuem. As n’e nesret ujku nuk u duk. Vendosa me dalë e me e kërkue. Por, me dalë prej shpelle ku ta kërkojshem ujkun në mal? Nuk mujshem me ndejë ma i vetem, pa ujkun tem. Vendosa: në rasë se më kanë mbytë ujkun, un do të dorzohem. U nisa me kërkue ndonji shpi a ndonji stan. Kishte dy vjet që ishem shkëputë fare prej njerzve e tash jetojshem me nji ujk. E pyeta:
- Keni vra në këto dit nji ujk?
- Çka don me thanë ti me kto fjalë?
- Un due me thanë: a keni vra ndonji ujk, ju ose ndonji i afërm.
- E kujt i thue ti ujk?
- Ujkut. Ujku i malit.
- Ujkut?Pokjo fjalë asht me dyshim.
- Si me dyshim? Ujku asht ujk, ai që mësyn berret e dhitë, i shkyen e i han.
Ai kqyrte pushkën që kishem mbi sup, por nuk e kishte të kjartë se kush isha un: o nji i arratisun a por nji spiun i Sigurimit, që gjurmon të arratisunit. Prandej dyshonte në fjalën “ujk” mbasi të dyja palët e përdorshin për kundërshtarin e vet.
- Due me dijtë – i thashë – a asht vra në këto dy-tri dit ndonji ujk që han berret.
- Ujk tamam ujk?
- Po, pra, ujk me katër kambë.
- Për çka dij un ndër këto shpijat tona jo, se e kishem marrë vesht. Megjithktë në shpatin atje përtej kanë stanet disa çobaj, a t’i thrras?
- Po, thirri.
Atëherë ai aviti dy duerët afër gojës dhe thirri të madhe me sa za kishte:
- Ooo oo ju çobanët e Gallatës, a jini aty more…e…e…e! – tri herë thirri kështu.
Prej shpatit tjetër të malit erdh jehona:
- Po ç’thue more…e..e.e?
- O…o o o erdha more… – atëherë u suell e më tha – hajde të shkojmë se nuk janë fjalë që me i ndie gjithkush.
Un i thashë:
- Nuk vij me ty: shko ti vetëm e pyeti: a thue kanë vra nji ujk në këto dy-tri dit? Un po të pres shi këtu.
Ai më tha:
- A e din se me shkue e me ardhë prej andej të duhen dy-tri orë?
- Pres un, mos u ban merak.
Ai u nis. Në shpatin përtej luginës ndigjojshem cingaret e dhive e kumbonët e berreve. Ndigjojshem edhe fyellin e çobanit e kangën mbas krahit. Kundrojshem për karshi tufat që dalëkadalë zbrisnin në luginë: jetë e bukur, jetë e lirë e jo si ajo e ujkut të shpellave. Mbas pak orësh kthei e më tha:
- Po, more, me të vërtetë ata para tri ditësh e kishin vra nji ujk. Bile, më thanë se ishte kenë ujku ma i rrezikshëm i atyne maleve e që kishte ba dame shumë të mdha. Po ku i din ti kto punë?
- Un? Po, un ishem çoban i ujkut!
- Si? Çoban i dreqit?
- Ee e e… ti nuk din gja: ai ishte ma besnik se çdo njeri. Ndigjo – i thashë atij burrit – ti nuk më njef, as un nuk të njof. Un jam nji komit. Jam arratisë tash disa vjet.Pobahen gati 10 muej që kam jetue bashkë me ket ujk. Tash që nuk asht ma ai, un duhet të dorzohem. Më dërgo te posta ma e afërt e partizanve të ndjekjes, a e din ku asht?
- Po kush je ti?
- Mos më pyet. Asht ma mirë për ty e për mue që na mos të njifemi. Un kam dalë në mal vetem me shpëtue jetën time e jo me luftue ndokënd.
- As un – tha – nuk kam ndonji lidhje me partizanët: un drue me të dorzue te ata, se përndryshej janë të zotët me më thanë: “Sa kohë e ke mbajtë?” e “Çfarë lidhjes keni pasë”. Prandej mos më shtjer n’ato punë. Ti don me u dorzue? Dorzoju! Por un nuk të paraqes. Nuk mundem.
- Si nuk mundesh? Ti fiton pikë. Të quejn patriot të mirë.
- Jo, nuk due shpërblim prej kurrkuj: nuk due me më dalë zani as për mirë, as për keq. Aman mos i thuej kurrkuj se jemi takue bashkë. Un kam me të përcjellë derisa ta shofish përkundruell komandën partizane, atëherë asht punë për ty: në daç dorëzoju, në daç mos; mue mos më përziej as për të mirë, as për të keq. Ban se nuk jemi pa kurr.
- Kur u dorzova, menjiherë filloi hetuesia: Ku ke ndejë? Me kë ke ndejë në mal?Kushu ka furnizue me ushqim? Çfarë lidhjesh organizative e politike e njiqindmij pyetje tëkota.
un u tregova të vërtetën, se nuk kishem dalë në mal për trimni, por për frigë, për me shpëtue vedin, se si kishem ndejë me ujkun për nji kohë aq të gjatë etj. Ata nuk më besuen e më thojshin:
- Pse fëmij jemi na, që të na gënjesh ti me prralla! Por, mbasi un nuk kishem fjalë të tjera e kërkojshem që puna të delte në shesh, u tahshë se atje në shpellë un kishem ushqime rezervë edhe për gjashtë muej, por ishem dorzue mbasi më kishin mbytë ujkun, mikun tem.
Nji ditë prej ditësh, më shoqnueri ma nja gjashtë vetë partizanë e dy oficera. M’u desh me i çue deri te shpella. U çuditën kur panë me sy të vet tanë ato misra të vjerruna, gjithë atë mish të thatë e të krypun e tana ato lkura e postiqe.
Më kthyen në hetuesi. Ai hetuesi më tha: shokët kanë vertetue fjalët tueja. Megjithkëtë un nuk i besoj dhe, që ta dijsh, ti do të dalish në gjygj e do të dënohesh 20 vjet formalisht, sepse për ty tash fillon hetuesia e vërtetë se na nuk kemi pasë ndër lista tona kurrkund emnin tand.
Mbasi u dënova, më prunë këtu si ju të tjerve.
Mbeta gojëhaptë. Çka ishte kjo? Prrallë, mrekulli o histori?
Thuej si të duesh. Por jeta që kam kalue ma vonë më ka vertetue se shtazët e kanë ndjenjën e dashunisë ma shumë se shumë njerz të kësaj epoke, që e thrrasin “e kulmit të përparimit”.