J. M. G. Le Clézio lind në Nisë më 13 prill 1940. Ai rrjedh nga një familje, e cila, në shekullin e tetëmbëdhjetë, emigroi nga Britania për në ishujt e Morisë.
Një udhëtar i madh, J. M. G. Le Clézio nuk ka ndalur së shkruari qysh nga mosha shtatë apo tetë vjeç: poezi, tregime, përralla, histori të shkurtra, por asnjë nga këto shkrime nuk i ishte botuar para se Proces-Verbal, romani i tij i parë të botohej në shtator të vitit 1963. Ky roman fitoi çmimin letrar “Renaudot”. Vepra e tij tashmë përfshin rreth tridhjetë vëllime. Në vitin 1980 ai mori çmimin e madh letrar “Paul Morand”, të dhënë nga Akademia Franceze për romanin e tij “Shkretëtira”.
Në vitin 2008, Le Clézio fitoi çmimin Nobel të letërsisë.
Botimet Toena kanë sjellë në shqip edhe romanin e tij Refreni i urisë.
Titulli: Shkretëtira
Autori: J.M.G. Le Clézio
Perktheu nga frengjishtja: Amantia Kapo
Faqe: 400
Formati: 13x20 cm
ISBN 978-99943-1-813-1
Çmimi: 800 lekë
Shkretëtira, e botuar për herë të parë në Francë në vitin 1980, korri një sukses të menjëhershëm, duke iu akorduar nga Akademia Franceze Çmimin e Madh “Paul Morand”. Është përkthyer në njëzet e tri gjuhë dhe është një nga romanet më të shitura në shumë vende të botës.
Në vitin 2008, J. M. G. Le Clézio-së iu dhurua nga Akademia Suedeze Çmimi Nobel në Letërsi, duke parë tek ai “shkrimtarin e nisjeve të reja, aventurës poetike dhe ekstazës sensuale, eksploruesin e një njerëzimi përtej qytetërimit në fuqi”, si dhe një “autor të angazhuar ekologjikisht”.
Më 1 janar 2009, Le Clézio u dekorua me titullin “Kalorës i Legjionit të Nderit Francez”. Në vitin 2010, presidenti meksikan, Felipe Kalderon, e dekoroi me “Shqiponjën Asteke”, nderi më i lartë në Meksikë.
Shkretëtira është njëkohësisht poezi dhe tragjedi, një roman i mrekullueshëm dhe një triller, një mbretëri dhe një syrgjyn, një eksplorim i të dyja anëve të botës. Struktura binare e librit tregon qartë këtë postulat të dyfishtë. Dy pjesë: “Lumturia” dhe “Jeta te skllevërit”. Dy vende: Afrika (mbretëria) dhe Marseja (syrgjynosja). Dy periudha: vitet 1909-1912 (masakrimi i njerëzve blu të shkretëtirës nga të krishterët) dhe periudha aktuale (ajo e mjerimit dhe e vuajtjeve të emigrantëve). Dy fëmijë: një djalë i ri, Nuri, dhe një vajzë, Lala. Me një strukturë tejet të qartë, pothuajse didaktike, reflektohet dëshira e autorit për t’u angazhuar në udhët e parabolës.
Romani përbëhet nga dy rrëfime të alternuara, edhe pse në pamje të parë ngjajnë sikur nuk kanë asgjë të përbashkët, ato janë të lidhura nga diçka ideale.
I pari, i treguar nga Nuri, është kronika e shfarosjes, më 1909, të “njerëzve blu” të Saharasë, të Tuaregëve që ecin e ecin pa fund në kërkim të ujit, por që këtë herë ata vijnë nga larg për t’u bashkuar me sheikun Ma al Aïnine e për të luftuar kundër pushtimit kolonial të të krishterëve. Ma al Aïnine organizon këtë rebelim dhe mbledh trupat e tij në Smara, qytetin që ai kishte themeluar e ndërtuar në Sahara. “Ata u shfaqën si nëpër ëndërr në majë të dunës, pothuajse të mbuluar nga mjegulla e rërës që ngrihej nga hapat e tyre. Dalëngadalë zbritën në drejtim të luginës, duke ndjekur një pistë pothuajse të padukshme. Në krye të karvanit qëndronin burrat të mbështjellë me palltot e tyre të leshta dhe fytyrat e fshehura prapa maskave prej pëlhure ngjyrë blu.” I udhëhequr nga sheiku, populli i njerëzve blu marshon drejt veriut për t’u përleshur me forcat koloniale, por, pas një endjeje të gjatë, luftëtarët nomadë asgjësohen në Agadir nga mitralozat e kolonelit Mangin, në vitin 1911. Të mundur, ata që mbijetuan u detyruan të mohonin atë çka ishte kuptimi i ekzistencës së tyre, dhe u larguan në drejtim të shkretëtirës së bashku me Nurin.
Në rrëfimin e dytë që zhvillohet në kohët e sotme, Lala Haua, një jetime me prejardhje nga luftëtarët blu të shkretëtirës, për të cilët i flet shumë halla e saj Aama dhe peshkatari i vjetër Naman, jeton në ferrin e lagjeve të varfra të ndërtuara me dërrasa dhe llamarinë. Lala mbart thellë në vetvete kujtimin e njerëzve nomadë, dhe ndjen në zemrën dhe trupin e saj madhështinë e shkretëtirës, e cila i flet e i thërret tek shëtit nëpër dunat e pllajën me gurë së bashku me Hartanin, bariun memec. Por ajo gjithashtu ëndërron, si çdo vajzë moderne, mbi bukurinë e qyteteve të largëta të perëndimit, Madridin, Parisin, Marsejën dhe mbi magjinë e revistave me letër me shkëlqim. Një ditë, kur një burrë i pasur shfaqet në qytetin me dërrasa dhe llamarinë për t’u martuar me të, Lala vendos të largohet përmes shkretëtirës së bashku me Hartanin. Por arratisja e Lalës drejt shkretëtirës merr fund kur atë e shpëtojnë nga vdekja njerëzit e kryqit të kuq, ndërkohë që Hartani kishte vazhduar udhëtimin e tij. Shtatzënë, Lala shkon në Marsejë për t’u bashkuar me Aamën. Pas lumturisë fëmijërore të një jetese mes gjërave të thjeshta, ajo i nënshtrohet, në një tjetër lagje të varfër, mjerimit të qytetit evropian dhe urisë. Një fotograf vëren bukurinë e fytyrës së saj dhe e shndërron atë në një modele revistash. Por ajo dëgjon thirrjen e vazhdueshme të shkretëtirës, kështu që vendos të kthehet në vendin e saj, që të lindë, e vetme, në agim, mes detit dhe shkretëtirës, e varur nga krahët në një pemë të fuqishme fiku, duke ripërtërirë instinktivisht gjestet e paraardhësve të saj...
Por mund të themi se siç kuptohet qartë dhe nga titulli, personazhi kryesor i këtij romani është vetë shkretëtira. Ky vend, që vlon nga nxehtësia, është gjithashtu një fat dhe një mënyrë jetese. Në të vërtetë, shkretëtira është filli orientues i tërë librit, ajo është në mendimet e të gjithë personazheve, ajo është për ta një shtytje drejt lëvizjes, luftës, i bën ata të ëndërrojnë apo u jep jetë. Qoftë kur flitet për endjen e dëshpëruar të “njerëzve blu” apo për ëndërrimet e Lalës në kufijtë e pllajës me gurë, faqet më të bukura të librit janë pa dyshim ato ku ndihet prania monotone e shkretëtirës, e cila e mrekullon kaq shumë Le Clézio-n. Në këtë vend, liria e njerëzve shkrihet me pafundësinë e peizazhit e mbi të gjitha i shpëton fjalës së njeriut, e cila pothuajse mungon në këtë roman, duke u zëvendësuar nga elementet natyrorë, nga këngët dhe muzika e festave, nga evokimi legjendar i të parëve. Le Clézio transmeton një mesazh madhështor dhe njëkohësisht të tmerrshëm: “Nuk kishte asnjë fund për lirinë, ajo ishte aq e madhe sa hapësira e vetë tokës, e bukur dhe mizore si drita, e ëmbël si sytë e ujit.”.
J.M.G. Le Clézio
Shkretëtira
(fragment nga libri)
Lala është duke pritur për diçka. Në të vërtetë nuk e di se çfarë, por ajo e pret. Ditët janë të gjata në Qytet, ditët me shi, ditët me erë, ditët e verës. Lala ndonjëherë mendon se është vetëm duke pritur për ditët e ardhshme, por kur ato vijnë, e kupton se nuk ishin ato. Është në pritje dhe kjo është e gjitha. Njerëzit kanë shumë durim, ndoshta ata presin diçka gjithë jetën e tyre, dhe kjo diçka nuk vjen.
Burrat shpesh ulen mbi një gur, në diell, me kokën e mbuluar me një pjesë të palltos ose me një peshqir. Shikojnë një pikë përpara tyre. Çfarë vështrojnë? Horizontin e pluhurosur, rrugët ku kalojnë kamionët, si brumbuj të mëdhenj të të gjitha ngjyrave, siluetat e kodrave shkëmbore, retë e bardha që lëvizin në qiell. Ja, këto shohin. Nuk duan asgjë tjetër. Gratë gjithashtu presin para burimit, pa folur, të mbuluara me vello të zeza, këmbët e tyre të zbathura, të ngulura mirë mbi tokë. Edhe fëmijët dinë se si të presin. Ulen në pragun e shtëpisë së bakallit dhe presin, pa luajtur, pa bërtitur. Herë pas here, njëri prej tyre çohet dhe këmben monedhat e tij kundrejt një shisheje “Fanta”, apo një grushti me mente. Të tjerët e shikojnë pa thënë asgjë.
Ka ditë që nuk dimë se ku shkojmë, nuk dimë çfarë do të ndodhë. Gjithkush vështron nga rruga dhe anash rrugës, fëmijët me rrobat e tyre të grisura janë në pritje të autobusit blu, apo të kalimit të kamionëve të mëdhenj që sjellin naftë, gaz, dru, çimento. Lala e njeh mirë zhurmën e kamionëve. Ndonjëherë, ajo ulet me fëmijët e tjerë, mbi grumbullin me gurë në hyrje të Qytetit. Kur ndonjë kamion është duke u afruar, të gjithë fëmijët vështrojnë nga kreu i rrugës, larg, aty ku ajri mbi asfalt dridhet dhe kodrat duken sikur lëvizin. Zhurma e motorit dëgjohet shumë kohë më parë se sa të shfaqet vetë kamioni. Është si një ankesë e mprehtë, pothuajse një fishkëllimë, dhe hera-herës bie ndonjë bori që jehon edhe brenda mureve të shtëpive. Pastaj dallohet një re pluhuri, një re e verdhë që përzihet me tymin blu që del nga motori. Kamioni i kuq ecën me shpejtësi në rrugën e asfaltuar. Mbi kabinën e shoferit ka një oxhak, nga i cili del një avull blu dhe dielli shkëlqen me forcë mbi xhamin dhe pjesët e kromuara. Gomat gëlltisin me shpejtësi rrugën e asfaltuar, duke bërë zigzag për shkak të erës dhe çdo herë që rrotat e rimorkios dalin anash rrugës, një re e madhe pluhuri ngrihet në qiell. Pastaj ai kalon përpara fëmijëve, duke i rënë borisë me zë të lartë, toka dridhet nën katërmbëdhjetë gomat e tij të zeza. Era e pluhurit dhe aroma djegëse e benzinës bien mbi ta si një frymëmarrje e nxehtë.
Edhe shumë kohë më pas, fëmijët ende vazhdojnë të flasin për kamionin e kuq dhe tregojnë histori me kamionë, kamionë të kuq, kamionë cisternë të bardhë, kamionë vinça të verdhë.
Kështu ndodh kur pret. Shikimi është gjithmonë në drejtim të rrugëve, të urave dhe të detit, për të parë ata të cilët nuk do të qëndrojnë, ata që largohen. Ka ditë që janë më të gjata se të tjerat, sepse barqet janë bosh. Lala i njeh mirë këto ditë, kur nuk ka më para në shtëpi, dhe Aama nuk ka gjetur punë në qytet. Edhe Selim Susi, burri i Aamas nuk di më se ku mund të shikojë për të fituar disa të holla, ndaj të gjithë ngrysen, janë të trishtuar, pothuajse të këqij. Lala qëndron jashtë gjatë gjithë ditës, ajo ikën sa më larg që të jetë e mundur, në pllajën me gurë, aty ku jetojnë barinjtë dhe del në kërkim të Hartanit.
Është gjithmonë kështu, kur ajo ka nevojë për të, ai i shfaqet në një kthinë, i ulur mbi një gur, kokën të mbështjellë me një pëlhurë të bardhë. Ruan delet dhe dhitë. Fytyra e tij është e zezë, duart e tij janë të holla dhe të fuqishme si duart e një burri të vjetër. Hartani ndan bukën e tij të zezë dhe hurmat me Lalën, madje dhe me barinjtë që afrohen. Por e bën këtë pa krenari, si diçka më se të zakonshme. Lala e vështron herë pas here. Asaj i pëlqen shumë fytyra e tij, profili i tij si shqiponjë dhe drita që ndriçon thellë në sytë e tij të errët. Hartani, gjithashtu, pret diçka, por është ndoshta i vetmi që e di atë që është duke pritur. Nuk e tregon, pasi nuk e di gjuhën e njerëzve. Por në sytë e tij mund të lexohet se çfarë dëshiron, atë që kërkon. Është sikur një pjesë e tij të kishte mbetur në vendlindjen e vet, përtej kodrave shkëmbore dhe maleve me dëborë, në pafundësinë e shkretëtirës dhe se një ditë do ta gjejë sërish atë pjesë së vetvetes, duke i bashkuar më në fund në një të vetëm.
Lala qëndron me bariun gjatë gjithë ditës, vetëm se nuk i afrohet shumë. Ulet mbi një gur, jo shumë larg nga ai, dhe shikon përpara, sheh ajrin që vallëzon dhe vrapon mbi luginën e thatë, dritën e bardhë që bën shkëndija, dhe lëvizjet e ngadalshme të deleve dhe të dhive përmes gurëve të bardhë.
Kur ditët janë të pikëlluara, ditë ankthi, vetëm Hartani mund të jetë këtu dhe nuk ka nevojë për fjalë. Vetëm një vështrim mjafton dhe di të japë bukën dhe hurmat e tij pa pritur asgjë në këmbim. Edhe ai parapëlqen që Lala është disa hapa larg tij, ashtu si bëjnë dhitë dhe delet, që nuk i përkasin plotësisht askujt.
Tërë ditën, Lala dëgjon klithmat e barinjve nëpër kodra, fishkëllimat që shpojnë heshtjen e bardhë. Kur kthehet në qytetin me dërrasa dhe letër katrama, ndihet e lirë, edhe nëse Aama e qorton sepse nuk ka sjellë asgjë për të ngrënë.
Është në një nga ato ditë që Aama çoi Lalën te tregtarja e qilimave, në anën tjetër të lumit, në një lagje të varfër të Qytetit, në një shtëpi të madhe e të bardhë, me dritare të ngushta, me rrjeta teli. Kur ajo hyri në dhomën që shërbente si punishte, Lala dëgjoi zhurmën e tezgjahëve. Ka nja njëzet, ndoshta më shumë, të rreshtuar njëri pas tjetrit në hijen e errët të sallës së madhe, ku tri neone të shkreta puliten. Para tezgjahëve, vajzat janë të kërrusura, apo të ulura në stola. Vajzat punojnë me shpejtësi, fusin sovajkën mes penjve, marrin gërshërë të vogla çeliku, presin fijet, grumbullojnë leshin. Më e madhja për tyre duhet të jetë katërmbëdhjetë vjeç, më e vogla ndoshta tetë vjeç. Vajzat nuk flasin, ato nuk e kanë vënë re Lalën dhe Aamën që kanë hyrë në punishte të shoqëruara nga shitësja e qilimave. Tregtarja, Zora, është një grua e shëndoshë, e veshur në të zeza, që mban në duart e saj trashaluqe një thupër të butë me të cilën godet këmbët dhe shpatullat e vajzave që nuk punojnë me shpejtësinë e duhur, ose që flasin me fqinjën e tyre.
- A ka punuar ndonjëherë? - pyet ajo, pa i hedhur as edhe një shikim Lalës.
Aama i thotë se më ka treguar se si të thur. Zora pohon. Ajo duket shumë e zbehtë, ndoshta për shkak të veshjes së saj së zezë, ose sepse nuk del kurrë nga dyqani. Ecën ngadalë deri te një tezgjah bosh, ku ka një qilim të madh me ngjyrë të kuqe, të errët e me pika të bardha.
- Duhet të përfundojë këtë, - thotë ajo.
Lala ulet dhe fillon punën. Për disa orë punoi në dhomën e madhe e të errët, duke bërë gjeste mekanike me duart e saj. Në fillim ndalon, sepse gishtat e saj janë të lodhur, por ndien mbi vete sytë e gruas së trashë e të zbehtë dhe menjëherë rifillon punën. Lala e di se gruaja e zbehtë nuk do t’i gjuajë me thupër, sepse ajo është më e madhe se vajzat e tjera, aty në punë. Kur sytë e tyre ndeshen, i krijohet si një tronditje në thellësi të trupit dhe një shkëndijë zemërimi ndriçon në sytë e Lalës. Por gruaja e trashë, e veshur me të zeza, e merr hakun mbi ato më të voglat, ato që janë të dobëta e shëndetliga si qentë e rrugëve, vajzat e lypësve, vajzat e braktisura që jetojnë gjithë vitin në shtëpinë e Zorës dhe që nuk kanë para. Sapo ngadalësojnë ritmin e punës, ose nëse ato këmbejnë disa fjalë duke pëshpëritur, gruaja e trashë dhe e zbehtë vërsulet mbi to me një shkathtësi të habitshme dhe i qëllon me thupër në kurriz. Por vajzat nuk qajnë kurrë. Dëgjohet vetëm fishkëllima e thuprës dhe goditja e fortë në shpinë. Dhëmbët e Lalës kërcasin nga shtrëngimi, ajo ul kokën drejt dyshemesë që të mos shohë, apo të dëgjojë, sepse përndryshe do t’i bërtiste dhe do ta godiste Zorën. Por nuk thotë asgjë për shkak të parave që duhet të sjellë në shtëpi për Aamën. Për t’u hakmarrë, bën disa nyje mbrapsht në qilimin e kuq.
Ditën që vijoi, Lala nuk mundi të përmbante dot veten. Ndërsa gruaja e trashë dhe e zbehtë filloi të godasë Minën me shufër, një vajzë dhjetëvjeçare, e dobët dhe shëndetligë, pasi kishte thyer sovajkën, Lala ngrihet më këmbë dhe i thotë me gjakftohtësi:
- Mos e rrih më!
Zora vështron Lalën për një moment pa e kuptuar mirë. Fytyra e saj e zbehtë dhe trashaluqe mori një pamje prej budallai sa Lala i përsëriti:
- Mos e rrih më!
Papritmas fytyra e Zorës u deformuar për shkak të zemërimit. Deshi t’i binte me thupër në fytyrë Lalës, por e preku vetëm në shpatullën e majtë, sepse Lala i ishte shmangur goditjes.
- Do ta shohësh se si do të të zhdëp në dru! - i bërtiti Zora, dhe fytyra e saj tani kishte marrë pak ngjyrë.
- E poshtër! Grua e zemërkeqe!
Lala ia merr thuprën Zorës nga duart dhe e thyen atë mbi gjurin e vet. Tashmë, është frika që shtrembëron fytyrën e gruas së trashë. Ajo bën një hap prapa dhe belbëzon:
- Shko tutje! Ik! Tani! Zhduku!
Por Lala tashmë kalon nëpër sallë, del jashtë nën rrezet e diellit, vrapon pa u ndalur, deri në shtëpinë e Aamës. Liria është e bukur. Mund të shohë prapë retë që rrëshqasin mbrapsht, grerëzat që gumëzhijnë përreth pirgjeve të vogla të mbeturinave, hardhucat, kameleonët, bimët që dridhen nga era. Lala ulet në pragun e shtëpisë nën hijen e murit, duke dëgjuar me padurim të gjitha zhurmat e vogla. Kur Aama u kthye në mbrëmje në shtëpi, ajo i tha vetëm:
- Nuk do të shkoj, kurrë më, për të punuar te Zora.
Aama e vështroi për një moment, por nuk tha asgjë.
Që nga ajo ditë gjërat ndryshuan me të vërtetë për Lalën, këtu në Qytet. Sikur të ishte bërë më e madhe, ashtu papritur, dhe njerëzit kishin filluar ta shihnin, gjithashtu. Edhe djemtë e Aamës nuk janë si më parë me të, të sertë dhe përçmues. Lala ndien pak keqardhje, nganjëherë, për kohën kur ishte me të vërtetë e vogël, kur ajo kishte ardhur vetëm në Qytet dhe askush nuk e dinte emrin e saj, kur ajo mund të fshihej prapa një shkurreje, brenda në një kovë, apo në një kuti kartoni. Lalës i pëlqente kjo gjë, të ishte si një hije, të shkonte e të vinte pa u vënë re dhe askush të mos i fliste. Vetëm Namani i vjetër dhe Hartani nuk kanë ndryshuar. Naman peshkatari tregon gjithmonë përralla të bukura, tek riparon rrjetat e tij në plazh, ose kur vjen për të ngrënë simite misri në shtëpinë e Aamës. Nuk kap më pothuajse asnjë peshk, por njerëzit e duan dhe vazhdojnë ta ftojnë në shtëpitë e tyre. Sytë e tij të shndritshëm janë transparentë si uji dhe fytyra e tij është e qëndisur nga rrudha të thella, çikatrice të plagëve të vjetra.
Aama e dëgjon tek përmend Spanjën, Marsejën, Parisin, si dhe të gjithë qytetet që ka parë, që ka shkelur, që di dhe emrat e rrugëve e të njerëzve. Aama e pyet, nëse vëllai i tij mund ta ndihmojë atë atje, për të gjetur punë. Namani pohon:
- E pse jo?
Kjo është përgjigjja e tij për çdo gjë, madje premton për t’i shkruar të vëllait. Por është e vështirë për t’u nisur, duhen para, dokumente. Aama mbetet e zhytur në mendime, me sytë e fiksuar diku, ëndërron për qytete të bardha, ku ka kaq shumë rrugë, shtëpi e makina. Ndoshta kjo është ajo që pret.
Lala nuk e vret shumë mendjen. Nuk i kushton shumë rëndësi. Sheh sytë e Namanit dhe është sikur ajo t’i kishte njohur këto dete, vende, këto shtëpi për të cilat ai flet.
Edhe Hartani nuk e vret shumë mendjen. Është ende si një fëmijë, edhe pse është po aq i madh dhe aq i fortë sa një i rritur. Trupi i tij është i hollë dhe i gjatë, fytyra e tij është e lëmuar dhe e qetë, si një copë abanozi. Ndoshta mund të jetë për shkak se ai nuk e di gjuhën e njerëzve të tjerë.
Hartani qëndron gjithmonë i ulur mbi një shkëmb, me sytë e fiksuar diku në horizont, i veshur me fustanin e tij të bardhë dhe pëlhurën e hedhur mbi fytyrë. Rreth tij, ka gjithmonë barinj të zinj si ai, të egër, të rreckosur, që kërcejnë nga shkëmbi në shkëmb dhe fishkëllejnë. Lalës i pëlqen të vijë këtu, në këtë vend plot dritë të bardhë, ku koha nuk kalon, këtu ku nuk mund të qëndrosh i vogël.
Një udhëtar i madh, J. M. G. Le Clézio nuk ka ndalur së shkruari qysh nga mosha shtatë apo tetë vjeç: poezi, tregime, përralla, histori të shkurtra, por asnjë nga këto shkrime nuk i ishte botuar para se Proces-Verbal, romani i tij i parë të botohej në shtator të vitit 1963. Ky roman fitoi çmimin letrar “Renaudot”. Vepra e tij tashmë përfshin rreth tridhjetë vëllime. Në vitin 1980 ai mori çmimin e madh letrar “Paul Morand”, të dhënë nga Akademia Franceze për romanin e tij “Shkretëtira”.
Në vitin 2008, Le Clézio fitoi çmimin Nobel të letërsisë.
Botimet Toena kanë sjellë në shqip edhe romanin e tij Refreni i urisë.
Titulli: Shkretëtira
Autori: J.M.G. Le Clézio
Perktheu nga frengjishtja: Amantia Kapo
Faqe: 400
Formati: 13x20 cm
ISBN 978-99943-1-813-1
Çmimi: 800 lekë
Shkretëtira, e botuar për herë të parë në Francë në vitin 1980, korri një sukses të menjëhershëm, duke iu akorduar nga Akademia Franceze Çmimin e Madh “Paul Morand”. Është përkthyer në njëzet e tri gjuhë dhe është një nga romanet më të shitura në shumë vende të botës.
Në vitin 2008, J. M. G. Le Clézio-së iu dhurua nga Akademia Suedeze Çmimi Nobel në Letërsi, duke parë tek ai “shkrimtarin e nisjeve të reja, aventurës poetike dhe ekstazës sensuale, eksploruesin e një njerëzimi përtej qytetërimit në fuqi”, si dhe një “autor të angazhuar ekologjikisht”.
Më 1 janar 2009, Le Clézio u dekorua me titullin “Kalorës i Legjionit të Nderit Francez”. Në vitin 2010, presidenti meksikan, Felipe Kalderon, e dekoroi me “Shqiponjën Asteke”, nderi më i lartë në Meksikë.
Shkretëtira është njëkohësisht poezi dhe tragjedi, një roman i mrekullueshëm dhe një triller, një mbretëri dhe një syrgjyn, një eksplorim i të dyja anëve të botës. Struktura binare e librit tregon qartë këtë postulat të dyfishtë. Dy pjesë: “Lumturia” dhe “Jeta te skllevërit”. Dy vende: Afrika (mbretëria) dhe Marseja (syrgjynosja). Dy periudha: vitet 1909-1912 (masakrimi i njerëzve blu të shkretëtirës nga të krishterët) dhe periudha aktuale (ajo e mjerimit dhe e vuajtjeve të emigrantëve). Dy fëmijë: një djalë i ri, Nuri, dhe një vajzë, Lala. Me një strukturë tejet të qartë, pothuajse didaktike, reflektohet dëshira e autorit për t’u angazhuar në udhët e parabolës.
Romani përbëhet nga dy rrëfime të alternuara, edhe pse në pamje të parë ngjajnë sikur nuk kanë asgjë të përbashkët, ato janë të lidhura nga diçka ideale.
I pari, i treguar nga Nuri, është kronika e shfarosjes, më 1909, të “njerëzve blu” të Saharasë, të Tuaregëve që ecin e ecin pa fund në kërkim të ujit, por që këtë herë ata vijnë nga larg për t’u bashkuar me sheikun Ma al Aïnine e për të luftuar kundër pushtimit kolonial të të krishterëve. Ma al Aïnine organizon këtë rebelim dhe mbledh trupat e tij në Smara, qytetin që ai kishte themeluar e ndërtuar në Sahara. “Ata u shfaqën si nëpër ëndërr në majë të dunës, pothuajse të mbuluar nga mjegulla e rërës që ngrihej nga hapat e tyre. Dalëngadalë zbritën në drejtim të luginës, duke ndjekur një pistë pothuajse të padukshme. Në krye të karvanit qëndronin burrat të mbështjellë me palltot e tyre të leshta dhe fytyrat e fshehura prapa maskave prej pëlhure ngjyrë blu.” I udhëhequr nga sheiku, populli i njerëzve blu marshon drejt veriut për t’u përleshur me forcat koloniale, por, pas një endjeje të gjatë, luftëtarët nomadë asgjësohen në Agadir nga mitralozat e kolonelit Mangin, në vitin 1911. Të mundur, ata që mbijetuan u detyruan të mohonin atë çka ishte kuptimi i ekzistencës së tyre, dhe u larguan në drejtim të shkretëtirës së bashku me Nurin.
Në rrëfimin e dytë që zhvillohet në kohët e sotme, Lala Haua, një jetime me prejardhje nga luftëtarët blu të shkretëtirës, për të cilët i flet shumë halla e saj Aama dhe peshkatari i vjetër Naman, jeton në ferrin e lagjeve të varfra të ndërtuara me dërrasa dhe llamarinë. Lala mbart thellë në vetvete kujtimin e njerëzve nomadë, dhe ndjen në zemrën dhe trupin e saj madhështinë e shkretëtirës, e cila i flet e i thërret tek shëtit nëpër dunat e pllajën me gurë së bashku me Hartanin, bariun memec. Por ajo gjithashtu ëndërron, si çdo vajzë moderne, mbi bukurinë e qyteteve të largëta të perëndimit, Madridin, Parisin, Marsejën dhe mbi magjinë e revistave me letër me shkëlqim. Një ditë, kur një burrë i pasur shfaqet në qytetin me dërrasa dhe llamarinë për t’u martuar me të, Lala vendos të largohet përmes shkretëtirës së bashku me Hartanin. Por arratisja e Lalës drejt shkretëtirës merr fund kur atë e shpëtojnë nga vdekja njerëzit e kryqit të kuq, ndërkohë që Hartani kishte vazhduar udhëtimin e tij. Shtatzënë, Lala shkon në Marsejë për t’u bashkuar me Aamën. Pas lumturisë fëmijërore të një jetese mes gjërave të thjeshta, ajo i nënshtrohet, në një tjetër lagje të varfër, mjerimit të qytetit evropian dhe urisë. Një fotograf vëren bukurinë e fytyrës së saj dhe e shndërron atë në një modele revistash. Por ajo dëgjon thirrjen e vazhdueshme të shkretëtirës, kështu që vendos të kthehet në vendin e saj, që të lindë, e vetme, në agim, mes detit dhe shkretëtirës, e varur nga krahët në një pemë të fuqishme fiku, duke ripërtërirë instinktivisht gjestet e paraardhësve të saj...
Por mund të themi se siç kuptohet qartë dhe nga titulli, personazhi kryesor i këtij romani është vetë shkretëtira. Ky vend, që vlon nga nxehtësia, është gjithashtu një fat dhe një mënyrë jetese. Në të vërtetë, shkretëtira është filli orientues i tërë librit, ajo është në mendimet e të gjithë personazheve, ajo është për ta një shtytje drejt lëvizjes, luftës, i bën ata të ëndërrojnë apo u jep jetë. Qoftë kur flitet për endjen e dëshpëruar të “njerëzve blu” apo për ëndërrimet e Lalës në kufijtë e pllajës me gurë, faqet më të bukura të librit janë pa dyshim ato ku ndihet prania monotone e shkretëtirës, e cila e mrekullon kaq shumë Le Clézio-n. Në këtë vend, liria e njerëzve shkrihet me pafundësinë e peizazhit e mbi të gjitha i shpëton fjalës së njeriut, e cila pothuajse mungon në këtë roman, duke u zëvendësuar nga elementet natyrorë, nga këngët dhe muzika e festave, nga evokimi legjendar i të parëve. Le Clézio transmeton një mesazh madhështor dhe njëkohësisht të tmerrshëm: “Nuk kishte asnjë fund për lirinë, ajo ishte aq e madhe sa hapësira e vetë tokës, e bukur dhe mizore si drita, e ëmbël si sytë e ujit.”.
J.M.G. Le Clézio
Shkretëtira
(fragment nga libri)
Lala është duke pritur për diçka. Në të vërtetë nuk e di se çfarë, por ajo e pret. Ditët janë të gjata në Qytet, ditët me shi, ditët me erë, ditët e verës. Lala ndonjëherë mendon se është vetëm duke pritur për ditët e ardhshme, por kur ato vijnë, e kupton se nuk ishin ato. Është në pritje dhe kjo është e gjitha. Njerëzit kanë shumë durim, ndoshta ata presin diçka gjithë jetën e tyre, dhe kjo diçka nuk vjen.
Burrat shpesh ulen mbi një gur, në diell, me kokën e mbuluar me një pjesë të palltos ose me një peshqir. Shikojnë një pikë përpara tyre. Çfarë vështrojnë? Horizontin e pluhurosur, rrugët ku kalojnë kamionët, si brumbuj të mëdhenj të të gjitha ngjyrave, siluetat e kodrave shkëmbore, retë e bardha që lëvizin në qiell. Ja, këto shohin. Nuk duan asgjë tjetër. Gratë gjithashtu presin para burimit, pa folur, të mbuluara me vello të zeza, këmbët e tyre të zbathura, të ngulura mirë mbi tokë. Edhe fëmijët dinë se si të presin. Ulen në pragun e shtëpisë së bakallit dhe presin, pa luajtur, pa bërtitur. Herë pas here, njëri prej tyre çohet dhe këmben monedhat e tij kundrejt një shisheje “Fanta”, apo një grushti me mente. Të tjerët e shikojnë pa thënë asgjë.
Ka ditë që nuk dimë se ku shkojmë, nuk dimë çfarë do të ndodhë. Gjithkush vështron nga rruga dhe anash rrugës, fëmijët me rrobat e tyre të grisura janë në pritje të autobusit blu, apo të kalimit të kamionëve të mëdhenj që sjellin naftë, gaz, dru, çimento. Lala e njeh mirë zhurmën e kamionëve. Ndonjëherë, ajo ulet me fëmijët e tjerë, mbi grumbullin me gurë në hyrje të Qytetit. Kur ndonjë kamion është duke u afruar, të gjithë fëmijët vështrojnë nga kreu i rrugës, larg, aty ku ajri mbi asfalt dridhet dhe kodrat duken sikur lëvizin. Zhurma e motorit dëgjohet shumë kohë më parë se sa të shfaqet vetë kamioni. Është si një ankesë e mprehtë, pothuajse një fishkëllimë, dhe hera-herës bie ndonjë bori që jehon edhe brenda mureve të shtëpive. Pastaj dallohet një re pluhuri, një re e verdhë që përzihet me tymin blu që del nga motori. Kamioni i kuq ecën me shpejtësi në rrugën e asfaltuar. Mbi kabinën e shoferit ka një oxhak, nga i cili del një avull blu dhe dielli shkëlqen me forcë mbi xhamin dhe pjesët e kromuara. Gomat gëlltisin me shpejtësi rrugën e asfaltuar, duke bërë zigzag për shkak të erës dhe çdo herë që rrotat e rimorkios dalin anash rrugës, një re e madhe pluhuri ngrihet në qiell. Pastaj ai kalon përpara fëmijëve, duke i rënë borisë me zë të lartë, toka dridhet nën katërmbëdhjetë gomat e tij të zeza. Era e pluhurit dhe aroma djegëse e benzinës bien mbi ta si një frymëmarrje e nxehtë.
Edhe shumë kohë më pas, fëmijët ende vazhdojnë të flasin për kamionin e kuq dhe tregojnë histori me kamionë, kamionë të kuq, kamionë cisternë të bardhë, kamionë vinça të verdhë.
Kështu ndodh kur pret. Shikimi është gjithmonë në drejtim të rrugëve, të urave dhe të detit, për të parë ata të cilët nuk do të qëndrojnë, ata që largohen. Ka ditë që janë më të gjata se të tjerat, sepse barqet janë bosh. Lala i njeh mirë këto ditë, kur nuk ka më para në shtëpi, dhe Aama nuk ka gjetur punë në qytet. Edhe Selim Susi, burri i Aamas nuk di më se ku mund të shikojë për të fituar disa të holla, ndaj të gjithë ngrysen, janë të trishtuar, pothuajse të këqij. Lala qëndron jashtë gjatë gjithë ditës, ajo ikën sa më larg që të jetë e mundur, në pllajën me gurë, aty ku jetojnë barinjtë dhe del në kërkim të Hartanit.
Është gjithmonë kështu, kur ajo ka nevojë për të, ai i shfaqet në një kthinë, i ulur mbi një gur, kokën të mbështjellë me një pëlhurë të bardhë. Ruan delet dhe dhitë. Fytyra e tij është e zezë, duart e tij janë të holla dhe të fuqishme si duart e një burri të vjetër. Hartani ndan bukën e tij të zezë dhe hurmat me Lalën, madje dhe me barinjtë që afrohen. Por e bën këtë pa krenari, si diçka më se të zakonshme. Lala e vështron herë pas here. Asaj i pëlqen shumë fytyra e tij, profili i tij si shqiponjë dhe drita që ndriçon thellë në sytë e tij të errët. Hartani, gjithashtu, pret diçka, por është ndoshta i vetmi që e di atë që është duke pritur. Nuk e tregon, pasi nuk e di gjuhën e njerëzve. Por në sytë e tij mund të lexohet se çfarë dëshiron, atë që kërkon. Është sikur një pjesë e tij të kishte mbetur në vendlindjen e vet, përtej kodrave shkëmbore dhe maleve me dëborë, në pafundësinë e shkretëtirës dhe se një ditë do ta gjejë sërish atë pjesë së vetvetes, duke i bashkuar më në fund në një të vetëm.
Lala qëndron me bariun gjatë gjithë ditës, vetëm se nuk i afrohet shumë. Ulet mbi një gur, jo shumë larg nga ai, dhe shikon përpara, sheh ajrin që vallëzon dhe vrapon mbi luginën e thatë, dritën e bardhë që bën shkëndija, dhe lëvizjet e ngadalshme të deleve dhe të dhive përmes gurëve të bardhë.
Kur ditët janë të pikëlluara, ditë ankthi, vetëm Hartani mund të jetë këtu dhe nuk ka nevojë për fjalë. Vetëm një vështrim mjafton dhe di të japë bukën dhe hurmat e tij pa pritur asgjë në këmbim. Edhe ai parapëlqen që Lala është disa hapa larg tij, ashtu si bëjnë dhitë dhe delet, që nuk i përkasin plotësisht askujt.
Tërë ditën, Lala dëgjon klithmat e barinjve nëpër kodra, fishkëllimat që shpojnë heshtjen e bardhë. Kur kthehet në qytetin me dërrasa dhe letër katrama, ndihet e lirë, edhe nëse Aama e qorton sepse nuk ka sjellë asgjë për të ngrënë.
Është në një nga ato ditë që Aama çoi Lalën te tregtarja e qilimave, në anën tjetër të lumit, në një lagje të varfër të Qytetit, në një shtëpi të madhe e të bardhë, me dritare të ngushta, me rrjeta teli. Kur ajo hyri në dhomën që shërbente si punishte, Lala dëgjoi zhurmën e tezgjahëve. Ka nja njëzet, ndoshta më shumë, të rreshtuar njëri pas tjetrit në hijen e errët të sallës së madhe, ku tri neone të shkreta puliten. Para tezgjahëve, vajzat janë të kërrusura, apo të ulura në stola. Vajzat punojnë me shpejtësi, fusin sovajkën mes penjve, marrin gërshërë të vogla çeliku, presin fijet, grumbullojnë leshin. Më e madhja për tyre duhet të jetë katërmbëdhjetë vjeç, më e vogla ndoshta tetë vjeç. Vajzat nuk flasin, ato nuk e kanë vënë re Lalën dhe Aamën që kanë hyrë në punishte të shoqëruara nga shitësja e qilimave. Tregtarja, Zora, është një grua e shëndoshë, e veshur në të zeza, që mban në duart e saj trashaluqe një thupër të butë me të cilën godet këmbët dhe shpatullat e vajzave që nuk punojnë me shpejtësinë e duhur, ose që flasin me fqinjën e tyre.
- A ka punuar ndonjëherë? - pyet ajo, pa i hedhur as edhe një shikim Lalës.
Aama i thotë se më ka treguar se si të thur. Zora pohon. Ajo duket shumë e zbehtë, ndoshta për shkak të veshjes së saj së zezë, ose sepse nuk del kurrë nga dyqani. Ecën ngadalë deri te një tezgjah bosh, ku ka një qilim të madh me ngjyrë të kuqe, të errët e me pika të bardha.
- Duhet të përfundojë këtë, - thotë ajo.
Lala ulet dhe fillon punën. Për disa orë punoi në dhomën e madhe e të errët, duke bërë gjeste mekanike me duart e saj. Në fillim ndalon, sepse gishtat e saj janë të lodhur, por ndien mbi vete sytë e gruas së trashë e të zbehtë dhe menjëherë rifillon punën. Lala e di se gruaja e zbehtë nuk do t’i gjuajë me thupër, sepse ajo është më e madhe se vajzat e tjera, aty në punë. Kur sytë e tyre ndeshen, i krijohet si një tronditje në thellësi të trupit dhe një shkëndijë zemërimi ndriçon në sytë e Lalës. Por gruaja e trashë, e veshur me të zeza, e merr hakun mbi ato më të voglat, ato që janë të dobëta e shëndetliga si qentë e rrugëve, vajzat e lypësve, vajzat e braktisura që jetojnë gjithë vitin në shtëpinë e Zorës dhe që nuk kanë para. Sapo ngadalësojnë ritmin e punës, ose nëse ato këmbejnë disa fjalë duke pëshpëritur, gruaja e trashë dhe e zbehtë vërsulet mbi to me një shkathtësi të habitshme dhe i qëllon me thupër në kurriz. Por vajzat nuk qajnë kurrë. Dëgjohet vetëm fishkëllima e thuprës dhe goditja e fortë në shpinë. Dhëmbët e Lalës kërcasin nga shtrëngimi, ajo ul kokën drejt dyshemesë që të mos shohë, apo të dëgjojë, sepse përndryshe do t’i bërtiste dhe do ta godiste Zorën. Por nuk thotë asgjë për shkak të parave që duhet të sjellë në shtëpi për Aamën. Për t’u hakmarrë, bën disa nyje mbrapsht në qilimin e kuq.
Ditën që vijoi, Lala nuk mundi të përmbante dot veten. Ndërsa gruaja e trashë dhe e zbehtë filloi të godasë Minën me shufër, një vajzë dhjetëvjeçare, e dobët dhe shëndetligë, pasi kishte thyer sovajkën, Lala ngrihet më këmbë dhe i thotë me gjakftohtësi:
- Mos e rrih më!
Zora vështron Lalën për një moment pa e kuptuar mirë. Fytyra e saj e zbehtë dhe trashaluqe mori një pamje prej budallai sa Lala i përsëriti:
- Mos e rrih më!
Papritmas fytyra e Zorës u deformuar për shkak të zemërimit. Deshi t’i binte me thupër në fytyrë Lalës, por e preku vetëm në shpatullën e majtë, sepse Lala i ishte shmangur goditjes.
- Do ta shohësh se si do të të zhdëp në dru! - i bërtiti Zora, dhe fytyra e saj tani kishte marrë pak ngjyrë.
- E poshtër! Grua e zemërkeqe!
Lala ia merr thuprën Zorës nga duart dhe e thyen atë mbi gjurin e vet. Tashmë, është frika që shtrembëron fytyrën e gruas së trashë. Ajo bën një hap prapa dhe belbëzon:
- Shko tutje! Ik! Tani! Zhduku!
Por Lala tashmë kalon nëpër sallë, del jashtë nën rrezet e diellit, vrapon pa u ndalur, deri në shtëpinë e Aamës. Liria është e bukur. Mund të shohë prapë retë që rrëshqasin mbrapsht, grerëzat që gumëzhijnë përreth pirgjeve të vogla të mbeturinave, hardhucat, kameleonët, bimët që dridhen nga era. Lala ulet në pragun e shtëpisë nën hijen e murit, duke dëgjuar me padurim të gjitha zhurmat e vogla. Kur Aama u kthye në mbrëmje në shtëpi, ajo i tha vetëm:
- Nuk do të shkoj, kurrë më, për të punuar te Zora.
Aama e vështroi për një moment, por nuk tha asgjë.
Që nga ajo ditë gjërat ndryshuan me të vërtetë për Lalën, këtu në Qytet. Sikur të ishte bërë më e madhe, ashtu papritur, dhe njerëzit kishin filluar ta shihnin, gjithashtu. Edhe djemtë e Aamës nuk janë si më parë me të, të sertë dhe përçmues. Lala ndien pak keqardhje, nganjëherë, për kohën kur ishte me të vërtetë e vogël, kur ajo kishte ardhur vetëm në Qytet dhe askush nuk e dinte emrin e saj, kur ajo mund të fshihej prapa një shkurreje, brenda në një kovë, apo në një kuti kartoni. Lalës i pëlqente kjo gjë, të ishte si një hije, të shkonte e të vinte pa u vënë re dhe askush të mos i fliste. Vetëm Namani i vjetër dhe Hartani nuk kanë ndryshuar. Naman peshkatari tregon gjithmonë përralla të bukura, tek riparon rrjetat e tij në plazh, ose kur vjen për të ngrënë simite misri në shtëpinë e Aamës. Nuk kap më pothuajse asnjë peshk, por njerëzit e duan dhe vazhdojnë ta ftojnë në shtëpitë e tyre. Sytë e tij të shndritshëm janë transparentë si uji dhe fytyra e tij është e qëndisur nga rrudha të thella, çikatrice të plagëve të vjetra.
Aama e dëgjon tek përmend Spanjën, Marsejën, Parisin, si dhe të gjithë qytetet që ka parë, që ka shkelur, që di dhe emrat e rrugëve e të njerëzve. Aama e pyet, nëse vëllai i tij mund ta ndihmojë atë atje, për të gjetur punë. Namani pohon:
- E pse jo?
Kjo është përgjigjja e tij për çdo gjë, madje premton për t’i shkruar të vëllait. Por është e vështirë për t’u nisur, duhen para, dokumente. Aama mbetet e zhytur në mendime, me sytë e fiksuar diku, ëndërron për qytete të bardha, ku ka kaq shumë rrugë, shtëpi e makina. Ndoshta kjo është ajo që pret.
Lala nuk e vret shumë mendjen. Nuk i kushton shumë rëndësi. Sheh sytë e Namanit dhe është sikur ajo t’i kishte njohur këto dete, vende, këto shtëpi për të cilat ai flet.
Edhe Hartani nuk e vret shumë mendjen. Është ende si një fëmijë, edhe pse është po aq i madh dhe aq i fortë sa një i rritur. Trupi i tij është i hollë dhe i gjatë, fytyra e tij është e lëmuar dhe e qetë, si një copë abanozi. Ndoshta mund të jetë për shkak se ai nuk e di gjuhën e njerëzve të tjerë.
Hartani qëndron gjithmonë i ulur mbi një shkëmb, me sytë e fiksuar diku në horizont, i veshur me fustanin e tij të bardhë dhe pëlhurën e hedhur mbi fytyrë. Rreth tij, ka gjithmonë barinj të zinj si ai, të egër, të rreckosur, që kërcejnë nga shkëmbi në shkëmb dhe fishkëllejnë. Lalës i pëlqen të vijë këtu, në këtë vend plot dritë të bardhë, ku koha nuk kalon, këtu ku nuk mund të qëndrosh i vogël.