 |
| Ana Shahini |
Vepra “Uliksi” e Xh.Xhojsit është një vepër që i përket periudhës së shek të xx të letërsisë botërrore. Kjo vepër është mjaft e vlerësuar dhe mjaft e studjuar nga kritika. Po të flasim me fjalët e përkthyesit të veprës në shqip do thoshim: “Është botërisht e njohur vështirësia që ka Uliksi në radhë të parë për t’u lexuar dhe ca më tepër për t’u përkthyer”. Kjo është një vepër, e cila ka tërhequr vëmendjen e shumë studjuesve nga e gjithë bota.
Një ndër elementët për të cilin veçohet kjo vepër është pikërisht “përroi i ndërgjegjies”. Element ky, që për mendimin tim dhe të shumë studjuesve të tjerë më të medhenj se unë, se është mjaft i pranishëm dhe i rëndësishëm në këtë vepër. Sikur unë të bëja një sugjerim që togfjalëshin “përroi i ndërgjegjies” t’a zëvendësonim me “botë e brendshme shpirtërore”, tek lexuesit do të lindnin me të drejtë shumë pyetje. E bëj këtë sugjerim me të vetmin qëllim, që me anë të kësaj mënyre të mund t’i japim përgjigje pyetjeve që parashtruam në hyrje të detyrës.
Të përmendësh përroin e ndërgjegjies do të thotë të të vijë direct në mendje Xh.Xhojsi, sepse askush tjetër më mirë se ky s’ka mundur t’a paraqesë atë kaq mjeshtërisht në një vepër letrare, sepse s’duhet të harrojme që ky term apo kjo dukuri e qenies njerëzore studjohet mjaft mirë në një disiplinë tjetër, që quhet “psikologji”, por tek një vepër letrare paraqitet në një formë tjetër edhe pse në përmbajtje konceptuale është po ajo. Për këtë ka patur edhe tentativa të tjera të autorëve të tjerë, por që s’i’a kanë arritur qëllimit ashtu si Xh.Xhojsi.
Po t’i referohemi këtij togfjalëshi “përroi i ndërgjegjies” dhe të shfletonim, në fjalorin e gjuhës shqipe fjala “përrua” shpjegohet: “rrjedhë uji më e vogël se lumi; shtrati i kësaj rrjedhë” dhe fjala “ndërgjegje” shpjegohet: “forma më e lartë e pasqyrimit të botës si veçori e veprimtarisë së trurit të njeriut dhe në funksion të tij; ndërgjegjia shoqërore tërësisht e pikpamjeve politike, fetare, juridike, morale, shkencore, estetike, etj…që pasqyrojnë qënien shoqërore”.
Kurse, po t’i referohemi fjalorit të psikologjisë, fjalën “ndërgjegje” e gjejmë të përkufizuar kështu:“ndërgjegjie:1.procedimi i informacionit në nivele të ndryshme të vetëdijes mbi ndijimet, mendimet dhe ndjenjat;2.qëndrim dhe gjykim moral ndaj një veprimi. Shkalla e gjykimeve dhe vendimeve morale bazuar mbi arsyen e shëndoshë, ka qenë një objekt polemike të vazhdueshme gjatë gjithë historisë së filozofisë perëndimore. Zakonisht metafora përdoret në kuptimin e “zërit të brendshëm” të vetvetes”. Këtu shohim qartë se Xh.Xhojsi e ka fjalën pikërisht për atë zërin e brendshëm të vetvetes.
Pa u zgjatur shumë unë mund të them, se në këtë vepër “përroi i ndërgjegjies” është një togfjalësh i cili në brendinë e vet zotëron mjaft nuanca kuptimore, siç mund të jenë: “bota e brendshme shpirtërore dhe mendore të cilën qenia njerëzore fsheh; gjithë kompleksiteti i ndjenjave që njeriu mbart brenda tij; gjithë diapazoni i gjerë i ndjesive shpirtërore dhe mendore të cilat janë kontradiktore, që i kanë shpallur luftë njëra-tjetrës, që janë të papajtueshme shpeshherë nga njera-tjetra, por që duam apo s’duam ne ato ekzistojnë brenda nesh dhe gjithnjë janë ato që komandojnë sjelljen dhe gjendjen tonë dhe jo ne ato; e pavetëdijshmja jonë e cila është dominante mbi të vetëdijshmen, raporti i disekulibruar i të cilave për pasojë n’a bën që ne të jemi këto qënie që jemi, të lekundshëm, të pafuqishëm ndaj trysnisë që ushtron e pavetëdijshmja jonë.
Kështu, unë u mundova të jap një lloj përkufizimi për “përroin e ndërgjegjies”, i cili sigurisht nuk mund të shprehi gjithë domethënien e tij, por është një përpjekje për të hedhur dritë mbi të, thjesht për të shprehur disa nuanca semantike që ajo zotëron dhe duke vënë në pah ato me të dallueshmet që unë i nxorra falë leximit vertikal dhe horizontal të veprës, pasi duhet të kemi parasysh që kjo vepër e zotëron mundësinë që ne t’i bëjmë lexime të ndryshme, qoftë një lexim teologjik, psikologjik, mjeksor, filozofik, letrar, për të cilën përkthyesi i veprës është shprehur: “Ajo që e bën të veçantë Uliksin është fakti që autori ka përdorur 18 stile të ndryshme në libër, pra nga një stil për çdo episod”, ndaj idealja do të ishte të lexohej në një plan shumëpërmasor, pra në një rrafsh gjithëpërfshirës, sepse kështu do mund të kuptohej më mirë se çështë ky përroi i ndërgjegjies.
Këtë përgjigje u mundova t’i jepja unë pyetjes së parë që parashtrova, se përoi i ndërgjegjies s’do të thotë apriori thjesht botë e brendshme shpirtërore, por brenda saj fshihen anë të errëta, të panjohura dhe vështirësisht të kuptueshme nga qënia njerëzore edhe pse vetë ajo i mbart brenda vetes. Është një botë e njohur shumë pak, d.m.th vetëm ato pjesë që ne jemi në gjendje të dallojmë për hyrë shumë thellë, rrugë të errëta dhe të panjohura që fshihen në atë pjesë dominante të qenies sonë që është pikërisht e pavetëdishmja jonë.
Sigurisht, duhet të bëjmë të qartë se “përroi i ndërgjegjies” tek “Uliksi” i Xh.Xhojsit, jo vetëm që është i pranishëm, por është edhe një element mjaft i domosdoshëm dhe i rëndesishëm, mungesa e të cilit do bënte që mos të kishim këtë vepër kaq madhore që kemi, madje do të bënte që kjo vepër të mos t’a kishte këtë vëmendje që ka nga kritika.
Mendoj kështu, sepse sipas meje është pikerisht “përroi i ndërgjegjies” mjaft i realizuar me mjeshtri nga autori, ajo bërthamë e rëndësishme mbi të cilën është ndërtuar vepra.
Mund të them edhe se, nëse do të pyesnim edhe për çdo element tjetër përmbajtësor apo formal të veprës, përgjigjia do të ishte: “çdo gjë është nën funksion të “përroit të ndërgjegjies”. Sipas A.Tufës“…kemi të bëjmë jo me ndërgjegjie neutral, por me ndërgjegje shumëstresore”.
Në mënyrë të përmbledhur mund të themi se: “përroi i ndërgjegjies” është mjaft i pranishëm në vepër dhe mjaft i domosdoshëm që kjo vepër të ketë këto vlera që realisht i zotëron falë gjithçkaje, e cila është vënë në funksion të “përroit të ndërgjegjies”, s’do të kishim këtë vepër që kemi, s’do t’a pëlqenim kaq sa e pëlqejmë, s’do t’a studjonim kaq shumë sa mundohemi t’a interpretojme, sepse kjo vepër është e vështirë për t’u kuptuar, le më pas për t’u interpretuar dhe analizuar, pasi referencat e kritikës për të asnjëherë s’janë të mjaftushme për t’i bërë një analizë të plotë.
Për t’a kuptuar më qartë dhe për të qenë sa më bindës për këtë, mendoj se mënyra më e mirë është që të argumentojmë mbi mënyrën se si ky autor arrin t’a realizojë këtë që u lartpërmend, të cilën e bëmë objekt diskutimi në këtë temë që po trajtojmë. Ndërkohë, sipas A.Tufës “…përroi i ndërgjegjies jepet si karakteristikë e tipit të mendimit dhe vetë përroi i ndërgjegjies, duke dalë si formë artistike e ndërgjegjies, gjen një ekuivalencë të plotë”.
Unë mendoj se “perroi i ndergjegjies” është realizuar duke vënë në funksion dhe në levizje të plotë disa mënyra, teknika ndër të cilat përmendim:
a) Duke shkruar fraza të papërfunduara, të cilat kanë për qëllim të shprehin jo retiçencën si element të estetikës, pra të formës, por kanë për synim të shprehin fragmentarizmin mendor dhe shpirtëror, të kujtesës, atë të mendimit dhe të ndjesive, të cilat jo se u mungon vazhdimi, por vazhdimi i të cilave mbetet detyrë e lexuesit që duhet zbatuar si të ishte një urdhër prej shkrimtarit, pasi është ai që i vendos rregullat e “lojës” së leximit, d.m.th lexuesi është i imponuar në një farë mënyre që të veprojë kështu.
Mua më duket sikur kjo mënyrë që vë në lëvizje autori, s’janë gjë tjetër veçse disa koordinata që shkrimtari i jep lexuesit, fundin e rrugës të cilës autori e di mjaft mirë, por fati i tij më i madh është që lexuesi të dijë të gjejë rrugën për të shkuar në destinationin e duhur. Kështu e shoh unë këtë taktikë apo rrugë estetike, por që është nën funksionin e botëkuptimit dhe vizionit që shkrimtari kërkon që lexuesi të fitoje falë kësaj mënyre komunikimi mes tyre gjatë leximit të veprës.
Duke eksperimentuar në format e reja, modernistët, e përqëndruan vëmendjen e tyre në proçeset mentale që zvillohen në trurin njerëzor duke ksploruar rreth teknikes së quajtur “steam ofconcisiousness”. Ky rishqyrtim i kësaj fushe të mendjes njerëzore që qëndrn përtej komunikimit të zakonshëm dhe që s’është kontrolluar racionalisht dhe as i urdhëruar logjikisht, krijoi hapsirën e re në artin modern”.
Këtu forma është nën shërbim të përmbajtjes ideore, botëperceptimit të autorit mbi qenien njerëzore, mbi mendjen e tij. Asgjë nuk është e paqëimtë, forma i shkon për shtat mjaft mirë filozofisë së tekstit. Ndaj, për të qenë sa më të drejtëpërdrejtë dhe më të qartë për këtë, mjafton të japim disa shembuj nga teksti të cilat janë të shumta, por do të mjaftonin vetëm disa për të qenë sa më ilustrativë dhe konkret në këto që themi:
- “Ai nga më shumë nga sa besonte, kishte zërin e të atit ku t’i bazonte shpresat, kështu që do të ishte përsëmbari, pa shkaktuar dëm fare, t’a hiqte atë bisedën nepër atë ulluk sa për të….”
- “Sapo pash Xhon Henrin Mentonin rastësisht tek Bodega dhe do t’a ha keq po qe se nuk…”
- “jeni veshur me të zeza! Mos vallë…”
- “Eh…sa doja…vetëm të…harrova…ai…”
- “Ai shpëtoi njerëz nga mbytja e ti dridhesh nga hungërimat e një zagari. Por, kurtizanët që thumbonin Guidon në Or shën Mikele ishin në shtëpinë e tyre. Shtepia e …”
Unë mendoj se këta pak shembuj mjaftojnë sa për të kuptuar se frazat e papërfunduar janë një rrugë e qëllimshme e autorit për të mos thënë gjithçka, për vazhdimin e të cilave është detyrë e lexuesit. Kjo lloj mënyre e të shkruarit është edhe një tregues i mirë i mungesës së distancës së shkrimtarit me lexuesin, duket se kështu të dyja palët vendosin kodin e përbashkët mes tyre, që në këtë lloj komunikimi është një hallkë e rëndësishme në procesin apo skemës së komunikimit. Duket si një urë lidhëse mes lexuesit dhe autorit të veprës, si një tub lidhës mes dy enëve komunikuese kufiri i të cilave është i paqartë,apo duket se i kanë zënë vendin njëra-tjetrës duke qenë se lexuesi kështu bëhet bashkëautor (nga pikpamja narrative). Pas të gjitha këtyre frazave, në fund të atyre tre pikave lind pyetja “çfarë?”, përgjigjen e së cilës duhet t’a japë lexuesi bashkëautor. Ndërkohë, kjo mënyrë formale bëhet element ndihmues për të kuptuar pjesën përmbajtësore të veprës, d.m.th reticensa formale është thjeshtë një mënyrë e shfaqjes së fragmentarizmit mendor dhe shpirtëror. Pra, frazat e papërfunduara ecin paralelisht me ndjesitë komplekse, kontradiktore, të vetë brendisë, pra botës së errët të qenies njerëzore. Forma dhe përmbajtja gërshetohen harmonikisht mes tyre në funksion të së tërës.
b) Monologjet e shumta të personazheve. Kjo është një mënyrë për të depërtuar në thellësinë e botës së tyre shpirtërore dhe mendore, duke shkuar përtej lëvizjeve dhe xhesteve që personazhet kryejnë.
Kjo lloj mënyre duket se është vënë në zbatim nga shkrimtari veçanërisht në kapitullin e fundit të veprës me anë të monologut që bën Moli.
Madje, sipas meje kjo është pjesa më e bukur dhe më e arrirë e autorit përsa i përket zhbirimit apo zbulimit të asaj që individi fsheh në pavetëdijen e tij, ku e vetëdijshmja dhe e pavetëdijshmja duket se i kanë humbur kufijtë e tyre e ku distaca është shuar, ato duken si dy përbërës kimik të së njëjtës esencë me të njëjtën ngjyrë dhe me të njëjtin emër që quhet “qenie njerëzore”.
Kjo vihet re në rastet kur ajo gjate episodit të fundit s’bën gjë tjetër veçse sjell nga kujtesa gjithçka që subkoshjenca e saj ka receptuar dhe rezervuar në kohë. Le të themi, që gjithë monologu i Molit, që shkrimtari ka shkruar në episodin e fundit është i gjithi frut i kujtës, i gjithë retrospektivës mendore që kryen Moli në ato çaste deri në fjalën e fundit me të cilën mbyllet vepra “PO”, që në fakt për mua është një derë e hapur që të shpie diku tjetër, në vend të panjohur, por që unë e parashikoj si një hapësirë pa formë dhe pa skaj ashtu siç unë e mendoj dhe e përfytyroj shpirtin njerëzor, që në fakt askush nuk mund të më thotë në jam e saktë apo jo, sepse mbetet enigmë, që as koha deri më tash nuk ka mundur të japi versionin e saj përfundimtar e jo më një qenie njerëzore e zakonshme si unë, ku vetë ajo është e përfshirë në të.
Lidhur me këtë Natasha Lushaj është shprehur me shumë të drejtë se: “Kjo pasuri e mënyrave të të shprehurit krijjnë një imazh të ri të unit, një universalitet të konceptuar ndryshe, një lloj hamanizmi të ri. Mënyra e zgjedhur synon të japë përroin e mendimit ashtu siç lind i hapur në çastin e parë dhe i nxjerrë në sipërfaqe i paplotë, por që bart thelbet e shumë ndjesive e të vërtetave sesa kur është i rimenduar. Vetëm intuitivisht jepen sythe idesh që reativizojnë formulimete prera që nuk lënë vend për përparimi e alternativave të mendimit te vetjadhe të tjerët. Është thelb i njejti ideal i lirisë së njeriut”.
Moli kujton gjithë të dashurit që ajo ka patur, sjelljen herë të papëlqyeshme të tyre herë jo, xhestet që ata kryenin si psh. kur njëri prej tyre i sillte mëngjesin në krevat apo se çfarë ndjesish provonte ajo kur i dashuri i saj i binte me shuplakë tek vithet, e shumë xheste të tjera.
“Mendimet dhe impresionet e Molit janë paraqitur ashtu siç vijnë në mendjen e saj. Autori s’ka ndërhyrë për të shpjeguar, komentuar, urdhëruar, duke arritur kështu objektivitet maksimal. Ato s’ndjekin asnjë rend kronologjik duke kaluar menjëherë nga e tashmja në të ardhmen, të thurur me episode të së shkuarës, pa një rend shkak-pasojë” shpret në vijim N.L.
Paralelisht me këtë duhet të mos anashkalojmë kurrësesi faktin, që në kapitullin e fundit i gjithë episodi është shkruar ,duke mos vendosur një element që s’është i rastësishëm nga ana e autorit, por si një rast kur forma i shërben përmbajtjes, pra kur estetika e luan rolin e saj maksimal mbi përmbajtjen, përmbajtje jo si subjekt, por si botëperceptim dhe ideologji mendore dhe botëkuptimore në rrafshin psikologjik dhe filozofik, por në rezultante e pozicionuar në këndvështrime letrare.
Mungesa e shenjave të pikësimit në tekst ecën paralel me mungesën e vetëdijes së personazhit mendoj unë, pasi mënyra e të shprehurit është e tillë si në rastet kur vetëdija mbi atë qe po thua apo shkruan mungon, por vetëm e personazhit ama jo e autorit. Fjali ku s’di ku është fillimi e ku është fundi, pra pa kufij, pa korniza, ashtu siç është edhe nënvetëdija e qenies njerëzore, e çrregullt.
Pjesë kjo kur vëmendja e lexuesit kërkohet të jetë maksimale, sepse është ai që e ka në dorë vendosjen e shenjave të pikësimit dhe është pikërisht koha kur lexuesi duhet të tregoje në ka mundur t’a zbatojë “paktin” që vendosi në fillim me shkrimtarin për të qenë bashkëautor me të njëjtin kod të të shkruari, pavarësisht “provave” të mira që mund të ketë dhënë në frazat e papërfunduara në episodet parardhëse. Kjo është mënyra se si unë e kam lexuar veprën ose më saktë, kjo është ajo që mua më ka servirë vepra gjatë leximit tim, kështu ka ardhur ajo tek unë. Lidhur me monologun e Molit, A. Tufa është shprehur se:“Xhojsi jep një model të zgjeruar pikërisht të ligjërimit femëror-me nderkalimet e saj alogjike, me llomotitjen rraskapitëse, me nje qorrollepsje të plotë të shkaqeve dhe pasojave. Femërorja këtu na shfaqet jo ritmi, por shprehja e botqperceptimit të saj”.
c) Një mënyrë mjaft efikase që përdor shkrimtari për të realizuar “përroin e ndërgjegjies” ështëduke i paraqitur personazhet në planin psikolofjik, në rrafshe psiko-sociale.
Mënyrë mjaft e mirë kjo dhe e realizuar me mjaft mjeshtri prej tij, që mbi të gjitha është nën funksion të madhështisë së veprës, në të kundërt kjo detyrë e imja as që do të kishte nisur e jo më me këtë lloj teme.
Është e qartë se autori n’a paraqet pak personazhe, por me një intensitet të lartë të veprimit mendor dhe psikologjik, lëvizje kohore e cila ecën parallel me atë mendore, që do t’i bëntë të tepërt nëse do të kishte personazhe të tjerë. Blumin ai e paraqet si një figurë atërore, mungesën e të cilit e ndjen Dadalusi, paralel me të vendos të birin e vdekur të Blumit mungesen e të cilit e vuan Blumi dhe në qendër të tyre vendoset Moli ku vdekjen e të birit dhe mospraninë e të shoqit e vuan ajo, madje bëhen si dy arsye kryesore për natyrën që ajo ka dhe për sjelljet e saj, sikur karakteri i Molit të jetë frut i dy personazheve të tjerë ku njeri është i vdekur fizikisht e tjeri shpirtërisht, kurse kjo një e gjallë e dekompozuar dhe e deformuar, gjysëm e vdekur qoftë fizikisht e qoftë shpirtërisht. “Zërat oshëtijnë në imagjinatën e Dadausit. Personazhi reduktohet në fëshfërima zërash të të fourit të brendshëm”.
Pra, autori duke i paraqitur këto personazhe në ndërveprim shpirtëror dhe emocional midis tyre, personazhe të vendosur zinxhir, bën që “përroi i ndërgjegjies” të mari formën që vetë shkimtari ka paramenduar përmes këtyre mënyrave, qe ai i përdor sikur të ishin tre vegla dore për të ndërtuar një objekt i cili do të quhej “përroi i ndërgjegjies”.
•
- elemente të formës, siç janë: mungesa e shenjave të pikësimit dhe përdorimin e tepërt të tre pikëshit, të cilat i shërbyen mirë përmbajtjes filozofike;
- elemente të përmbajtjes, siç ishte paraqitja e personazheve në rrafshe psiko-sociale dhe me monologjet e shumta, të cilat i shkuan për shtat formës që autori u përpoq ti jepte këtij “përroi të ndergjegjies”.
• “Përrua të ndërgjegjies”, të cilit unë u përpoqa t’i jepja një përkufizim timin, madje edhe duke dhënë edhe një lloj përfytyrimi mbi të, d.m.th vërtetova atë që thashë në fillim të detyrës, se kjo vepër të jep mundësinë që duke u përpjekur të bësh rolin e kritikës padashur bën rolin e krijuesit të diçkaje tjetër.
d) Mjet tjetër është edhe përmes disa elementeve, të cilët përveçse simbole janë edhe çelësa për të hapur derën e së pavetëdijshmes si: ëndra, kujtimet, pasqyra,
Këta janë tre elementë të cilët shkrimtari i shfrytëzon në kuptimin e mirë dhe të plotë të fjalës. Për të qenë sa më të qartë mjafton të ilustrojmë nga teksti rastet kur këta elementë janë vënë nën funksion të asaj që ne e quajmë “përroi i ndërgjegjies”:
- “E rrotulloi pasqyrën gjysmë qarku fshikur nëpër ajër të mblidhte tallazet jashtë nën dritën e diellit e tashme rrëzellitëse nëpër det”
- “Tërbimi i Kalibanit që s’e shihte dot veten në pasqyrë”
- “Dhimbja që ende s’ishte bërë dhimbje i’a brente zemrën. Heshturazi nëpër ëndërr”
- “Në ëndërr ajo heshturazi kishte ardhur drejt tij, trupi i saj i tretur brenda petkave të xhanareve të vdekjes, lëshonte një kutërbim dylli e dru trendafili, fryma e saj e varur mbi të me fjalë të heshtura fshehtesire, aromë e pakët hiri të lagur
- “S’mbaj mend fare, unë mbaj mend ndjesitë dhe idetë”
- “16 vjet më pare në 1888, kur Blumi ishte në moshën e tanishme të Stivenit, Stiveni ishte 6 vjeç. 16 vjet më pas në 1920 kur Stivensi do të ishte në moshën e tanishme të Blimit, Blumi do të ishte 54vjeç…”
Të gjitha këto tregojnë turbulencën mendore dhe shpirtërore, e cila ka lënë gjurmë jo në një kohë të matshme kalendarike, por koha ecën sipas levizjeve mendore që kujtesa bën, trajektore rrotulluese kjo rreth të njëjtit bosht. Kur themi kujtesë kemi parasysh kohën, sepse ajo është e brendapërfshirë në të.
Pasqyra del si një simbol apo më shumë mjet, për të parë veten jo vetëm fizikisht, por edhe shpirtërisht, pra për të parë mbi ato anë të errëta që qenia jonë fsheh. Pasqyra si mjet kurse, ëndrrasi fushë veprimi për të pavetëdijshmen, si faqe ku qenia jonë shkruan me penën e së pavetedijshmes. Pasi çdokush prej nesh e di mirë se ëndra është një frut i kohës kur ne e lëmë veten në duart e së pavetëdijshmes, është koha kur ne s’jemi të vetëdijshëm mbi atë që n’a ndodh në ëndërr që shpesh ose shohim atë që e vetëdijshmja s’të lë t’a mendosh kur s’je në gjumë, të ëndërrosh ose ato që si realizon dot në realitet ose atë që në realitet do të të ndodhi më pas.
Kujtimet si produkt që ka rezervuar kujtesa mendore, duket se në kujtesën tone jo çdo gjë e ka të drejtën të regjistrohet, proces ky që s’eëhtë i varuar absolutisht nga ne, por është pavetëdija jonë ajo që firmos për gjithçka.
e) Një mjet tjetër i formës që i shërben mjaft mire filozofisë së tekstit është edhe përdorimi i vetës së parë.
Mënyrë kjo për vendosjen se si të pozicionohet lexuesi përballë asaj që lexon. Veti kjo, që rrit intensitin e përjetimit emocional tek lexuasi. Ligjërimi në vetën e parë e ndihmos së tepërmi autorin. Sipas A.Tufës: “Paraqitja iracionale e ligjeërimit është konvencional jo më pak se ligjërimi racional. Aq më tepër që kjo ka të bëjë me ligjërimin e brendshëm. Konvencializmi i pritshëm është tashmë karakteristik për të gjitha përvojat e paraqitjes së përroit të ndërgjegjies”.
I pyetur se çfarë e kishte tronditur përkthyesin tek kjo vepër ai i’u përgjigj pyetjes kështu:“Përshtypja e parë dhe kryesorja është përballja me lëndën e një autori, i cili është dukshëm potent në atë që shpreh dhe paraqet, i një autori që thyhen dhe vë në pikpyetje çdo lloj kategorie të njohur, i cili bën mendim dhe fiozofi, duke u nisur nga proçedura thelësisht verbae duke hyrë në themelet e gjuhës dhe duke anaizuar lëndën e botës sonë. Ai nuk e bën nga dialektika dhe metafizika dhe jo duke u marrë me përgjithësime dhe përkufizime, por duke na dhënë plazmën e natyrës njerëzore. Ai mpleks fondin estetik me fjalorin e njerëzve të zakonshëm që i has përditë në rrugë, pijetore, shtëpi, etj”.
Kështu si pa kuptuar i dhamë përgjigje edhe një pyetjeje tjetër që parashtruam në hyrje të detyrës, mbi mënyrën se si është realizuar “përroi i ndërgjegjies” në veprën “Uliksi” të Xh.Xhojsit, mjete që ka përdorur autori, autor për të cilin kritika ka mbajtur qëndrimet e veta, paralel me to kërkova edhe unë si studente e letërsisë, që të zënë edhe qëndrimet e mia pak vend në sfern e kritikës mbi këtë autor të letërsisë së shek të xx, të cilat nuk do të sjelli gjera të reja, të pathëna, por mendime të hedhura nën udhërrëfyesin e argumentimeve dhe ilustrimeve nga leximi im personal i veprës. Lidhur e këtë Mark Simoni është shprehur:“Xhojsi i turbulluar vazhdimisht nga ndërlikimet, terret, të pavërtetat, deformimet e historisë, bie në kurthin e një mankthi dhe kërkon forca për të dalë prej kësaj gjendjeje. Duke lexuar Uliksin kupton me dhjetra teknika që autori i përdor me sukses të jashtëzakonshëm, teknika këto të ndërthuura që jo vetëm nuk e shqetësojnë njëra-tjetrën, por ndikohen dhe e akomodojnë estetikisht lexuesin në leximin e librit”.
Funksioni i “përroit të ndëgjegjies” mendoj është vetë eksistenca e këtij përroi, d.m.th funksioni i tij është vetë shfaqja e ekzistencës së tij:
- paraqet botën e brendshme shpirtërore të personazheve;
- Paraqet karakterin e ndryshueshëm, lëvizjet mendore, rrugëkalimet mendore, gjendjen e rënduar psikologjike përmes impulsive të pavetëdijes;
- përmes tij u zbuluan sfera të panjohura të botës së brendshme individuale shpirtërore;
- shfaq metamorfozën e vetëdijes dhe mendimit njerëzor;
- shfaq irracionalitetin, ndryshueshmerinë e brendisë njerëzore, një botë të brendshme e cila ishte e panjohur, e pashpjegueshme, e pakuptueshme as nga vetja;
- kërkon të tregojë gjithë ndërlikimet shpirtërore dhe psiko-mendore të vetë qenies njerëzore;
- gjithë botën e fshehte dhe të panjohur te impulsive që lëshon pavetëdija jonë;
- gjithë lëvizjen psiko-mendore që kryehet tek ne si individ, duke modeluar sjelljen dhe personalitetin tone;
- gjithë shpërfytyrimet shpirtërore dhe mendore që ndodhin në brendinë e vetkzistencës sonë njerëzore;
- në fund të fundit si një përpjekje për t’i’u përgjigje pyetjeve, që psikoanalistët bëjnë shpesh:Ç’është qenia njerëzore? Ç’e bën atë të quhet një qenie komplekse? Përgjigja e së cilës është vetë pyetja, pra jemi kështu, sepse jemi kompleksë, sepse jemi qenie njerëzore…!
Të gjitha këto autori i jep përmes përroit të ndërgjegjies, për të shfaqur gjithë këto tipare të lartpërmendura, që individi i epokës bashkohore kishte në brendinë e tij. Shkrimtari qëndron miodis ngarkesës psikologjikee të përshtjelluar të brendisë së individit dhe pamundësisë së tij për ta kuptuar dhe për ta njohur atë. Unë mendoj se ky është funksioni i përroit të ndërgjegjies, ti shërbeje vetes dhe për pasojë t’i shërbejë eksistencës së vetë kësaj vepreje letrare, e cila mbart në vetvete frymën filozofike, psikologjike, sociale, shpirtërore, mendore në botëperceptimin e individit në shek e xx. Po e mbyll me atë që A.Tufa thotë se: “…përroi i ndërgjegjies jepet si karakteristikë e tipit të mendimit dhe vetë përroi i ndërgjegjies, duke dalë si formë artistike e ndërgjegjies, gjen një ekuivalencë të plotë…përroi i ndërgjegjies së Xhojsit ka regjistruar gjithë metamorfozat që kanë ndodhur me vetëdijen njerëzore të shek të xx”.
Përfundimisht, në mënyrë sa më të përmbledhur ajo që kam shkruar në këto faqe të kësaj detyre kursi është për të treguar që unë mendoj se:
“përroi i ndërgjegjies” tek “Uliksi” i Xh.Xhojsit është një element mjaft i pranishëm dhe esencial në këtë vepër.
Ky përrua është gjithë bota psiko-mendore që zotëron qenia jonë njerëzore duke përfshire nën të gjithë fushën e ndërlikuar të ndjesive që prodhohen në sajë të çrregullimit të ekulibrit mes dy enëve komunikuse siç janë bota e vetëdijshme dhe e pavetëdijshme, si dy hallka të një zinxhiri me të cilin është e mbërthyer qenia jonë, të cilat funksionojnë si dy faqe të ndryshme të së njëjtës medalje, vlera e së cilës është një individ në shoqërinë tonë njerëzore.
• Githashtu, mendoj se në këtë vepër ky përrua është realizuar mjeshtërisht nga autori duke vënë në levizje disa elemente siç janë:
- mungesa e shenjave të pikësimit,
- tre pikëshi i përdorur së tepërmi,
- paraqitja e personazheve në rrafshe psikologjike,
- ëndrrat, kujtesa, pasqyra,
- monologjet e shumta, veçanërisht ai në episodin e fundit.
- Përdorimi i vetës së parë.
Të gjitha këto nën funksion të përroit, kurse vetë përroi i ndërgjegjies është nën funksion të veprës për të paraqitur ato veti që vetë përroi i ndërgjegjies i zotëron siç janë: gërshetimi i botëve të vetëdijshme ose jo mes tyre, impulset e lëshuara nga raporti i çekulibruar i tyre…etj.
Përfundimisht, kjo vepër ka vetinë që sa më shumë përpiqesh për t’a interpretuar, aq më shumë vë re se ka shumë gjëra për t’u kuptuar dhe analizuar, sikur të ishte një thesar nga i cili sa herë që të gërmosh nën të, aq më shumë të panjohura do të zbulosh përsëri. Pra, mbetet një ekuacion që ka shumë mënyra zgjidhjeje, por që nuk të çojnë tek i njëjti përfundim.
