Nga raca shqiptare kanë dalë burra që kanë udhëhequr Turqinë, Egjiptin, Italinë, Rumaninë, kanë qenë Papë edhe shumë Kryetar dhe kryeministra të Greqisë kanë qenë me origjinë shqiptare. Nga 100 heronj të Kryengritjes greke të 1821, 90 prej tyre janë shqiptar që sot njihen me emrin Arvanitasit. Greqia disa herë është udhëhequr nga mbretërit edhe disa herë ka pasur Kryetar Republike duke humbur drejtimin nga mbretërit. Nga studimet e mia shumë vjeçare kam nxjerrë biografitë e disa nga Kryetarët e shtetit grek që lindën nga raca shqiptare. Kështu, kryetari i parë i Greqisë më 1828 deri më 1831 ishte Joani Kapodistria, më tej kemi më 1924-1926 admiralin Pavlos Kunduriotin, më 1926 gjeneralin Teodor Pangallos, më 1926-1929 kemi përsëri admiralin Pavlos Kunduriotin, 1929-1935 kemi Aleksandro Zaimin, 1971 Jorgo Papadhopulos, edhe sot çamin Karolos Papuliasin. Pra, nga dymbëdhjetë Kryetarë që kanë udhëhequr Republikën Greke nga 1828 e deri më sot 2007, shtatë prej tyre rrjedhin nga familje shqiptare. Sot do të shkruajmë për atë burrë që u zgjodh Kryetar i Parë i Greqisë së Pavarur më 1827 Joani Kapodistira i cili lindi në qytetin e Gjirokastrës në vitin 1776. Por disa historianë grekë mëndje ngushtë kanë falcifikuar biografinë e Kapodistrisë që ishte shqiptar duke u munduar të fshehin historinë e vërtetë, por edhe këtë herë ata nuk ia arritën qëllimit dashakeqës sepse në Greqi ka edhe nga ata studiues që e pranojnë të vërtetën sado që e hidhur të jetë për kombin grek.
Origjina shqiptare e Kontit Jani KAPODISTRIA (1776-1831)
Joani Kapodistria lindi në një familje gjirokastrite. Familja e tij për ti shpëtuar ndjekjeve të turqve u vendos në ishullin e Korfuzit. Këtë na e dëshmojnë shumë dokumenta të historianëve grek dhe shqiptar. Historiani grek Panajot Arvantinoit në enciklopedinë greke vëllimi i pestë, fq. 402 shkruan se Joani Kapodistria Kryetari i parë i Greqisë ishte nga lagjia Manalat e qytetit të Gjirokastër.
Edhe historiani tjetër grek Trifon Evangjelidhi në librin e tij “Historia e Joani Kapodistrias, qeveritar i Greqisë 1828-1831”. Shkruan: Kur u inagurua në ishullin e Korfuzit monumenti i Joani Kapodistrias më 12 prill 1887, gazetarët grek në Athinë shkruanin në shtypin e kohës se: Joani Kapodisrias e ka origjinën nga Gjirokastra e Epirit. Ndër ta gazetarët Vasil Zoto, Teodor Bovo dhe Athanas Petrilli në gazetën “NEA EFHMERIDHA”(GAZETA E RE) të datave 10 dhe 12 maj 1887 deklaronin se Joani Kapodistria ishte nga Gjirokastra.
Prof. i madh Eqerem Çabej tregon se babai i Joani Kapodistrisë quhej Andon Gjika i cili ndiqej nga turqit për arsye se bashkë me vëllanë e tij më të vogël kishte qenë pjesëmarrës në kryengritjen e Himarës. Ata për ti shpëtuar ndjekjeve të turqve u larguan për në ishullin e Korfuzit. Me vete Andon Gjika mori edhe dy djem e tij Vironin dhe Jonain (sot e kësaj dite në rrethin e Gjirokastër fëmijët pagëzohen me emrin Viron, një liqen midis Gjirokastër dhe fshatit Mashkullorë quhet Viroi). Ndërsa xhaxhai i Joaniti, Gjin Gjika mbeti në Gjirokastër dhe u kthye në fenë myslimane me emrin Ahmet dhe titull BEJ. Andon Gjikës i lindën edhe dy djem të tjerë kur u vendos në Korfuz të quajtur Agustini dhe Grigori.
Profesor Drenika nga fshati Vunoi shkruan se: Joani Kapodistria ka lidhje gjaku edhe me Elena Gjikën e njohur edhe me emrin Dora D’Istria. Vërehet se prapashtesa e Kapodistrisë ISTRIA është edhe mbiemri i Dora D’ISTRIA.
Po kështu, studiuesi juristi Mexhit Kokalari në librin “Epiri, Kryeqendra e qytetrimit antik në Evropës”, sjellë dëshmi se Joani Kapodistria ishte nga lagjia Manalat. Shtëpia e familjes së Joani Kapodistrisë është shpallur nga Instituti i Monumenteve të Kulturës të Tiranës Monument Kulture dhe ruhet nga shteti.
Në të vërtetë Joani Kapodistria quhej Gjon Gjika por, pasi në fëmijëri e birësoi familja e Viktor Kapodistrisë ai u quajt dhe u njoh Konti Joani Kapodistria i cili u diplomua në mjekësi dhe drejtësi në Padova të Italisë. Familja e Viktor Kapodistrisë ishte vetë me origjinë shqiptare. Mbas vdekjes së Skënderbeut disa kontë si Brati, Dukainët, Brunet, Boriçi etj., emigruan në qytetin e Venedikut të Kapodistrias të Istrisë. Viktor Kapodistria në të vërtetë quhej Viktor Viktori, por pas një grindje me kontin Verzi e ndryshoi mbiemrin në Kapodistria në kujtim të vendlindjes së tij.
Karriera diplomatike dhe politike
Arsimin fillor dhe atë të mesëm mbaroi në ishullin e Korfuzit dhe më tej shkoi në Padova të Italisë ku u diplomua në degët e mjekësisë dhe të drejtësisë Joani Kapodistria u emëruar në vitin 1799 drejtor i spitalit ushtarak të ushtrisë ruse pasi këta të fundit e kishin pushtuar ishullin në shkurtë të po atij viti. Këtu i ka fillimit edhe karriera e Janit në diplomacinë ruse. Në vitin 1800 ai emërohet ministër i Republikës së Shtatishujve të Jonit. Në vitin 1807 Jani Kapodistria emërohet nga cari i Rusisë Aleksandri I këshilltar në armatën ruse në Moldavi. Më tej pasi njihet nga afër me carin rus e zgjedh përfaqësues i diplomacisë ruse në Rumani. Pas sukseseve diplomatike nëpër sallonet e Europës ai emërohet ministër i jashtëm i Rusisë për Europën Jugore. Nga viti 1822 deri sa u zgjodh Kryetar i Greqisë më 1827 Kapodistria qëndroi në Zvicër duke bërë propagandë në sallonet e diplomacisë evropiane në favor të pavarësisë të Greqisë.
Në maj të vitit 1827 kryengritësit e revolucionit të 1821 miratuan një Kushtetutë e cila zgjodhi Kryetari të Greqisë Jani Kapodistrinë I cili detyrën e mori zyrtarisht në janar të 1828. Duhet thënë se pëlqimin për zgjedhjen e Joani Kapodistrisë si Kryetar i Greqisë e dhanë tre udhëheqësit e ushtrisë që ishin edhe këta shqiptar Teodor Kollokotroni, Gjeorgjoi Karaiskaqi dhe Gjeorgjio Kundurioti.
Joani ishte mjeshtër i artit të diplomacisë, por duke qenë njeri i formuar në traditat e autokracisë ruse, nuk gëzonte simpatinë e Asamblesë të Përgjithshme të Greqisë së re që po lindte. Kryetari i sapo zgjedhur Kapodistria synonte të realizonte dy projekte, njëra ishte të krijonte bazat e një strukture shtetërore në një vend të rrënuar nga vite luftimesh të ashpra kundra turqve por edhe të një lufte klanesh të brendshme. Dhe e dyta të siguronte kufij sa më të favorshëm që të ishte e mundur për Greqinë e re. Por u ndesh me problemet e mëdha gjatë tre vjet e gjysmë që ai udhëhoqi Greqinë e vogël në ato vite të siguruar nga Britania e madhe, Rusia dhe Franca. Ajo fillonte në Artë dhe mbaronte në Volos. Joani Kapodistria punoi për të formuar ushtrinë kombëtare, zhvillimin e administratës dhe arsimit. Gjithashtu ai u përpoq që të caktonte pronarët e rinj të tokave dhe pronave të lira pas largimit të pronarëve turq, por ky projekt ndeshi në kundërshtimin e komandantëve ushtarak dhe të të pasurve të Peloponezit të cilët ishin të vendosur për të marrë sa më shumë pjesë nga tokat e lira. Por ai arriti suksese të mëdha në rrugët diplomatike duke siguruar pavarësinë e një Greqie të vogël që më vonë do të zgjerohej në kurrizin e vendeve fqinje me të.
Kapodistria shprehte mendimet dhe përbuzjet e tija për elitat e shoqërisë greke. Ai i quante Mitropolitët ortodoksë grek “turq të krishterë”, udhëheqësit ushtarak “kusarë”, intelektualët grek i quante “të pamend” dhe drejtuesit fetar të Fanarit në Stamboll “fëmijët e Satanait”. Duke shprehur këto mendime hapur për ata që sado pak kishin luajtur rol të rëndësishëm në luftën për fitimin e Pavarësisë dhe që prisnin drejtimin e pushtetit dhe njohjen publike të rregullave të shtetit, arriti të ngjallte zemërime dhe urrejtje. Më 9 tetor 1831 duke dalë nga kisha e Shën Spiridonit në ishullin e Nafplios që ishte kryeqyteti i Greqisë vritet në pabesi Kryetari Konti Joani Kapodistria nga dy njerëz të dërguar nga grupi i fuqishëm i Petrobej Mavromihalit të Manit të Peloponezit. Njëri nga atentatorët mbeti i vrarë në vend nga shkëmbi i zjarrit ndërsa tjetri u kap dhe u dënua nga gjykata pas disa ditësh me vdekje. Trupi i Kapodistrisë u varros në ishullin e Korfuzit. Ai për sa kohë ishte Kryetar i Greqisë nuk mori asnjëherë rrogë, por edhe pasurinë e tij ia fali shtetit grek që po lindte.
Pas kësaj vrasjeje Greqia që tashmë kishte siguruar pavarësinë, do të zhytej në anarki, në një luftë të brendshme se kush do të zgjidhej Kryetar i Greqisë. Për disa kohë Greqia u udhëheq një këshill prej tre vetash kapedani i madh Teodor Kollokotroni, vëllai i Joanit, Augusti dhe Jonai Koletis. Që të tre këta ishin shqiptar.
Më vonë shtetet e mëdha Britania, Rusia dhe Franca që i kishin dhuruar pavarësinë Greqisë vendosën të udhëhiqej nga një mbret europian. Ata ranë dakort në maj të vitit 1832 që djali i mbretit Ludvig I i Bavarisë Oton i cili ishte vetëm 17 veç të zgjidhej mbret i Greqisë, detyrë të cilën e mori në shkurt të 1833 dhe qëndroi në front deri në vitin 1862.
Botuar në revistën ALBANICA, Prishtinë prill 2007
-----------------------------------------
ARVANITËT E ISHULLIT ANDRO
Shkruan:Prof.Arben LLALLA, Historian
Ishulli Andros laget nga ujërat e detit Egje, dhe emrin ishulli e ka marrë që në kohën e lashtë antike. Emri Andra mund ta ketë prejardhjen nga fjala shqipe Ëndra, por këtë shpjegim tua lëmë ta thonë gjuhëtarët.
Nga shekulli i kaluar krahina veriperëndimore e ishullit njihej si Arbëri. Popullsia dhe shoqëria arvanitase që banonte në Andro ishte e mbyllur dhe njerëzit ishin pothuajse të panjohur deri më sot, pasi fshatrat arvanitas u zhvilluan shkallë-shkallë. Ashtu si shumë krahina të Greqisë që banohen nga arvanitasit edhe rasti i ishullit të Andros që banohet akoma një pjesë nga arvanitët ndriçon realitetin ndërkulturor dhe sjellë në dritë dukurinë që lidhen me gjuhën shqipe dhe gjuhën greke, dhe shumë fakte të tjera historike, folklorike, etnografinë që bashkon ngushtë të dy popujt më të vjetër të Europës.
Me saktësi kur u vendosën arvanitët në ishullin e Andros nuk dihet. Por sipas disa burimeve historike arvanitët mund të kenë zbritur në ishull në shekullin XV. Gjithashtu nuk dihen rrethanat në të cilat arvanitët u gjendën në këtë ishull dhe më tepër në zonën veriore të ishullit. Nga dokumentat e qeverisë së Venedikut thuhet se; “Arbërit erdhën në ishull midis viteve 1418-1425 nga zonat Evia, Atikis dhe Biotia. Këta shqiptarë që erdhën ishin bujqë të mirë dhe ushtarë të zotë. Shqiptarët nuk erdhën si pushtues, por pasi Duka Pietro Zeno (1384-1427) i ftoi ata për popullimin dhe punimin e tokës së shkretë të ishullit”.
Katundet e parë që krijuan arvanitët në Andro ishin Amolohos dhe Arna. Katundi Amolohos ishte qendra prej të cilës arvanitët e parë u përhapën në të gjithë ishullin. Katundet që kanë banuar dhe banojnë edhe sot arvanitët janë; Gavro, Shën Petro, Ateni, Baçi, Remata, Katahalos, Arna, Amolohos, Burkoti, Ano Aprovatu, Kato Aprovatu, Gjidhe, Kato Fellos, Pano Fellos, Livadhesa, Psoriareza, Galios, Agjini, Kalamos, Kalivari, Hartes, Ano Varidhi, Kato Varidhi, Kumari, Kaloqerini, Vitali, Sidhonda.
Arvanitët e ishullit Andro përmendën për herë të parë nga vizitorë në shekullin 17 nga i pari Jean Thevenot, (Relation d’un voyage fait au Levant, Paris 1664). Jean Theveton e vizitoi ishullin më 1655 dhe shkruan se; “Ka në ishullin Andro 60 fshatra të përhapura në vende të ndryshme, prej të cilave qëndra të rëndësishme janë fshatrat Arna dhe Amolohos, që banohen prej 1200 arvanitë. Janë të gjithë të fesë ortodokse greke dhe ndryshojnë në gjuhë dhe në veshje, njerëz të ashpër dhe krejt të pashkolluar”.
Një tjetër vizitor Tournefor që e vizitoi ishullin më 1700 shkruan se; “Katundet Arna dhe Amolohos banohen nga arvanitë që mbajnë akoma veshjen e vendit të tyre, janë mikpritës, jetojnë me zakonet e veta, pa fe dhe pa ligje. Gratë arvanitase janë të zbukuruara bukur me stoli, vishen me rroba njëlloj si vishen gratë e Atikisë. Gratë arvanite janë më të pastra se gratë greke”.(M.Ritton de Tournefort Relation d,un voyage du Levant, Astredam1718).
Gazeta e greke me emër “Gazeta e Përgjithshme e Greqisë” në mars të 1828 shkruan për ishullin Androns si një ishull i gjatë dhe shkëmbor, dhe përbëhet nga 850 shtëpi në veriperëndimore që banojnë arvanitë me gjuhë dhe zakone të tyre.
Në kryengritjen greke të 1821 për çlirimin e Greqisë nga pushtuesit osmano turk morën pjesë edhe arvanitët e ishullit Andros.
Një nga figurat e shquara të revolucionit të 1821 të Andros ishte arvanitasi Janulis Dhimitriu që lindi më 1777 në katundin Amolohos, që ka qenë banuar nga arvanitë. Janulis Dhimitriu ishte një njeri me autoritet jo vetëm në katundin e tij Amolohos, por në të gjithë ishullin Andros. Ai ishte kryeplaku i fshatit Amolohos dhe udhëheqësi i arvanitëve të ishullit të Andros të kryengritjes greke të 1821. Vdiq në vitin 1863.
Një pjesë e arvanitëve që kanë banuar dikur në ishullin e Andros gjenden në Italinë e Jugut. Ata e braktisën ishullin pasi firmosën në Siçili më 1521 një marrëveshje ekonomike me baronin Alfonso Peralta me qëllim që ti lejojë të vendosen në tokat e tij në Contessa Entella në Siçilinë Perëndimore.
Katundi Contessa është ndërtuar në vitin 524 dhe emrin e morri nga Kontesha Eleonora d’Aragona. Nga viti 1875 u pagëzua me emrin Contessa Entella, sepse ndodhej afër qytetit të lashtë Entella që është rreth 80 km afër Palermos.
Gjeografi Siçilian Thommaso Fazello (1498-1570) shkruan se: “Shqiptarët që erdhën në fillim në Bisiri u quajtën “greçi”. Më tej këta shqiptarë të quajtur “greçi”u vendosën përgjithmonë në Contessa Entella rreth vitit 1450”.
Dihet historikisht se mbas vdekjes së princit të Arbërisë dhe Epirit Gjergj Kastriouti Skënderbeg, një pjesë e ushtarëve të tij bashkë me familjet e tyre në vitin 1468-1478 u ngulën në Contessa Entella të ftuar nga Alfonsi.
Në vitin 1520 erdhën nga Peloponezi rreth 100 arvanitas në Contessa Entella.
Pra arvanitasit e ishullit Andros, arbërit e Skënderbegut dhe arvanitasit e Peloponezit(More) që u vendosën në Contessa Entella quheshin gabimisht deri vonë “greçi”. Dhe këta “greçi” janë akoma në Contessa Entella, dhe flasin gjuhën e tyre amtare shqipe dhe janë pjesë e gjakut të shprish të arbërit. Këta arbër të vjetër kanë rreth 5 vjet që me vendim të Bashkimit Europian dhe Kuvendit popullor Italian kanë gjuhë zyrtare të dytë shqipen.
Një libër historik për arvanitët e ishullit të Andros
Mbas rreth 30 vjet studimesh, kërkimesh dhe udhëtimesh të shpeshta në ishullin e Andros, studiuesi grek Titos Johalas na sjellë një libër me vlera të mëdha shkencore dhe historike me titull të përkthyer në gjuhën shqipe “Andros, shqipja dhe shqiptarët” (“ΑΝΔΡΟΣ Αρβανιτες και Αρβανιτικα” titulli origjinal). Në veprën e Titos Johalas pasqyrohet historia e pa njohur mirë deri tani e arvanitëve që u vendosën shekuj më parë në ishullin Andros dhe mërgimi i dytë i tyre që përfunduan në një katund të Siçilisë të quajtur “Grekoshqiptarët e Peloponezit dhe të Andros”. Në libër ka dhe shumë kuvende të autorit në vitet e fundit me të moshuarit e fshatrave në ishullin Andros që flasin akoma edhe sot arbërisht dhe shumë vargje dhe këngë arvanitase që autori i ka mbledhur mbas një pune shkencore 30 vjeçare. Në libër përshkruhet jeta e thjeshtë dhe me vuajtje të banorëve të ishullit në shekujt e më parshëm duke u grabitur nga piratët dhe sulmet turke, taksat tepër të rënda, nënshtrimi, formojnë skenën e një jete të ashpër të shoqërisë të vendosur në shekuj në ishull.
Duke njohur shoqërinë, veshjet dhe stolitë e banorëve, jetën shoqërore, ndërtimet, kalon në njohjen e emërtimit të fshatrave me emërtime arvanite.Një pjesë e mirë e studimit përbëhet nga tekste dhe këngë arvanitase të ishullit të Andros dhe me të folmen.
Në mbyllje libri shoqërohet me shumë fotografi nga jeta e sotme e arvanitasve në ishullin e Andros.
_________________________________
HISTORIA E ARVANITËVE TË ISHULLIT JO
Shkruan: Prof.Arben LLALLA, Historian
Njëri nga këta është ishulli Jo, i cili banohej nga popullata arvanitase, por me kalimin e viteve shumë familje arvanite për arsye të ndryshme janë larguar nga ishulli Jo.
Nga viti 1207-1566, ishulli Jo, ashtu si dhe ishujt e tjerë të detit Egje, ishin nënsundimin franko-duka vit ku turqit bënë pushtimin e plotë të Greqisë.
Shumë herë ishulli pushtohej nga piratët të cilët plaçkitnin, merrnin skllav banorët dhe kështu vendasit u detyruan ta braktisnin ishullin Jo, duke mbetur në shkretim ishulli. Ky ishull kishte toka pjellore dhe një bregdet të bukur që piratët e dëshironin aq shumë.
Marko Krispos, vëllai i Joanit të Dytë-Dukë i Naksos, bëhet zot i ishullit Jo. Për të zhvilluar ishullin e braktisur, për punimin e tokave pjellore dhe mbrojtjen, sjellë në ishull arvanitas nga Morea. Kështu arvanitët filluan fortifikimin e ishullit dhe punimin e tokave. Për kolonizimin e ishullit Jo me popullatë arvanite nga Marko Krispos, na njeh Jezuiti P.Robert Sauger, i cili shkruante se: “Marko Krispo ftoi disa familje arvanite nga Morea për punimin e tokave pjellore të ishullit Jo”. Këtë gjë e pohojnë edhe Taurnefort, Paschvon Krienen dhe Hasluch.
Njohuri për kështjellën që ndërtoi Marko Krispos me arvanitët në ishull, na jep udhëtari klerik italian Buondelmonti që udhëtoi ishujve të detit Egje në vitet 1416-1420, dhe murgu italian Cosola. Sipas tyre, banorët ngjiteshin natën nga ultësirat dhe arat, në kështjellë, ku jetonin në kushte të vështira, si kafshët në thark, nga frika e sulmeve të piratëve, shënon murgu Cosola.
Banorët arvanitë të ishullit ishin të rrezikuar dhe të frikësuar nga piratët sa që, çdo mëngjes nisnin anës detit disa plaka, për të vërtetuar se ishulli ishte i lirë prej piratëve dhe mandej dilnin të gjithë banorët.
Nga viti 1420 e deri në vitin 1494, kur ishulli Jo, i kaloi Venedikasve ka shumë pak të dhëna për jetën e banorëve arvanitë që ishin në ishull.
Kur e morën Venedikasit ishullin në vitin 1494, ishulli kishte dy kështjella, dhe tok me ishullin tjetër Santorino kishin 800 frymë banorë. Por piratia mbetet të jetë rreziku dhe frika e njerëzve të ishullit.
Më 1517 sundimtari i ishullit Jo, Alvaro Posani vendos 100 dukatë taksë për të shpëtuar plaçkitjes dhe marrjes rob të banorëve nga piratët e ndryshëm.
Në vitin 1537-1538 ishulli Jo bie në duar e turqëve, dhe si trofe ata morrën banorët skllavë duke plaçkitur të tërë ishullin nga pirati turk Hajredin Barbaroza që kishte gradën Admiral i ushtrisë turke. Kështu arvanitasit që u vendosën nga Marko Krispos, u zhdukën të gjithë rreth vitit 1558, kur në ishull erdhën 14 anije piratësh të cilët morën të gjithë banorët arvanitas për skllav dhe ishulli mbeti i shkretë për rreth 20 vjet.
Më 1579, turqit dërgojnë në ishullin Jo, popullsi arvanitase nga ishujt e tjerë të detit Egje, si dhe 200 arvanitë nga krahina e Moresë. Këtë të dhënë në vitin 1579 e përcjellë një dorëshkrim që gjendet në Manastirin Hozoviotios në Amargo, që thotë se ishulli Jo u bë përsëri me popullatë arvanite me urdhër mbretëror të Ali Pashë Luçaliut nën klerikun Potit të Kritit. Gjithashtu, të gjithë emrat që përmendën në librin e Manastirit nga viti 1579 janë në gjuhën arvanite.
Popullimi i ishullit Jo dhe i ishujve të tjerë të Egjeut me arvanitas është një përpjekje e turqve që kishin dy synime.
a-Duke parë turqit që arvanitasit ishin luftëtarë trima, donin që arvanitët të ishin roje të armatosur që të ruanin brigjet nga sulmet e piratëve, duke u siguruar turqve qetësinë.
b-Arvanitët ishin bujqë të mirë dhe turqit donin që këta bujqë të mirë të punonin tokat e shkreta të ishujve të detit Egje.
Nga viti 1579 e më pas kemi njoftime të udhëtarëve të ndryshëm për banimin e ishullit Jo me shumicë popullatë arvanitase.
Në vitin 1638 Françesko Lupacoli i drejtohet dorëshkrimit që ruhet në Muzeun Britanik se “ka pak vite që ishulli banohet nga arvanitas me rreth 200 shtëpira dhe se ishulli ka 300 banorë”.
Më 1650 abati katolik Françesko Rikardo përmend se banorët e ishullit Jo, ishin me prejardhje arvanite dhe i përshkruante si mbrojtës burrërorë të ishullit përballë piratëve.
Në vitin 1655 Thevenoti përmend se arvanitët e ishullit Jo, janë luftëtarë të rreptë dhe ruajnë natën të armatosur bregdetit.
Më 1670 jezuiti Robert Sauger thotë se qyteza e vetme e ishullit banohet nga grekë, arvanitë që flasin arbërisht dhe piratë të kombësive të ndryshme. Atë epokë Ishulli Jo ishte një vend mbrojtës i sigurt, kishte një port të bukur, ku qëndronin rreth 20-25 anije me ushtarë frankë kryesisht, dhe piratë. Ndaj dhe turqit e quanin Malta e vogël ishullin Jo.
Në vitin 1673 ishulli Jo kishte 1000 banorë. Turneforti shënon rreth vitit 1700, praninë e arvanitëve në ishull dhe i përshkruan si edhe udhëtarët e pare në ishull.
Por në vitin 1779, pasi viziton ishullin Jo, Sonini nuk flet për praninë e arvanitasve në ishull. Mospërmendja e arvanitasve prej Soninit don të thotë se ata e kishin braktisur tashmë gjuhën amtare arvanite për shkak të përthithjes dhe asimilimit gjuhësor. Shkaqet e kësaj dukurie të braktisjes së gjuhës janë;
a-Nga mesi i shekullit 17-të bëhet popullimi shkallë-shkallë dhe i vijuar me banorë grekë, të cilët dal ngadalë bëhen shumica e banorëve në ishull.
b-Një pjesë e arvanitëve e njihnin edhe gjuhën greke, sepse ata nuk erdhën në ishullin Jo, nga Shqipëria, por nga Morea.
Gjer më sot Jotët quheshin opingaxhinj, sepse ata deri vonë mbathnin një lloj opinge. Kjo është dëshmi dhe kujtim i prejardhjes arvanitase të shumë banorëve të ishullit Jo.
Përtej këtyre dëshmive të pranisë së hershme të arvanitëve në ishullin Jo, e vërtetojnë edhe mbiemrat dhe llagapet, e disa toponime dhe disa fjalë arvanite, kryesisht fjalë që ruhen në dialektin lokal të ishullit Jo. Kemi mbiemra si; Leka, Lapi, Kola, Koka, Kali, Gjini, Gjika, Maçe, Boti, Bulmeti, Burri, Rushi, Skipi(Shqipi), Helmi etj.
FSHATRAT NË GREQI KU ËSHTË FOLUR DHE FLITET NGA BANORËT
GJUHA ARVANITASE
Shkruan:Prof.Arben LLALLA
Një mjegull e zezë më vu në sy, mu sillnin trutë e muar erë gjithë ç’ka Me helm në zemër un erdha në shtëpi si zog i varfër ç’jam pa fole. (vargje arvanite) Të pakët janë njerëzit të cilët dinë zonat në Greqi, që banohen nga popullata që flasin gjuhën arvanitase. Pikërisht ky është qëllimi i këtij studimi historik, të bëjmë të njohur në publikun e gjerë shqiptar fshatrat ku vazhdon të flitet nga banorët e tyre gjuha arvanite deri më sot. Arvanitët i ndeshim në zonat ku tokat ishin pjellore qysh në kohët më të lashta, domethënë aty ku zonat nuk janë baltike, dhe kryesisht arvanitët i ndeshim aty ku ekzistojnë qytetet antike në Greqi. Popullsia arvanitase është e lidhur me qytetet e lashta më shumë se çdo gjë tjetër në ambientin grek. Në këtë studim do të përmendim emrat e shumë fshatrave ku shumica e tyre u janë ndryshuar emrat. Natyrisht, në këtë shkrim nuk do të përmendim të gjithë emrat e fshatrave që është folur dhe flitet gjuha e Arbërit.
Nga kërkimet e studiuesve të ndryshëm arbanë si Antonio Bellushi, Aristidh Kola, Jorgo Miha, Jorgo Maruga, Athanasio Cigo, Kazaqis, Panajotopulos etj. Janë zbuluar se në Greqi gjenden 696, fshatra që ishin dhe janë të banuar edhe sot e kësaj dite nga popullsia me rrënjë shqiptare. Ku ndahen në dy grupe, ata që janë arvanitas vendas që njihen që në kohën antike dhe që nga shekulli 4-13, të cilët janë mbi 550 fshatra. Janë dhe rreth 150 fshatra që banohen nga shqiptarët që grekët i quajnë allvanofonos (shqipfolës) që kanë ardhur në Greqi rreth viteve 1600.Kryesisht fshatrat që janë banuar dhe banohen nga popullsia që flet në vatër gjuhën shqipe ndodhen në zonën e Epirit, disa janë në zonën e Thrakës, Peloponezit, Thesalisë, Livadhiasë. Në ishujt të Korfuzit, Specas, Hidrës, Psaron, Andros, Salaminës, Jo, Thirra (Santorini) etj.
Në vitin 1987, një grup i Komunitetit Europian vizitoi Greqinë nga data 4-10 tetor 1987, për të kryer një studim rreth pranisë së elementit shqiptar dhe ruajtjes së prejardhjes etnike të gjuhës. Udhëtimi u organizua nga Byroja Europiane për Studimet e Gjuhëve pak të përdorura nën mbikqyrjen e Komisionit të Komunitetit Europian. Grupi përbëhej nga studiuesi i njohur arbëresh Urat Antonio Bellushi (itali), Rikardo Alvares, Kolon Anget, Havier Boski, Josepk San Sokasao (të gjithë spanjollë), Onon Falkoma (holandez), Volfgan Jeniges (belg), Robert Martin, Stefan Moal (francez), Kol O’Cinseala (irlandez). Qëllimi ishte që përfaqësuesit europian gjatë vizitës të binin në kontakt me fshatrat që banohen nga njerëz që flasin gjuhën arvanite. Gjatë vizitës përfaqësuesit e Komunitetit Europian u ndeshën me shumë probleme deri dhe në lëndime.
Emrat e fshatrave të më poshtëm janë sjellë ashtu si shqiptohen në gjuhën greke, pa u bërë përkthimi në gjuhën shqipe. Lexuesi mund të vërejë pa vështirësi se shumë nga këto emra të fshatrave kanë rrënjën dhe kuptimin e pastër të gjuhës shqipe, dhe këta emra u kanë rezistuar deri më sot edhe ndryshimeve që kanë sjellë vitet. Në fjalët e shkruara me shkronja të mëdha rrënja dhe kuptimi tregojnë qartë prejardhjen ose kuptimësinë nga gjuha shqipe. Shumë emra të fshatrave përbëhen nga bashkime të fjalës greke me atë shqipe. Ndërsa emrat e fshatrave në kllapa, janë fshatra ku gjuha arvanitase flitet pak dhe po shkon drejt zhdukjes.
1-Qarku i Atikës ka rreth 84 fshatrat ndër to përmendim: Qeratea, Kuvaradhes, Kalivia, Koropi, Kapandhriti, Mazi, SHPATA, LOPËSI, MARATHONA, BUJA, Menidhi, Shpatanxiq, Gramatiko, Kalamos, Markopulo, Markopulu i Orapisë, Moilesi, Malakasa, Kakoshalësi, HALKUÇI, Sikamino, (KUKUVAJNË), Anoljosia, (Katoliosia), Kamatero, HASI, Aspropirgo, (Brahami).
2-Zona e Megarindhos përmendim: Ambelaqia, Elensis, Madra, Magula, Vila, Mazi, KRYEKUQI, Salamina. Kryeqyteti i ishullit të Salaminës Kuluri banohet me arvanitë si dhe qytetet e ishullit Muqi dhe Ambelaqi banohen nga popullsia arvanite. Tasos Karadi shkrimtar arvanitë nga Salaminë në një intervistë për një kanal televizivë shqiptar ka thënë se sot në ishullin e Salaminës ka mbi 40.000 mijë arvanitë.
3-Zona e Egjios ka ishullin Angjistri.
4-Zona e Thivës përmendim fshatrat: Hastia, DOMVRANA, KOKOSHI, Ksironomi, Karadas, Frimokastro, Paleopanagjia, VAJA, Kasnesi, Kaskaveli sot Leondaris, Parapungaj, Kapareli, BALCA, KOKLA, Kleboçari Pirgo, Lutufi, Ambeloshalësi, (Tahi), (Agjio Theodori), Neohori, Darimari, Mustafadhes, Dervenoshalësi, Rapendosa, Kakoniskiri, Kavashala, Stefani, Klideti, SHKURTA, VATHI, (KRIBAÇI), MURIQI, SHKIMETAR, Spaidhes, Latani, KARDHICA, Braci, Koqino, Sirç, Lukisia.
5-Zona e Livadhjas përmendim: Stiri, Kiruaki, Zeriqi, Kukura, Zagara, Mazi, Vrastamites, Kutumula, Luci, Pavlo, Steveniko.
6-Zona e Korinthos përbëhet nga fshatrat: Agjio Theodori, (Lutraqi), BISHA, KLIMENDI, BALCA e madhe, BALCA e Vogël, LOPËSI, Dusha, Kastanja, BIÇA, (KUÇI), Almiri, Katakali, Bashi, BIÇA, (LALOTI), SULI, (Ibrahim Bej), MAÇANI, Galataqi, Rito, Katakali, Sofikon, Karfos, Angjelokastro, Voivoda, ZEMENO, Panariti, Mukli, Vasiliko, Vladusa, Velina, Bozika, Atikia, Kriavrisi, Pala Korinthi, (Asos), Ksiloqerëza, Limohori.
7-Zona e Lokridhës përmendim: Livanadhes, Martino, MALËSINA, Proskina, Pirgos, Mazi, Larina, Surpi, Teologos.
8-Rrethi i Argos përmendim: Berbati, Limnes, (Kuçopodhi), (Varduva), (PRIFTJANI), (Pasha), (Honika), (Bundja),
9-Ishulli i Nafplios përmendim: Maneshi, Ledra, Pulakidha, Merbaka, Plataniti, Heli, Anifi, Dimena, (GJERBËSI), (Kofini), Kamari.
10-Zona e Trisinias; përmendim: (Poros), Valario, METHANA, Vromolimi, Kosona, Agjio Teodori, Megalo Horio, Megalo Potami, Kameni Hora, Ano Fanari, Karaxha, Lesia, Bafi, Ortoliti.
11-Zona e Ermonidos përbëhet pothuajse nga ishujt që historikisht njihen si qëndra të mëdha të banuara nga arvanitët dhe ku dolën heronjtë, kryetarët e parë të shtetit Grek.14 Hidra, (SPECA), FURRNI, Kranidhi, Porto Heli, Ermioni, Sabariza, Iliokastro, Didimi.
12-Mantinias ka Dara.
13-Në Kalavrita është (Lukuria).
14-Për rrethin e Patrës thuhet se përpara dy shekuj banorët flisnin kryesisht gjuhën arvanitase, dhe kishte gra që nuk dinin fare greqisht. Sot gjuha arvanitase është ndihmëse dhe përdoret kryesisht në kuvendet e pleqëve ose kur folësit nuk dëshirojnë të mësojnë të tjerët atë që kuvendojnë midis tyre. (SULI), (MIRA), (Lalikosta), (MIRTIZA), (Franga), (BUKURA), (Verdoni), (HAJKALI), (Krali), (Harbilejka), (Lefkopetra,) (Lalikosta), (Nikoreika), (Kareika), (Franguleika) .
15-Në krahinën e Ilias, gjuha arvanitase ka humbur po thuajse dhe përmendim. (Kumani), (BËNDETI), (Kapelitu), (MALIQI), (Dorisa), (Nemuta), (Miles), (KALOLESHI), (Agjio Ana), (Psari), Kombothekra.
16-Krahina Trifilias permendim: SULIMA, LAPI, RIPËSI, Piça, Hiristohori, Psari, Kuvela, Ano Kopanaqi, Agrilia, Varibopi, Vidhisova, Klesura, DREDHË, SULI, Shirk. Në fshatrat Sulima dhe Lapsi, gjuha arvanitase flitet si gjuhë e dytë. Kurse në fshatrat Ripës, Piça, Kuvela, Agrilia, Psari dhe Hirisohori kryesisht burat e vjetër flasin mirë gjuhën arvanitase.
17-Krahina e Karistias, përmenmdim: KALANË, Baba, Dramësi, VRESTIDHE, PRINJA, Kalamaqi, ZAKARIA, Thimi, Kakogjoni, Koqini, Figja, BASHAJ, DARDANI, (Bezhani), Fokej, Melison, Agjio Dimitri, MBRETI, KRIEZA, LEPURA, LALA, ZERBISHA, VIRA, Koskina, (Marmari), Mesohoria, Nikoleta, Kutumula, Armiropotamos, HANI, Agjio Apotoli, Polipotamos, Alonja, Kisuri, Kapsala, QELA. 18-Ishulli i Andros ka fshatrat: Gavro, Agjio Petro, Ateni, BAÇI, Remata, Katahalos, Arni, BURKOTI, Ano Aprovatu, Kato Aprovatu, GJIDHE, Kato Fellos, Pano Fellos, LIVADHESA, Psoriareza, Galios, AGJINI, Kalamos, Kalivari, Hartes, Ano Varidhi, Kato Varidhi, KUMARI, Kaloqerini, Vitali, Amolohos, Sidhonda