Nga MASTER IRENA GJONI
SARANDE
Bregdeti Jonian është shumë i pasur në mite e rite dhe me elemente origjinale. Pajtohem me përfundimin e studiuesit Mark Tirta se për mitet, ritet dhe besimet e kësaj zone, është shkruar pak. Ndërsa këngët rituale nuk janë mbledhur, megjithëse në këto vise ato kanë qenë me shumicë.
Megjithatë, kjo trevë nuk duhet parë dhe konsideruar si një zonë ishullore. Dukuritë mitologjike të saj janë të përbashkëta si me pjesën tjetër të kulturës shqiptare, ashtu dhe me kulturat ballkanike e mesdhetare. Por dukuria marrje-dhënie ose dhënie-marrje, është më e theksuar në zonat ndërkufitare. Për faktin se popujt janë gjithmonë të konverguar në vizionet e tyre, të ndikuar nga trashëgimia e tyre kulturore dhe përvoja historike. Kjo është më e theksuar sidomos për popujt që janë në kufi me njëri-tjetrin.
Po kaq janë edhe të diverguar në këto vizione. Njohja e thellë e kulturave të tyre, pjesë e rëndësishme e të cilave janë edhe mitet, i përfshin këta popuj në një etikë universale.[1]
Simbolet mitike dhe ato të kultit në Bregdetin Jonian Shqiptar këndvështrohen në dy rrafshe:
- si substrate të një kulture të lashtë me shenja të dukshme tipologjike mesdhetare, por edhe me mbivendosje danubiane
- si struktura kulturore dhe poetike, që përgjatë shekujve kanë marrë edhe veçori antropologjike dhe stilistike të abitatit ku kanë mbijetuar dhe zhvilluar.[2]
Në këtë paraqitje të botës së mitologjisë, u referohem shumë herë konteksteve të vendeve brenda së cilës u zhvillua kjo mitologji.
Për rolin e padiskutueshëm që ka kjo pjesë e kulturës, më 1872 Niçe shkruante: “Pa mite e rite(...) çdo kulturë humbet pjellorinë e shëndetshme të energjisë së vet të lindur. Vetëm një horizont i përvijuar nga miti mund të sigurojë unitetin e qytetërimit të gjallë, që ai mbyll brenda.”[3]
PO CILI ËSHTË SHTRATI I MITOLOGJISË SË BREGDETIT JONIAN SHQIPTAR?
Bregdeti ka qenë i banuar qysh në shekullin XII p. l. K. Këtë e dëshmojnë qartë gërmimet arkeologjike, varret dhe qeramika në kalanë e Badhrës në Borsh e shek. XII p. l. K. Pasojnë kalaja e Himarës e shek V - IV p. l. K, kalaja e Sopotit e shek. IV p. l. K, kalaja e Karosit dhe e Dhoknës e shek III - II p. l. K.[4] Në territorin e Bregdetit Jonian, aty ku janë gjetur sende e vegla arkeologjike të paleolitit të mesëm, janë gjetur dhe të paleolitit të lartë, të cilat vërtetojnë vazhdimësinë e banimit prej njeriut.
Kaonët kanë qenë një nga fiset e Ilirisë Jugperëndimore që përmenden për herë të parë prej Hekateut, dijetar grek i fundit të shek. VI dhe fillimit të shek. V p.e.s. në librin e tij “Udhëtim rreth botës”.[5] I përmend edhe Pseudo - Skylaksi, bashkëkohës i Hekateut. Ai shprehet: “Pas ilirëve vijnë kaonët, pas Kaonisë vjen fisi i Thesprotëve”.[6] Pas tyre, kaonët i përmend Tuqididi në çerekun e fundit të shek. V para Krishtit, si aleatë të spartanëve e të ambrakasve kundër Athinës.[7]
Vetë Kaonët zanafillën e tyre të jetesës e kanë pikërisht në trevën e Bregdetit. Më tipik është nënfisi i Keraunëve në zonën e Bregdetit Jonian. Me emrin Kaonë u pagëzuan banorët e zonës që përmendëm më sipër.
Edhe sot në majën e kalasë së Himarës, një majë shkëmbi quhet “Maja e Kaonisë”. Ka qenë vend vullkanik dhe mbi to janë thurur shumë mite e legjenda.
Kaonia zinte pjesën veriperëndimore të Epirit. Që prej autorëve të mësipërm e deri te Straboni, përmenden si fise të Epirit përgjatë brigjeve të Jonit kaonët, thesprotët dhe kasiopët. Më në brendësi orestët, pelagonët, elimiotët, paranejtë dhe molosët. Në lindje serebejtë, etikët, tymfejtë dhe talarët. Në jug amfilohët me Artën si kryeqendër dhe atamanët në lindje të Artës, ku dhe sot një varg malor quhet malet e Atamanëve.[8]
Skylaku thotë se kaonët jetonin nëpër katunde.[9] Ky pohim edhe po të merret në kuptimin që në atë kohë nuk kishim qytete, përsëri do të thotë se ata e kishin kapërcyer fazën e jetës endacake pas bagëtive dhe kishin kaluar në jetën sendentare, duke u ngulur në qendra banimi. Por ky proces nuk duhet të ketë ndodhur në të gjithë territorin e Kaonisë në të njëjtën kohë.
Në këtë periudhë, mitologjia ishte e thjeshtë dhe rudimentale. Mbizotëronin kryesisht figurat e kafshëve e më pak ato të bimëve. Në fazat e para në Kaoni, hyjnitë ishin në trajtë kafshësh të egra (theriomorfedi) dhe në trajtë drurësh (dentromorfe). Dihet se hyjnitë antropomorfe (në trajtë njeriu), janë të një stadi më të vonë edhe në historinë e mitologjisë botërore. Njihen rastet klasike kur Zeusi para se të bëhej mbret i Olimpit, ishte shqiponjë në disa vise e qukapik në disa të tjerë.[10]
Me Kaoninë lidhet një pjesë e rëndësishme e mitologjisë së lashtë epiro – iliriote. Por Epiri e në veçanti Kaonia është djepi ku zhvillohen dhe një pjesë e ngjarjeve të mitologjisë greke. Perënditë dhe heronjtë e “Iliadës” dhe të “Odisesë” së Homerit, “i bien kryq e tërthor Epirit e Kaonisë”[11]. Në këto treva disa vdesin e varrosen, duke u dhënë emrat e tyre fiseve apo qyteteve të tyre.
Sipas Homerit, përroi i Himerës zbret nga Çika dhe quhet “Feniks”. Nga këto male ciklopët qëlluan me gurë Odisenë. Është vendi i cili sipas studiuesve, përmendet nga Circea në udhëzimet e saj drejtuar Uliksit.[12] Sipas Homerit, Odisea u nis nga ishulli Ajaja ku banonte hyjnesha Circe dhe sipas porosive të saj lundroi që nga perëndimi drejt lindjes dhe arriti “aty ku është krahina dhe qyteti i burrave himariotë”.[13] Pukëvili në shënimet e tij shkruan: “Himara më e re nuk i ka ruajtur gjurmët e lashtësisë. Por po të shohësh me kujdes, mund të dallosh mbeturinat e një mjedisi pellazgjik që ka mundësi të jenë të Himarës homerike, të cilën Plini e vendosi në Akrokeraune afër Burimit Mbretëror. Ky fortifikim i vjetër quhej nga vendësit “kështjella e vjetër e mbretëreshës”. Këtë emërtim e ka marrë për shkak të monedhave që gjejnë shpesh aty me fytyrën e një femre në njërën anë dhe Pegasus në anën tjetër, emblema që zakonisht i janë atribuar Apollonit”.[14]
Duke bërë një kërkim në google në internet mbi subjekte shqiptare në letërsinë botërore, gjeta në një shkrim të Moikom Zeqos i cili shkruan si më poshtë: “Ideja për të shkruar për subjektet shqiptare në letërsinë botërore, të çon drejt hulumtimeve të ndërgjegjshme, diturake, në rrafshin e krahasueshmërisë së motiveve të veprave të shkruara në shumë gjuhë të botës. Një pikëpamje më zanafillore, do të na çonte tek Homeri i madh. Në dy epet madhështore të Homerit, përmenden fiset ilire, të cilat luftuan në Trojë. Kohët e fundit, duke riparë disa tekste në frëngjisht të Homerit, duke lexuar fusnotat, shënimet shoqëruese të shkruara nga homerologët francezë, kanë gjetur veç të tjerave, (gjë që nuk është përmendur deri më sot asnjëherë), se tek “Iliada” përmendet edhe heroi me emrin Kaon. Ky është një personazh tipik i ardhur nga Kaonia e Shqipërisë së Jugut. Ky mund të quhet edhe personazhi i parë ilir në letërsinë botërore”.
EVOLUIMI I MITOLOGJISË BREGDETARE
Në epokën e politeizmit, kaonët, si gjithë popujt ilirë, kishin perënditë e tyre dhe vendet e tyre të kultit. Mitologjia e Bregdetit Jonian shqiptar është pjesë e mitologjisë së gjithë kombit tonë. Ajo ka përqasje e shkëmbime mitesh, ritesh me fqinjët me të cilët ka pasur shumë marrëdhënie historike, kulturore e tregtare. Megjithatë, më tepër mitologjia bregdetare është e lidhur në radhë të parë pazgjidhshmërisht me vetë trevën ku ka vatrën e saj: me detin, me malin, me grykat e honet, me pyllin, me manastiret, me kishat dhe me gjithçka që e rrethon. Ajo ngjan me tërësoren, por ka veçoritë e saj, ka elementin fantastik të llojit të vet, që rrallë se i gjen në krahinat e tjera. Kjo ka ardhur për specifikat që përmendëm më sipër.
Sa e hershme ishte e banuar kjo trevë, aq të hershme janë mitet e saj, të thurura, por dhe të trashëguara brez pas brezi. Të jetosh para detit për tre mijë vjet, të soditësh Guvat e Kepit të Gjuhëzës, të Shpellës së Piratëve, të buzës së Gradecit në Krorëz, në thellinat e Grykës së Prodanit në Kakome, të jetosh rrëzë maleve të Vetëtimave që vjellin zjarr apo kreshtave të pakalueshme të malit të Çikës, ku dhe “pulës duhet t’i vësh patkoj”[15] dhe të mos fantazosh para tyre, është e pamundur. Enigmat e detit e të malit që e shoqërojnë, e bënë njeriun e hershëm bregdetar t’i drejtohej fantazisë (herë - herë e pakuptueshme) dhe të thurte legjenda të çuditshme. Si çdo popull, edhe bregdetasit i janë drejtuar diellit, tokës e detit, botës bimore e shtazore, kanë jetuar paganizmin, politeizmin e monoteizmin, u janë drejtuar perëndive, duke i konsideruar udhëheqës të shpirtit e veprimit të vet. Më vonë mitet kanë qenë të lidhura në Bregdetin Jonian me krishtërimin, të cilin e përkrahën që në fillesat e tij. Mitet bregdetare i gjejmë të të gjitha epokave. Gjatë rrjedhës së kohërave ato kanë pësuar modifikime e transformime të shumta, janë përzier dhe janë migruar, janë thërrmuar dhe përtërirë, kanë ndryshuar trajtat e tyre origjinale të mirëfillta dhe autoktone.
Por sistemi fetar i Kaonëve fillon me kultin e krijonjësve të drejtpërdrejtë të njeriut (siç e parafytyronin ata: të atit Diell e të nënës Tokë).[16] Ashtu siç fillon edhe sistemi i pellazgëve.
“Kaonët – thotë Herodoti në librin II,- nuk i thërrisnin perënditë me emra. Ata i thirrën me emra perënditë e tyre shumë vonë”. Herodoti na informon gjithashtu se në Dodonë kishin një zakon t’u flijonin perëndive të tyre çdo gjë. Besimi tek kaonët kishte karakter pagan ose politeist, sepse ata besonin në egzistencën e shumë perëndive. Për ta çdo gjë kishte perëndinë e vet. Kështu lulja që mbinte, era që frynte, shiu që binte, deti, toka, dielli dhe çdo fenomen tjetër i natyrës, kishte perëndinë e vet ose mendohej si perëndi”. Straboni në shkrimet e veta duke folur për besimin te pellazgët, thekson se Dodona dhe lisi i saj ishin qendra e pellazgëve.
Emri i pellazgëve rezulton shumë i lashtë dhe i përhapur. Duke folur për qytetërimin e asaj periudhe dhe në krahinën e Himarës, Zhan Klod Faverial thekson: “Në disa treva në Ballkan, aq më tepër në Epir, gjenden gjurmët e qytetërimit të pellazgëve. Dyzet e pesë qytete ofrojnë rrënojat pellazgjike. Midis tyre përmendet Himara dhe Dodona.”[17] Dodona ka qenë kufi me Bregdetin Jonian. Ishte qendër e rëndësishme e fisit të mollosëve sa fetare, aq dhe politike. Ka pasë ndikimet e saj në këtë krahinë.
Studiuesi Preloc Margilaj në studimin e tij “Ilirët flasin shqip – shqiptarët flasin ilirisht”, duke iu referuar Hesiodit shkruan: “Dodona dhe druri i lisit kanë qenë qendra e djepit pellazgjik”.[18] Himnizimi i natyrës nga ky popull autokton, shumë i lashtë, vihet re në adhurimin e qiellit, të diellit, të yjeve, të hënës, të tokës, të bubullimave e vetëtimave, të erës e të pyjeve. Ky adhurim e evidenton këtë popull si adhurues të natyrës, duke menduar se ky është besimi më i hershëm i gjithë shoqërisë njerëzore. Adhurimi i tyre për natyrën, përqendrohet në faltoren e famshme të Orakullit të Dodonës, nga më të vjetrit e Evropës, që njihet si tempulli i Zeusit në Epir, ku bën pjesë dhe krahina e Bregdetit Jonian.
Historiani i kohës moderne, Wishles, gjatë trajtimit të këtij problemi, konfirmon se këta pellazgë, tempullin kryesor të tyre e kishin në pyllin me lisa të Dodonës.[19]
Virgjili në veprën e tij “Eneida”, ngjarjet e së cilës i vendos në Butrint, komenton disa rite të traditës së pellazgëve. Mbreti sipas tij, kryesonte ceremoninë e flijimeve, që pellazgët bënin për nder të perëndive, me qëllim që njerëzit të pastroheshin nga mëkatet. Mbreti ulej në një stol të shenjtë me tri këmbë, në të cilin besohej se ulej dhe orakulli për të marrë e interpretuar më mirë mesazhet nga perënditë. Pellazgët kishin personifikuar si hyjni dukuritë e natyrës, disa prej të cilave i ka mbledhur studiuesi E. Jacues në librin “Shqiptarët…”. Ai thotë: “Hyjnitë e pellazgëve ishin: dielli, hëna, toka, lumenjtë, agimi, mëngjesi, erërat, orioni, etj..”[20]
Një ndër mitet më të rëndësishme që besohej e nderohej tek banorët e hershëm të Bregdetit Jonian, ka qenë rrufeja dhe shkreptima e saj. Thuhet se në malet Akrokeraune, (nga greqishtja ky emër do të thotë malet e Vetëtimave), ato kishin vendbanimin e tyre.
Disa nga vendkultet më të rëndësishme që përmenden në Bregdetin Jonian, është kulti i Apollonit në Paleastre si dhe e një truproje të mermertë të Palladhos-Athinasë. Sipas zakonit të kohës, cilido i përndjekur gjente strehë në të dhe gëzonte mbrojtjen e saj. Hyrja në tempull e ndjekësve, quhej përdhunim i tempullit dhe ndëshkohej me vdekje. Ky tempull ka qenë këtu deri në shek.IV pas Krishtit kur u shkatërruan monumentet e kulturës pagane nga të krishterët e parë.[21] Aty pra, ku është Palasa sot, ka qenë faltorja ku zhvilloheshin ritet pagane.
Edhe në fshatin Iliaz ka pasur një kult pagan. Llambro Spiru në veprën “Himara” në vitin 1826, pohon: “Këtu në lashtësi (në Iliaz – shën. im) ndodhej një tempull kult. Dalim në këtë përfundim për dy arsye: nga gjetjet arkeologjike të zbuluara në kohë të ndryshme nga vendasit si dhe preferenca e tyre për të qenë të urtë, të sjellshëm. Ata edhe sot parapëlqejnë më shumë se çdo gjë tjetër, shërbesat e shenjta”.[22]
Thuhet se Odiseu bëri flijimet e tij në këta tempuj, pastaj shkoi në Thesproti. Më konkretisht kuptohet se te ky vend kanë qenë Akrokeraunet në Palestë, afër tempullit të Furieve, hyjneshave të mallkimit e të gjakmarrjes. (Hie furit et/ sape palestinas jurat ordes deus).[23]
Është fakt që çdo fshat është pjesë e një krahine dhe çdo krahinë pjesë e një kombi që i përket me zakone, tradita, kulturë, histori, prejardhje e gjuhë të përbashkët. Këto karakteristika paraqesin nuanca që krijojnë mikrotraditën në një grup njerëzish që bashkëjetojnë në kohëgjatësi në një mjedis të përbashkët siç është fshati e më pak krahina. Dhe bregdetasit nuk bëjnë përjashtim. Përkundrazi, bëjnë pjesë në elementet më konservative të mitologjisë së hershme shqiptare.
MITI TOPONIMIK I BREGDETIT JONIAN
Mitologjia e Bregdetit Jonian përmbledh anën rrëfimtare të mitit, natyrën e tij si histori e treguar; mitin si tërësi e varianteve të tij duke filluar nga mbivendosja e një numri shembujsh ose konkretizimesh; malet, shpellat, lumenjtë e burimet të lidhura me mitet specifike origjinale; mitet dhe kultet e natyrës si bartëse të lëndës mitike. Megjithatë, një vend të rëndësishëm ze miti toponimik.
Në toponiminë e Bregdetit Jonian vërehen disa emërtime që lidhen me mite të caktuara. Të paktën, në një të kaluar të afërt ose të largët, ato ishin vende dhe objekte kulti. Në rrëfenjat për këto emra vendesh, paraqiten subjekte në brendësi të së cilave vërehen dukuri mitike të një kohe të lashtë. Zbërthimi i simbolikës së tyre, në thelbin e tyre si origjinë, është i vështirë, por me interes në sqarimin e shtresave më të hershme kulturore të miteve në format e tyre më të lashta.[24]
MITI I AKROKERAUNEVE DHE I HIMERËS (HIMARËS)
Një ndër mitet më të rëndësishme që besohej e nderohej tek banorët e hershëm të Bregdetit Jonian, ka qenë rrufeja dhe shkreptima e saj. Thuhet se në malet Akrokeraune, (nga greqishtja ky emër do të thotë malet e Vetëtimave), ato kishin vendbanimin e tyre. Sipas E. Çabejt, keraunos kishte kuptimin perëndi e bubullimës dhe e vetëtimës.[25]
Një shpjegim i ngjashëm jepet edhe nga Pukëvil: “Akrokeraunet janë emërtuar kështu që në lashtësi nga termi grek “keraunos” që do të thotë “bubullimë” për arsye të lartësisë dhe veçanërisht për shkak të ekspozimit të tyre ndaj detit të ndriçuar shpesh me dritën e vetëtimave”.[26]
Kur për perënditë e ndryshme u zbatua sistemi i antropomorfizmit, perëndia e rrufesë mori emrin e Zeusit ose të Diausit. Një mbishkrim i zbuluar në Mantini (Greqi) dhe botuar prej Foucard për nder të Diausit rrufelëshues, dëshmon se fillimisht Diausi a Zeusi identifikohej me rrufenë.[27] Pra, krahina e pellazgëve himariotë, të cilën Homeri e përmend si të mbuluar prej resh të vazhdueshme, sipas F.C.H.Pukëvilit[28] ishin rezultat i vullkaneve të shumta në malet e saj të larta. Ky besohej si vend i preferuar nga Hyjnitë Rrufelëshuese e më vonë nga Zeusi ose Diausi. Stefan Bizantini shkruan: “Në perënditë që nderonte posaçërisht nënfisi i Keraunëve në Bregdetin Jonian, si pjesë e Kaonisë, përmendim Zeusin kaon”.[29] Ndërsa Gerold Dommernuth-Gudrich e shpjegon kështu lidhjen e Zeusit me rrufenë: “Zeusi i çliron ciklopët nga Bota e Hijeve, kur bashkë me olimpikët vendos të shtjerë në dorë pushtetin e Kronit dhe të Titanëve. Për mirënjohje ata i farkëtojnë rrufenë dhe shkrepëtimat. Mjeku i madh, Asklepi, bir i Apolonit, do të jetë një nga viktimat e para që Zeusi do ta godasë me rrufenë e tij. Apoloni, i zhytur në trishtim, nuk ua fal që ata e pajisën Zeusin me rrufe dhe i dënon me vdekje tre ciklopët”.[30]
Ndërsa poeti latin, Ovidi, (43 p.l.K. – 18 p.l.K.) te “Metamorfozat I”, shkruan: “Kur gjigandët duan të shkatërrojnë qiejt dhe t’i ngrenë malet deri tek yjet, Zeusi i dërrmon ata me një goditje rrufeje”.[31]
Vetë legjenda e maleve Akrokeraune të Himarës, na çon në një përbindësh mitologjik. Përshkrimin e tij e gjejmë te “Iliada”. Homeri na e përshkruan “kafshë me kokë luani, trup gjarpri që nxirrte zjarr nga goja”[32]. Ishte bijë e Tyfonos dhe e Ehidnas që u vra nga Velerofonti në Likia. Ndërsa Hesiodi, thotë se njëra nga tri kokat, ishte kokë gjarpri.[33] Për përjetësim të kësaj figure mitologjike bregdetare, shkruan Nermin Falaski Vlora. Ajo thotë: “Në muzeun arkeologjik të Firences, veç të tjerash është ekspozuar një kompozim mostri, një luan i ngërdheshur para sulmit. Bishti i tij është një gjarpër që në shtrirje kap nga brirët një dhi. Përbindëshi quhet në gjuhën e lashtë “Himera””. Në muze shpjegimet jepen në gjuhën etruske, fjalët e të cilave shpjegohen vetëm me anë të gjuhës shqipe.[34] Një legjendë të tillë përmend dhe Sami Frashëri në “Fjalorin enciklopedik turk”.[35] Sipas Guus Houtzager tek “Mitologjia Greke”, Himera ishte një përbindësh që kishte tri kafshë në trupin e saj. Kishte kokë luani, pas në mesin e shtyllës kurrizore një kokë dhie dhe në fund bishtin me kokë gjarpri.[36] Edhe Marin Barleti i referohet Himerës, por disi më ndryshe dhe gjithmonë kafshë mitologjike.[37] Po kështu në mitologjinë shqiptare, e vjetër sa dhe vetë shqiptarët në këto troje e hapësira, ekziston një përbindësh i tillë me shumë kokë, me trup gjarpri që nxjerr zjarr nga goja. Është po ajo kafshë mitologjike, që nga pellazgët e etruskët quhet Himera. Sipas R. H. D’Angely, etruskët, tirrenasit ose tirrenianët dhe lelegët, janë po ai popull i rracës pellazge që flitnin të njëjtën gjuhë, pellazgjishten, me disa dallime të vogla dialektore, të cilat i shpjegon vetëm gjuha shqipe.[38]
Diku më vonë ky përbindësh quhet Dragua, i cili duhet të ketë hyrë në shqipen e vonë nga greqishtja “Dhrakos”. Sipas R. H. D’Angely në greqishte kjo fjalë është huajtur nga pellazgjishtja “dreq”, e cila mbijeton në shqipen e sotme në formën e saj të lashtë.[39]
Ashtu si fjala Hyder emërton një kafshë të nënujit, që shfaqet e zhduket, duke sjellë fatkeqësi në njerëz e që disa e quajnë Uliks ose Ujku i Detit, edhe Himera është një kafshë e përbindshme, veçse jo e nënujit. Ajo shfaqet kur dikton viktimën e pastaj zhduket. Hymera apo Himer, është kafshë e steresë që “viktimat e saj” i godet me “flakët e gjata” që i ngjajnë një gjarpri të zjarrtë. Po të përshtatim të dy fjalët Himera dhe Hydra me gjuhën e sotme, themi: Të dyja kanë pjesën e parë HY që do të thotë Perëndi. Mera do të thotë që të merr, të vret me shigjetat e zjarrit dhe goditjet qiellore. Ndërsa Hydra – Hy – Perëndi, dra – dreq. Pra Perëndi dreq, perëndi e keqe. Në të tilla përfundime kanë arritur edhe studiues të tjerë.[40] Por dhe Hymera, ose Himera, a Ymera e Imera ishte perëndia e shtrëngatës të cilën e dërgonte Zeusi i zemëruar për të ndëshkuar njerëzit e pabindur dhe ata që i kishin kërcënuar sundimin. Ka mundësi që fjala e sotme Hi – ri (mbetja pas djegies së plotë të drurit ose të çdo trupi të ngurtë e të djegshëm), të jetë evoluim semantik i shkakut, i burimit tek pasojat, madje pa pësuar asnjë ndryshim fonetik veç kuptimor. Hiri është mbetja materiale e ndëshkimit, pasojë e fajit, por edhe simbol i shkatërrimit. Mbi këtë logjikë, dalim në përfundimin se pjesa e parë Hy e fjalëve Hymera dhe Hidra, është parësore që përmban kuptimin themelor burimor të fjalëve. Kurse pjesa e dytë është veprimi (mer), cilësia, epiteti i përmbajtjes, ligësia (dreq) etj..
Po si i mbeti ky emër përbindëshi që jeton vetëm në fantazinë e njeriut të lashtë, këtij vendbanimi apo treve bregdetare?
Perëndizimi i dukurive të natyrës prej njerëzve të lashtë, tashmë dihet. Po në ç’rrethana njeriu i hershëm e quajti kështu? Ku ndodhej ai, në tokë apo në det? Në breg diku afër, apo në thellësi të Jonit? Apo më tej akoma, në thellësi të Mesdheut?
Sidoqoftë, imagjinohet një përbindësh i fantazuar në distancë, i cili kohë më kohë nxirrte zjarr nga goja, që shoqërohej me gjëmimet e shtrëngatat. Kur ai pati kurajon të afrohej, u gjend jo para një përbindëshi, por para malesh që priteshin prej shpatash të zjarrta. Përplasja e tyre në tokë lëshonte një zhurmë që trondiste dheun. Pas tyre niste një shtrëngatë e papërmbajtur me rrebesh ujërash të rrëmbyeshëm, sikur donte që “të ndëshkuarit” t’i merrte me vete e t’i çonte në det. Dhe mali e vendi pastrohej nga të pabindurit, që kishin shkaktuar zemërimin e Hyut. Pra, emri i mbeti vendit si dëshmimtar i fantazisë së zhvilluar të mendimit të njeriut të lashtë në hapësirat njohëse të kohës.
Malet Keraune (Akrokeraune), përmbledhin vargun malor që ka për kulm të tij Majën e Çikës, me daljen e zgjatur në brendësi të detit.. Për këtë arsye, këtë dalje në brendësi të detit, banorët e të dy anëve e quajtën “Gjuhë”. Ndryshe quhet “Kepi i Gjuhëzës”. Është quajtur kështu se zgjatja e saj i ngjan një gjuhe të gjatë. Duket se ky emër lidhet me mitologjinë dhe emrin e malit. Pra, është po aq i lashtë sa dhe mitologjia si dhe njerëzit që e krijuan atë. Kjo dalje i ngjan një gjuhe të gjatë të një përbindëshi që s’është gjë tjetër veç Himeras. Njëra anë e “grykës” apo e “gojës” së “përbindëshit”, është përroi i Ksilorahit në veri të Palasës. (Ai zbret direkt nga rrëza e kulmit të Çikës dhe ka lidhje të drejtpërdrejtë me shpatoret e majës, nën të cilat kalonin rrugët e lashtësisë). Pikërisht, ky përrua me relievin që ka, përputhet me përshkrimet e Homerit. Kurse ana tjetër është matanë Llogorasë, në rrëzën e malit të Qorres, ku nis përroi i Dukatit. Gjuha është pjesë e gojës dhe goja pjesë e kokës. Kur hapet goja, zgjatet gjuha gjigande e mbuluar me zjarre që shoqërohen me gjëmime të tmerrshme, sa tundet dheu e dridhen malet.
MITI I PALLADIUMIT (PALASËS)
E lashtë sa njerëzimi mund të quhet Himara. Por i tillë quhet dhe një fshat i vogël në rrëzë të Akrokerauneve i quajtur dikur Palestae, më vonë Palesti e sot Palasë. Sipas Plimit, ky qytet është formuar prej argonautëve, të cilët gjatë kthimit nga fushatat e lindjes zbritën aty për t’u falur e për të bërë flijime në Tempullin e Apolonit. Emri Palaeste të kujton Palaesten e Çezarit, ku trupat zbarkuan në këtë Bregdet në ndjekje të Pompeut.[41]
Nëse dikush thotë se emrin e ka marrë nga greqishtja “Palesti” që do të thotë “pëllëmbë”, shpjegimin tjetër e ka marrë për nder të perëndeshës Athina. Po sipas Plimit, banorët e vjetër besonin se kishte rënë nga qielli një shtatore me shëmbëlltyrën e perëndeshës Athina, që ishte prej metali të rrallë e të shndritshëm si floriri e quhej Palladium. Ndaj dhe e quanin Pallada Athina.[42]
(Atena ishte cilësuar Palada,-sipas Richard Buxton - sepse vrau njërin nga kundërshtarët më të fortë, gjigandin Palas dhe për këtë fitore mori emrin Atena Palada. Me lëkurën e këtij gjigandi, ajo veshi mburojën e saj).[43]
Edhe në Greqi ishte e njohur statuja që paraqiste imazhin e Atena Paladës, e cila ruhej në fshehtësi të madhe, sepse egzistenca e saj lidhej me atë të qytetit që i përkiste. Një nga më të dëgjuarat ishte Palada trojane e gdhendur në dru, që sipas legjendës kishte rënë nga qielli (e kishte lëshuar Zeusi) pranë çadrës së Ilit, në çastin kur ky ndërtonte qytetin e Ilionit (Trojën). Heroi në këtë mrekulli, pa shenjën e dashamirësisë së perëndive dhe me nderime të mëdha e vendosi atë në tempullin e Atenës. Një orakull parashikoi atëherë se Troja do të jetonte sa kohë që Paladiumi do të qëndronte në qytet. Odiseu dhe Diomedi arritën ta vjedhin statujën, por Daiadonosi, për t’iu shmangur rrezikut, kishte bërë një kopje të statujës së çuditshme dhe ishte pikërisht ky Paladium i rremë që rrëmbyen heronjtë grekë. Paladiumi i vërtetë mbeti në Trojë derisa u mor qyteti nga grekërit. Eneu e mori me vete atë dhe e çoi në Itali.[44]
Banorët e Palestit besonin se në këto male banonin perënditë dhe Zeusi në zemërim e sipër lëshonte vetëtima, por besonin se edhe statujën e Paladiumit, pavarësisht se nga e kishte origjinën e cilësimit Paladium, e kishte hedhur po Zeusi.
Përsa i përket emërtimeve të të gjitha hyjnive të përmendura më sipër tek ky syth, vërejmë se të gjitha i kemi hasur dukshëm dhe me një rol të rëndësishëm tek mitologjia greke. Pra, janë greke dhe janë huazuar, apo janë bregdetase dhe janë huazuar nga fqinjët? Pavarësisht origjinës, Bregdeti Jonian pëpiqej t’i kishte në funksion të vetes, duke konsideruar si vendbanim të këtyre perëndive, një vend konkret dhe shumë afër tyre, siç ishte mali i Akrokerauneve (mali i Vetëtimave).
Megjithatë, siç vihet re, egzistenca e Paladiumit dhe atributi kryesor i saj si në mitologjinë greke dhe atë bregdetare, lidhej me krijimin dhe egzistencën e një vendbanimi.
Në këtë kuadër, ajo që na bie në sy, është fakti që në mitologjinë greke hasim tempuj me emrin e Paladiumit, por nuk hasim vend të banuar që të ketë një emërtim të tillë.
Pra, ky element toponimik i fshatit të banuar që ekziston tek ne, ka ndikuar shumë të sigurojë një formë të qëndrueshme të Paladiumit të Bregdetit Jonian.
MITI I QEPARIZIT (QEPAROIT)
Në Qeparo për të shpjeguar origjinën e emrit, janë dhënë hipoteza të çuditshme. Gjithmonë të lidhura me mitet. Qarkullon dhe sot një mit për hershmërinë e Qeparoit. Po e citojmë të plotë: “Një i ri, shumë i bukur, i përzënë nga Apoloni erdhi dhe u vendos këtu. Ai quhej Qeparizoi. Vuante shpirtërisht sa dhe ishte bërë melankolik se kishte vrarë pa dashje në gjueti shokun e tij të dashur me trup elefanti. I ati i perëndive, Zeusi, e mëshiroi dhe e shndërroi në Qeparis. Pas kësaj i këshilloi njerëzit që për nder të Qeparizoit të ndërtonin një tempull. (Më vonë ky tempull u zgjerua, u bë i banueshëm dhe Qeparizoi u bë Qeparo.)[45] Po sipas këshillës së Zeusit, qeparisët do t’u përkushtoheshin të vdekurve.
Ndonëse origjina e këtij fshati në emërtim mund të ketë variante të tjera më bindëse etimologjike, ne na intereson të shikojmë variantin mitologjik.
Ndërsa në mitologjinë greke, Qiparisi ishte një djalosh nga ishulli Keos në Egje, biri i Telefinit dhe miku i Apolonit. Ai donte të vriste veten nga dëshpërimi, sepse kishte vrarë një derr që e donte shumë. Apoloni e shndërroi Qiparisin në dru. Qiparisi konsiderohej si dru i përzishëm, të cilin zakonisht e mbillnin pranë një varri.[46]
Siç vihet re në të dy rastet, flitet për një djalosh të bukur. Rrënja e emrit është e njëjtë, megjithatë vihet re dallimi. Në të dy rastet vret pa dashje. Por te miti bregdetas, dramaciteti jepet shumë më i madh. Vrasja e mikut të tij është shumë më e dhimbshme se vrasja e derrit tek miti grek dhe Apoloni e përze respektivisht.
Tek të dy mitet bërthama narrative është e njëjtë: egzistenca e djalit (pavarësisht emrit) – vrasja pa dashje – përzënia nga Apoloni – metamorfizimi. Por mendojmë se miti bregdetar është më i qëndrueshëm se lidhet direkt me egzistencën e një toponimi të një vendi të banuar.
Megjithatë, ajo që është më e rëndësishme tek ky mit, është metamorfizimi, (kjo dukuri nuk është e vetmuar dhe e shfaqur vetëm tek ky mit). Bie në sy kthimi i bukurisë njerëzore në pemë. Por ky metamorfizim është i lidhur me thelbin e mitit. Gjatë gjithë kohës Qeparizoi na shfaqet vetëm pasi ka kryer vrasjen. Gjendja e tij shpirtërore në gjithë zhvillimin e mitit karakterizohet nga melankolia dhe dhembja e humbjes. Kjo gjendje e përzishme duket sikur gjen mishërimin vetëm në një pemë që mund të rrijë përjetësisht në varreza
Pra, elementi i metamorfizimit u bë simbol i varrezave dhe i jetës pas vdekjes. Dhe vërtet, në varrezat e Bregdetit Jonian, preferohet mbjellja e qeparisave jetëgjatë, të pashkulshëm nga furtuna që duket sikur u bëjnë shoqëri shpirtrave që prehen të qetë në këmbët e tij. Sot, varrezat e kësaj zone, janë të mbushura me qeparisë.
MITI I PANIT (PILURIT)
“Bijë të këmbëcjapit”- kështu janë quajtur piluriotët bregdetarë.[47] Ky përcaktim e ka zanafillën e vet të lidhur me mitin e Panit që ishte me këmbët dhe brirët prej cjapi. Kjo perëndi shumë e përhapur në këtë zonë, e njohur si perëndia e barinjve, e kopeve dhe e pyjeve, ka ndikuar shumë në cilësitë dhe traditën baritore të njerëzve që e adhuronin. Piluriotët i dallon gjallëria, shkathtësia dhe shpejtësia e lëvizjeve në ecje. Ata ngjajnë sikur kërcejnë mbi gur, sikur vallëzojnë nën një ritëm vetëtime, sikur nuk duan të rëndojnë mbi dhe.
Nga babai i vet Hermesi (perëndia e hajdutëve), Pani – perëndia e dhive mori shpirtin dhe dinakërinë, një tipar që del nga karakteri i tij.
Vetë Homeri shkroi himnin e Panit “Ky hyjni, dashamirës i zhurmës, me këmbë dhe brirë cjapi të cilit i pëlqen të vrapojë mbi gurët e dhiareve dhe në shkurrnajat më të dendura”.[48]
Ndërsa te “Metamorfozat” e Ovidit, e takojmë Panin duke ndjekur Siringën.[49]
Nëse ne do të shihnim karakteristikat e mësipërme të mitit, karakteristikat tipike të vendasve (të ndikuara prej mitit), duke i shtuar dhe karakteristikat gjeografike të Pilurit, arrijmë në konkluzionin se: Piluri është vendi më adapt, ku Pani mund të kishte vendkultet e tij.
Po si është konsideruar Pani në vendin e perëndive?
Ai ishte biri i Hermesit dhe i vajzës së nimfës Driopë. Ishte kaq i shëmtuar kur lindi, me brirë, këmbë, mjekër si të cjapit, saqë e ëma e tmerruar e braktisi. I ati, Hermesi, e mori në duar dhe e çoi në Olimp. Sipas legjendës, ai banonte dhe në pyje duke preferuar vendet e vetmuara. Shpesh bashkohej me nimfat në kortezhin e Dionisit. Me shfaqjen e tij të papritur dhe me britmën e tmerrshme që nxirrte në orët e qeta të mesditës, u kallte tmerrin gjithë atyre që i prishnin atij qetësinë. Sipas besimeve të grekërve, ai me britmën e tij frikësonte një ushtri të tërë duke e detyruar atë t’ua mbathte këmbëve.
Në moshë të re, ndiqte pranë lumit Ladon të Arkadisë, Siringën, pas së cilës u dashurua. Por në çastin kur ishte duke e arritur, hyjneshat të prekura nga tmerri i saj, e shndërruan nimfën në një kallam nga i cili Pani bëri fyellin e tij.[50] Madje konsiderohet (ndërmjet atributeve të tjera), si shpikësi i fyellit baritor. Pani preu kallamin dhe duke lëshuar tinguj shumë të bukur nga kërcelli, e kupton se notat ndryshojnë sipas gjatësisë. Kështu, ai lidh bashkë shumë kallama dhe krijon fyellin e Panit, ose Siringën për të ruajtur kujtimin e asaj që kishte dashuruar.[51] Ky lloj fyelli është shumë i përhapur në fshatin e Pilurit.
Nëse në zonën e Bregdetit Jonian miti i Panit kishte atributin e perëndisë së barinjve, të kopeve, të pyjeve dhe të muzikës, tek grekërit ai ishte perëndia e barinjve, e kopeve, e pyjeve, e gjahtarëve, e muzikës, e panikut, e pllenimit. Me kohë vazhdonte të fitonte atribute të reja. Ai përmendet si mjek, si shërues, si profet, lidhet me idenë e pjellorisë.[52]
Ky koncept i një perëndie të përgjithshme, abstrakte, lidhet ngushtë me historinë aq të çuditshme që tregon Plutarku: “Në kohën e perandorit romak Tiber, një anije ngeci papritur në ujërat e detit Egje. Pas kësaj u dëgjua një zë që i kërkonte timonierit të anijes të bërtiste kur të arrinte pranë brigjeve “Pani i madh vdiq”. Pas shumë ngurimesh, timonieri vendosi të lajmëronte vdekjen e Panit. Menjëherë u përhapën në të gjitha anët rënkime të dhimbshme, sikur tërë toka të ishte në zi”. [53] Me këto lloj rënkimesh, me këto lloj zërash të përvajshëm, me këto të qara kolektive mijëravjeçare, është e lidhur origjina e iso - polifonisë së Pilurit, që konsiderohet si më e lashta në gjithë zhvillimin e polifonisë shqiptare[54].
Sipas priftërinjve të krishterë, vdekja e Panit ishte fundi i paganizmit që u zëvendësua nga krishtërimi.[55]
Ndërsa Ugolini na e rrëfen kështu historinë e mitit:
“Një mbrëmje, gjatë lundrimit, kur era kishte pushuar dhe shumë udhëtarë që sapo kishin ngrënë po pinin, nga një ishull i Paksosit[56] u dëgjua papritur një zë që thërriste “Thamos”. Zëri ishte aq i fortë, saqë u habitën të gjithë. Ky Thamosi, qe një pilot që pakkush në anije ia dinte emrin. Ai nuk iu përgjigj as thirrjes së parë, as së dytës, por vetëm së tretës. Atëherë zëri u bë edhe më i fortë e tha: “Sa të mbërrish te liqeni Pelod (sot liqeni i Butrintit), lajmëro se Pani i madh ka vdekur”. Të gjithë ata që dëgjuan atë zë, mbetën të tmerruar dhe pastaj zunë të diskutonin a duhej Thamosi të bënte sa i qe urdhëruar, apo më mirë të mos e përfillte atë porosi. Thamosi vendosi që po ta kishte erën të mbarë, të mos e përfillte fare.
Mirëpo kur arriti barka te liqeni i Pelodit, pushoi era dhe deti ra në fashë. Atëherë Thamosi, duke u drejtuar nga toka, thirri me zë të lartë se Pani i madh kishte vdekur. Sakaq u dëgjua jo një, po shumë rënkime të thella, sikur shumë qenie të vajtonin së bashku.
Meqë shumë njerëz qenë dëshmimtarë të kësaj ngjarjeje, lajmi mori dhenë e arriti deri në Romë. Tiberi, perandori i asaj kohe, thirri Thamosin. Aq përshtypje i bëri tregimi i tij, saqë urdhëroi ta gjenin se kush ishte ai Pani. Letrarët që nuk ishin pak rreth tij, thanë se do të ishte ai që kishte lindur nga Penelopja e Hermesi.”[57]
Ashtu siç do ta shohim dhe në kapitujt e mëpasëm, shumë mite me kalimin e kohës do të mbijetojnë duke u ndryshuar. Ky ndryshim herë çon në varfërim semantik e poetik dhe herë të tjera në pasurim të tij.
Nëse shohim kronologjikisht mitin e Panit, vërejmë se ai ekziston i dokumentuar që nga Homeri (që konsiderohet si varianti më i lashtë dhe varianti bazë). Më pas me Ovidin, Plutarkun (në dy variante), priftërinjtë e krishterë, variantet gojore etj..
Pra, në periudha të ndryshme ka qenë gjithmonë grishës dhe jo rastësisht gjendet i formësuar mirë si në kohën pagane, ashtu dhe në atë kristiane.
Miti i Panit futet tek ato mite që kanë pësuar pasurim semantik, poetik dhe simbolik.
Ajo që ruhet tek të gjitha variantet, është pamja e tij fizike, origjina e tij (bir i Hermesit), ndjenja e tij për Siringën si dhe disa nga atributet e tij kryesore si: perëndia e barinjve, e kopeve, e pyjeve dhe e muzikës.
Variantin më të plotë po konsiderojmë atë të Plutarkut që i është referuar Ugolini. Këtu kemi një pasurim më të madh në nivel të kodit, strukturës dhe simbolikës. Gjithashtu kemi një pasuri më të madhe narrative përsa i përket bërthamave narrative, pranisë së më shumë personazheve e simbolikës së tyre si dhe vendet e zhvillimit të ngjarjeve. Edhe atributet i janë shtuar. Tashmë Pani është perëndia e barinjve, e kopeve, e pyjeve, e gjahtarëve, e muzikës, e pllenimit, e panikut, e mjekësisë, e profecisë. Dhe një ndër më të rëndësishmet: si urë lidhëse mes paganizmit dhe kristianizmit.
Si përfundim Bregdeti Jonian shqiptar është një nga trevat më të njohura në Shqipëri. Përbëhet nga Bregdeti i Poshtëm dhe Bregdeti i Sipërm ku përfshihen 14 vendbanimet. Është shumë i pasur në mite e rite dhe me elemente origjinale. Megjithatë, kjo trevë nuk duhet parë dhe konsideruar si një zonë ishullore. Dukuritë mitologjike të saj janë të përbashkëta si me pjesën tjetër të kulturës shqiptare, ashtu dhe me kulturat ballkanike e mesdhetare. Por dukuria marrje-dhënie ose dhënie-marrje, është më e theksuar në zonat ndërkufitare.
Mitologjia e Bregdetit Jonian përmbledh anën rrëfimtare të mitit, natyrën e tij si histori e treguar; mitin si tërësi e varianteve të tij duke filluar nga mbivendosja e një numri shembujsh ose konkretizimesh; malet, shpellat, lumenjtë e burimet të lidhura me mitet specifike origjinale; mitet dhe kultet e natyrës si bartëse të lëndës mitike. Megjithatë, një vend të rëndësishëm ze miti toponimik.
Në toponiminë e Bregdetit Jonian vërehen disa emërtime që lidhen me mite të caktuara. Të paktën, në një të kaluar të afërt ose të largët, ato ishin vende dhe objekte kulti. Në rrëfenjat për këto emra vendesh, paraqiten subjekte në brendësi të së cilave vërehen dukuri mitike të një kohe të lashtë. Zbërthimi i simbolikës së tyre, në thelbin e tyre si origjinë, është i vështirë, por me interes në sqarimin e shtresave më të hershme kulturore të miteve në format e tyre më të lashta
Tek ky shkrim ngërthen një bibliografi tepër domethënëse si: Homeri, Hesiodi, Ovidi, Stefan Bizantini etj. e deri tek ata modern. Shumë i zhbiruar shfaqet miti i Himerës, si emërtim për Himarën. Po kështu interpretimi i mitit të Palladiumit, Palasës së sotme. Një rëndësi e madhe i është dhënë metamorfizimit te miti toponimik (Qeparizoit - Qeparoit), apo dhe ndryshimeve që përfton një përmbajtje mitike nga një kohë tek një kohë tjetër (miti i Panit - Pilurit).
[1] Adem Jakllari “Universet e panjohura” v. 2002.
[2] Aleksandër Stipçeviq “Simbolet e kultit tek ilirët” Prishtinë v. 1982.
[3] Niçe “La naissance de la tragedie” v. 1872 .
[4] Muzafer Korkuti tek “SudostEvropa Zwischen 1600 und 100 V.Chr.” Berlin 1982 .
[5] N. Hammond “Epirus” .
[6] “Iliria dhe ilirët tek autorët antikë” v.1965.
[7] Tucidide “Le storie” Torino 1982.
[8] Strabon “Geography” Book 7 f.5-8 (N. Hammond “Epirus” ).
[9] “Iliria dhe ilirët tek autorët antikë” v. 1965.
[10] A. Krappe “Etudes de mythologie et de folklore germaniques” Paris 1928.
[11] Homeri “Iliada” dhe “Odisea” sipas Pukëvilit te “Në oborrin e Vezirit të Janinës” v.1999 .
[12] Homeri “Iliada” sipas Pukëvil tek “Në oborrin e Vezirit të Janinës” Tiranë 1999.
[13] Homeri “Odisea” Lipsia v.1860.
[14] Pukëvil “Udhëtim në Greqi nga Brindizi në Janinë” v.1998.
[15] Minella Gjoni “Se jam nga Bregdeti...” v.2004.
[16] Aristidh Kola “Gjuha e perëndive” v.2003.
[17] Zh. K. Faverial “Historia (më e vjetër) e Shqipërisë” v.2004.
[18]Preloc Margilaj “Ilirët flasin shqip – shqiptarët flasin ilirisht” Podgoricë 2001.
[19] M. Xhaxhiut “Rruga për te pellazgët” gazeta “Drita 27.7.1983.
[20] E. Jackues “Shqiptarët, kartë e pendë” v.1995.
[21] Llambro Neço Dhërmi (Dorëshkrim).
[22] Llambro Spiru “Himara” 1826.
[23] Ovid Faktorium 4, sipas Pukëvilit në “Voyage dans la Greece” Paris v.1820.
[24] M. Tirta “Mitologjia ndër shqiptarë” v. 2004.
[25] E. Çabej “Zakone dhe doke të shqiptarëve” Studime shqiptare vëll.V, Prishtinë 1976.
[26] Pukëvil “Udhëtim në Greqi nga Brindizi në Janinë” v.1998.
[27] P. Desharme “Mitholojia tis arkeas Ellaenos” Athinë 1959.
[28] Homeri “Iliada” sipas Pukëvil “Udhëtim në Greqi nga Brindizi në Janinë” v.1998.
[29] Stefan Bizantini sipas N.G.L. Hamond “Epirus”.
[30] Gerold Dommernuth-Gudrich “Mitet” Tiranë v.2006
[31] Ovidi “Metamorfozat I” v.1992.
[32] Homeri “Iliada” Athinë 1974.
[33] Hesiodi “Teogonia”,”Mburoja e Herkulit” b. Inaedibus Barthol, Venetis 1537.
[34] Agim Shehu “Himara – një vështrim në dokumentat historike” gazeta “Kombi” shtator 1992.
[35] Po aty.
[36] Guus Houtzager “ Ελληνικη Μυθολογια» Athinë v. 2004.
[37] M. Barleti “ Historia e Skënderbeut” Tiranë 1967.
[38] R. H. D’Angely “Enigma e pellazgëve” v.1990.
[39]Po aty .
[40] Foto Bixhili “Jipet e Iperit – Himariotët” v. 2004 .
[41] Pukëvil tek “Në oborrin e Vezirit të Janinës”Tiranë 1999.
[42] Minella Gjoni “Se jam nga Bregdeti” v.2004.
[43]R. Buxton “The Complete World of Greek Mythology” London 2004, Atena 2005.
[44] Guus Houtzager “ Eλληνικη Μυθολογια» Athinë v. 2004.
[45] Llambro Spiru “Himara” v.1826.
[46] Robert Graves “Thë Greek Myths” Atena 1990.
[47] Minella Gjoni “Mite dhe rite të Bregdetit të Poshtëm” Dorëshkrim v.1988.
[48] Gerold Dommernuth-Gudrich “Mitet” Tiranë v.2006.
[49] Ovidi (43para J.K. -18 pas J.K.) Metamorfozat V.1992.
[50] Robert Graves “The Greek Myths” Atena 1990.
[51]Gerold Dommernuth-Gudrich “Mitet” Tiranë v.2006.
[52] K. Schefold “Myth and legend in Early Greek Art” London 1966 & Mynih 1966.
[53] T. Dhamo “Fjalori mitologjik” v. 1987.
[54] Vaso Tole në “Madhëria e saj: Kënga iso-polifonike” Timo Mërkuri Sarandë 2005.
[55] Luigi Maria Ugolini “Butrinti” v.1936.
[56] Ishujt që ndodhen në Jug të Korfuzit, sipas Luigi Ugolini “Butrinti” v.1936.
[57] Plutarku De defectu oraculorum, XVII sipas Luigi Ugolini “Butrinti” v.1936.
BIBLIOGRAFIA
- [1][1] A. Krappe “Etudes de mythologie et de folklore germaniques” Paris 1928.
- [1] A. Jakllari “Universet e panjohura” v. 2002.
- [1] A.Shehu “Himara – një vështrim në dokumentat historike” gazeta “Kombi” shtator 1992.
- [1] A. Stipçeviq “Simbolet e kultit tek ilirët” Prishtinë v. 1982.
- [1] A. Kola “Gjuha e perëndive” v.2003.
- [1] E. Çabej “Zakone dhe doke të shqiptarëve” Studime shqiptare vëll.V, Prishtinë 1976.
- [1] E. Jackues “Shqiptarët, kartë e pendë” v.1995.
- [1] F. Bixhili “Jipet e Iperit – Himariotët” v. 2004 .
- [1] G. Dommernuth-Gudrich “Mitet” Tiranë v.2006
- [1] G. Houtzager “ Eλληνικη Μυθολογια» Athinë v. 2004.
- [1]Hesiodi “Teogonia”,”Mburoja e Herkulit” b. Inaedibus Barthol, Venetis 1537.
- [1] Homeri “Iliada” Athinë 1974..
- [1] Homeri “Odisea” Lipsia v.1860..
- [1] “Iliria dhe ilirët tek autorët antikë” v.1965
- [1] K. Schefold “Myth and legend in Early Greek Art” London 1966 & Mynih 1966.
- [1] Ll. Spiru “Himara” v.1826.
- [1] L. Maria Ugolini “Butrinti” v.1936.
- [1] M. Barleti “ Historia e Skënderbeut” Tiranë 1967.
- [1] M. Tirta “Mitologjia ndër shqiptarë” v. 2004.
- [1] M. Xhaxhiut “Rruga për te pellazgët” gazeta “Drita 27.7.1983.
- [1] M. Gjoni “Mite dhe rite të Bregdetit të Poshtëm” Dorëshkrim v.1988.
- [1] M. Gjoni “Se jam nga Bregdeti...” v.2004..
- [1] M. Korkuti tek “SudostEvropa Zwischen 1600 und 100 V.Chr.” Berlin 1982 .
- [1] N. Hammond “Epirus” .
- [1] Niçe “La naissance de la tragedie” v. 1872 .
- [1] Ovid Faktorium 4, sipas Pukëvilit në “Voyage dans la Greece” Paris v.1820.
- [1] Ovidi “Metamorfozat I” v.1992.
- [1] P. Desharme “Mitholojia tis arkeas Ellaenos” Athinë 1959.
- [1] Plutarku De defectu oraculorum, XVII sipas Luigi Ugolini “Butrinti” v.1936.
- [1] Pukëvil “Udhëtim në Greqi nga Brindizi në Janinë” v.1998.
- [1] Pukëvil “Në oborrin e Vezirit të Janinës”Tiranë 1999.
- [1]P.Margilaj “Ilirët flasin shqip – shqiptarët flasin ilirisht” Podgoricë 2001.
- [1] R. H. D’Angely “Enigma e pellazgëve” v.1990.
- [1] R. Graves “The Greek Myths” Atena 1990.
- [1]R. Buxton “The Complete World of Greek Mythology” London 2004, Atena 2005.
- [1] S. Bizantini sipas N.G.L. Hamond “Epirus”.
- [1] Strabon “Geography” Book 7 f.5-8
- [1] T. Dhamo “Fjalori mitologjik” v. 1987.
- [1] Tucidide “Le storie” Torino 1982.
- [1] V.Tole në “Madhëria e saj: Kënga iso-polifonike” Timo Mërkuri Sarandë 2005.
- [1] Zh. K. Faverial “Historia (më e vjetër) e Shqipërisë” v.2004.
IRENA GJONI
Master në Letërsi
IRENA GJONI ka kryer Studimet Universitare për degën gjuhë – letërsi. Në vitin 2007 ka përfunduar Studimet Pasuniversitare dhe ka fituar gradën “Master” për letërsi në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë në Universitetin e Tiranës. Aktualisht është në ndjekje të shkollës doktorale po pranë këtij Universiteti. Ka punuar si gazetare në median e shkruar, në Radio “Gjirokastra”, në radio dhe televizion të Sarandës. Aktualisht është pedagoge e jashtme në Universitetin e Tiranës Filiali Sarandë, mësuese letërsie në gjimnazin “Hasan Tahsini” Sarandë. Është nënkryetare e “Klubit të krijuesve Jonian”, si dhe redaktore e revistës “Arti Jonik”, anëtare e Këshillit Artistik të Bashkisë Sarandë.
Që prej viteve të shkollës së mesme e në vijim ka botuar poezi, prozë letrare si dhe shkrime kritike e studimore në periodikë të ndryshëm. Në vitin 2003 ka botuar librin me poezi “Tatuazh në shpirt të detit”. Në 2008 boton librin studimor “Marrëdhënie të miteve dhe kulteve të Bregdetit Jonian me ato ndërkufitare” (material me të cilin ka fituar Gradën “Master”), si dhe vëllimin me fiksione “Gjysma dashurish” (2010).