Nga Johan Bergenas
Kohët e fundit po flitet shumë për
efektin bërthamor domino në Lindjen
e Mesme, por si është e vërteta? Kur
merren parasysh rreziqet e programit
të armëve nukleare në Iran, ata që
ndahen në mendime lidhur me
ideologjinë politike, rrallëherë gjejnë
terrenin e duhur. Sipas kujtdo, nëse
Irani i përhap armët bërthamore, edhe
fqinjët do të bëjnë të njëjtën gjë, në
mënyrë të paevitueshme.
Ish-senatori amerikan Sam Nunn
p.sh. u shpreh në fillim të këtij viti "Qeveritë
e botës duhet të kuptojnë se
çfarë kërcënimi do të jetë, nëse iranianët
do të përhapin armët bërthamore,
sepse ka mundësi që të jenë 10
vende në Lindjen e Mesme këta 10-
20 vitet e fundit që do ta ndjekin këtë
rrugë". Politikëbërësit amerikanë që
nga John Bolton, ish ambasadori
amerikan në Kombet e Bashkuara
dhe zv/presidenti Joe Biden, të gjithë
duken se bien dakord me këtë
parashikim të errët.
Por, ka një problem të madh me
këtë skenar "domino bërthamore": të
dhënat historike nuk e mbështesin
këtë. Që nga lindja e epokës nukleare,
shumë i janë frikësuar përhapjes së
madhe të armëve nukleare. Pothuaj
20 vjet kanë kaluar që nga shfaqja e
shtetit të parë nuklear, Shtetet e Bashkuara
të Amerikës , në 1945 dhe shtetit
të pestë, Kinës, më 1964.
40 vitet në vazhdim bënë të mundur
lindjen e 5 vendeve të tjera
bërthamore: India, Izraeli, Afrika e
Jugut dhe Koreja e Veriut. Afrika e
Jugut me dashje u çarmatos më
1990, ashtu siç veproi edhe Bjellorusia,
Kazakistani dhe Ukraina që
ndoqën rrënimin e Bashkimit Sovjetik.
Pasi Izraeli përhapi armët nukleare
në vitet 1960, asnjë zinxhir rajonal
bërthamor nuk e ndoqi pas, edhe pse
vendi ishte i rrethuar nga kundërshtarët.
Në mënyrë të ngjashme, që prej 4
vjetësh Koreja e Veriut u bë një shtet i
armëve bërthamore, por Koreja e
Jugut dhe Japonia nuk e ndoqën këtë
proces, pavarësisht faktit që ata kishin
mundësi. Vendimet e këtyre
vendeve u morën falë përpjekjeve të
Shteteve të Bashkuara të Amerikës për
t'u kthyer mendjen atyre.
Si Koreja e Veriut, edhe Japonia, e
kanë shijuar sigurinë e përkrahur nga
Uashingtoni, duke përfshirë këtu edhe
mbrojtjen nën çadrën strategjike
bërthamore amerikane.
Duke ndjekur testin bërthamor të
Koresë së Veriut, ish-presidenti amerikan
George Bush menjëherë siguroi
Korenë e Jugut dhe Japoninë që Shtetet
e Bashkuara të Amerikës ishin
në mbrojtje të tyre. Fruti i këtyre përpjekjeve
për të parandaluar përhapjen
e shpejtë bërthamore, është arsyeja
e vetme e ndikimit të dominosë
bërthamore, e cila mbetet një mit.
Në Lindjen e Mesme, nuk ka shenja
që dominoja bërthamore do të
përmbyset shpejt. Edhe pse shumë
qeveritarë besojnë se Irani mund të
ishte 3 vjet larg zhvillimit të bombës
nukleare, të gjitha vendet e Lindjes së
Mesme (përveç Izraelit) janë të paktën
10-15 vjet larg një mundësie të tillë.
Kësaj here i jepet një mundësi Uashingtonit
të krijojë ose të ripranojë paktet
e sigurisë me vendet që mund të
zhvillojnë programe armësh nukleare
nën ndikimin e potencialit të bombës
iraniane. Në fakt, ky proces ka nisur
tashmë.
Në korrik të vitit 2009, sekretarja e
shtetit amerikan, Hillary Klinton, ka
folur për mundësinë e Shteteve të
Bashkuara për të zgjeruar "çadrën e
mbrojtjes" mbi rajon.
Më gjerësisht, Shtetet e Bashkuara
të Amerikës po përpiqen të fuqizojnë
një kulturë për përhapjen e shpejtë
në Lindjen e Mesme.
Nga fundi i viteve 2009, Uashingtoni
bëri një marrëveshje me Emiratet
e Bashkuara Arabe për të hequr
dorë nga pasurimi dhe përpunimi i
lëndës bërthamore - hapa vendimtarë
për zhvillimin e armëve nukleare.
(Emiratet e Bashkuara Arabe do të
marrin ndihmë për zhvillimin e programit
bërthamor civil).
Propozime të ngjashme janë bërë
edhe nga Arabia Saudite dhe Jordania,
shtete që ndjekin programet
nukleare civile për të shumëfishuar
furnizimet me energji.
Një tjetër arritje u realizua gjatë vitit
2010, kur Shtetet e Bashkuara të
Amerikës morën pjesë në një takim
rajonal për krijimin e zonave të lira të
armëve bërthamore në Lindjen e Mesme.
Samiti do të mbahet më 2012 dhe
megjithëse armët nukleare të Izraelit
e ndërlikojnë problemin, kjo gjë mund
të shërbejë si një hap tjetër drejt
përhapjes në rajon.
Këto janë arritjet e mëdha në
parandalimin e përhapjes së shpejtë
në Lindjen e Mesme, që bien në kontradiktë
me skenaret për Iranin.
Këto besime të gabuara vijnë
pikërisht prej keqkuptimeve të Iranit
ndaj Perëndimit. Pas më shumë se
30 vjet marrëdhëniesh të ashpra diplomatike,
kulturore dhe edukative me
këtë vend, Perëndimi e njeh pak aftësinë
drejtuese të Iranit, po ashtu
edhe aspiratat kombëtare dhe kulturore.
Për shkak të kësaj, politikëbërësit
po përjetojnë një kohë të vështirë duke
menduar për ndërlikimet e Iranit
bërthamor.
Frikërat e ekzagjeruara kanë qenë
të dobishme: sikur Shtetet e Bashkuara
të Amerikës të mos ishin të pranishme
në synimet bërthamore në
dritën më të errët, nuk do të ishte në
gjendje të fitonte përkrahjen e 4 qarqeve
të sanksioneve të Kombeve të
Bashkuara kundër Republikës Islamike,
në këto pak vitet e fundit.
Një arsye tjetër për ngulmimin për
rastin më të keq, është që analogjia e
dominosë është diskutuar shpesh në
mënyrë të shkëmbyeshme me klanet
bilaterale për armët, si p.sh ato midis
Shteteve të Bashkuara të Amerikës
dhe ish Bashkimit Sovjetik dhe midis
Indisë dhe Pakistanit.
Këto janë 2 koncepte të dallueshme,
sidoqoftë. Rastet e Luftës
së Ftohtë dhe Azia jugore përfaqësojnë
një skenar që nuk mund të përjashtohet
në Lindjen e Mesme.
Edhe pse kjo gjë hipotetike mund
të konsiderohet si një shqetësim i
madh, është larg ankthit të ndikimit të
dominosë bërthamore, që kërkon në
shumë më tepër vende për zhvillimin
e armëve nukleare. Në Lindjen e Mesme
ky lloj zhvillimi i shpejtë nuk është
i zbatueshëm nga ana teknologjike.
Asnjë nga këto nuk do të thotë se
bota duhet të shqetësohet për programin
bërthamor në Iran. Përhapja
e ngadaltë ende sjell ndërlikime të
mëdha për paqen ndërkombëtare
dhe për sigurinë.
Gabimi njerëzor ose teknologjik
është një tjetër arsye legjitime për t'u
shqetësuar; në disa raste gjatë Luftës
së Ftohtë, bota iu afrua luftës
bërthamore për shkak të komunikimit
të gabuar midis shteteve të armëve
bërthamore.
Më gjerësisht, bota nuk ka nevojë
për vende të tjera nukleare. Për të mos
parë më tej se India dhe Pakistani janë
2 armiq që zotërojnë armët
bërthamore.
T'i shtosh një përbërës bërthamor
armiqësisë midis Izraelit dhe Iranit
nuk do ta përmirësonte aspak të ardhmen
për paqe në rajon.
Të tjerët që i frikësohen Iranit janë
më pak bindës. Shpesh është thënë,
p.sh. se fqinjët e Iranit do të mbahen
peng për tiraninë atomike të Tehranit.
Pa dyshimin më të vogël, Irani
bërthamor ka për të fituar prestigj në
rajon e në pushtet dhe vendi do të jetë
në gjendje të përpiqet për rritjen e presionit
mbi vendet e tjera. Por, leverdia
e armëve bërthamore është e diskutueshme;
këto armë nuk janë përdorur
që nga Hiroshima dhe Nagasaki. Nuk
ekziston asnjë arsye për të besuar që
Irani mund të veprojë ndryshe.
Ndonjë kërcënim i Iranit për të përdorur
armët bërthamore mund të
thjeshtohet dhe jo të besohet. Pa besueshmëri,
Irani - ashtu si çdo vend -
nuk do të ishte në gjendje të mbante
peng ndonjë vend tjetër.
Irani bërthamor mund të dëmtojë
marrëveshjen bërthamore, sipas të
cilës shtetet kanë nënshkruar për çarmatimin
bërthamor dhe nuk kanë
marrë zotim për zhvillimin e armëve
bërthamore.
Më shumë se 180 pjesëmarrës
janë angazhuar për ta lejuar programin
bërthamor të Iranit për të shkatërruar
një institucion, i cili prej dekadash
ka qenë fondacioni i përpjekjeve
për shpërndarjen e këtyre
armëve.
Nëse Irani ka pushtet për të sjellë
dështimin e kësaj marrëveshjeje,
është e diskutueshme nëse traktati
do të jetë i vlefshëm, duke ruajtur kështu
vendin e parë.
Parashikimet e pasojave katastrofike
nga Irani bërthamor nuk janë
vetëm të gabuara, por edhe antiproduktive.
Pohimi se përhapja e
shpejtë është e pashmangshme,
mund të shndërrohet në një profeci të
vetëpërmbushur. Miti i ndikimit të dominosë
bërthamore krijon një përligjje
për vendet e tjera të Lindjes së Mesme
- duke shpresuar që fqinjët e tyre
do të zotërojnë energjinë bërthamore
- për t'i kërkuar vetë armët nukleare.
Skenarët e tmerrshëm janë të rrezikshëm
për një arsye tjetër: pasojat e
pritshme të Iranit bërthamor, të vërteta
qofshin apo imagjinare, do të përcaktojnë
politikat që duhen ndjekur për të
parandaluar Tehranin, që të mos e
krijojë bombën atomike.
Nëse rrjedhojat nuk sinkronizohen
me realitetin, metodat e zbatuara do
të jenë në disproporcion me kërcënimin.
7 vjet më parë, Shtetet e Bashkuara
të Amerikës e nxitën Irakun për
programin bërthamor, që ishte larg
dyshimit të arsyeshëm.
Uashingtoni nuk mund t'ia lejojë
vetes një luftë tjetër mbi pretendimet
false.
Nuk vihet në dyshim se bota do të
ishte më e mirë, nëse Irani nuk do të
pajisej me armë bërthamore dhe komuniteti
ndërkombëtar duhej të merrte
masat e duhura për të parandaluar
Iranin - ose edhe ndonjë vend tjetër
- nga ky veprim.
Por rasti kundër Iranit bërthamor
është goxha i fortë pa mitin e dominosë
bërthamore. Duke i bërë thirrje
skenarëve të rasteve të tilla, politikëbërësit
po mjegullojnë mendimet
e ngjyrosura.
Përktheu: Rudina Dahri
