Ardian Ndreca
Docente di Filosofia Contemporanea
Pontificia Universitas Urbaniana-Roma
Docente di Filosofia Contemporanea
Pontificia Universitas Urbaniana-Roma
Dashunía në letersinë e Rilindjes
 |
| Ardian Ndreca |
Do të ndalemi këtu me analizue disa trajta e përvizime të dashunís në letërsinë e Rilindjes europiane. Nëse në filozofinë e kësaj periudhe âsht e vështirë me dallue se ku ndahet kufini ndërmjet dashunís sensuale e asaj mistike, në gjinín e letërsisë këto dy variante të së njejtës temë kanë nji vend mâ të përcaktuem. Kjo ndienjë te Petrarca na shpalos nji njerí përjetsisht të dashunuem me nji dashuní engjëllore:
"Amor mi die' per lei sì lunga guerra che la memoria ancora il cor accenna" (Trionfo dell'eternità).
Kurse Pietro Bembo i shkruen dashunís me nota të forta profane në veprën Gli Asolani, e nuk kursen figurat sensuale të frymzueme prej filozofisë së Epikurit te Stanze. L. Ariosto shkruen plot sqimtí:
"Né mi pento d'amar, né pentir posso, quantunque vada la mia carne in polve".
Ndeshim edhe poetë të tjerë minorë, si L. Tansillo, i cili i kushton dashunís vargje plot malinkoní e përvajtim; B. Varchi që bashkë me poetin G. Muzio i këndojnë të bukurës Tullia d'Aragona. Nuk mungojnë poeteshat si Veronica Gambara eVittoria Colonna, fisnike me gjak e me shpirt. Nji tjetër shpirt i zgjedhun âsht edhe Gaspara Stampa, e cila jeton dashunín e saj plot vuejtje e thekuní për kontin Collaltino di Collalto, dashuní e pengueme për shkak të gjakut blu të kontit. Megjithatë kjo ndjenjë e kishte ngrítë e bâ Stampa-en shumë mâ fisnike sesa kontin vetë. E mërtisun, në mes të vajit e të përçmimit të padrejtë ajo shkruente:
"Miracolo fuor d'amor mai non udito!
Dolor, che chi nol prova non lo crede!
Lassa, ch'io sola vinca l'infinito". (Rime, XCI).
Nji tjetër personazh që i kushton vargje dashunís âsht Michelangelo Buonarroti. Te ky gjejmë gjurmët e dashunís platonike, prekim ndër strofat e tija tensionin, pikllimin, turbullimin e së fundi pastrimin që shpirti mbërrin nëpërmjet dashunís. Për tê dashunía âsht burim i nji përkryemje shpirtnore, ku edhe pjesa landore e saj lyp me pasë prujtuní e kontroll të impulseve natyrore.
Epoka e Rilindjes pjek frutat e veta edhe në lamijen e traktateve rreth konceptit të dashunís, mjafton këtu me njéhë ata mâ të përmendunit: F. Cattani da Diacceto me librat De amore e Panegyricus in amorem; Mario Equicola me Libro di natura e di amore; G. Bettusi me Raverta; B. Castiglione me Il Cortegiano; e në fund, mâ i famshmi e ai që mâ fort ka frymëzue mbasardhësit, vjen Leone Ebreo me Dialoghi di amore.
Në letërsinë e Rilindjes figura femnore gjindet në qendër të universit, ndërsa në shkrimet me natyrë filozofike raporti përmbyset në favor të nji zgjidhje ideale e abstrakte. Para së gjithash nuk âsht mâ hijeshija trupore, e bile as ajo morale, që tërhjek filozofët e Rilindjes, ata, tue ndjekë doktrinën e Platonit, nuk kanë mâ parasysh figuren femnore por atë burrnore në tanë përkryemjen e vet.
Por duhet thanë që ajo e përjetshmja femnore (Ewig-weibliches) goetheane me të cilën mbyllet Faust-i, âsht e ndieme si diçka natyrore në shpirtnat e poetëve e shkrimtarëve të kësaj periudhe. Fakti që edhe heterat bâhen objekte të denja poetike do të thotë që ana shpirtnore nuk identifikohet detyrimisht me atë morale. Megjithatë duhet shtue që prej njenes gjiní, a lloj letrar, te tjetra dashunija trajtohet në mënyra të ndryshme edhe për sa i përket interpretimit të vetë konceptit. Në epikë dashunía ka nota të fuqishme e lëkundet ndër vegime të parealizueshme, në novelistikë zotnon elementi sensual, në epistolarë âsht mâ e gjallë pjesa pasionale, arti dramatìk e pasqyron dashunín me ngjyra groteske, komedia e përrallat alegorike e paraqesin si nji andërr të ambël plot nuanca epshore, e në fund, në skenën e tragjedisë e të shfaqjeve me karakter fetar, dashunía del edhe si shkaku i tmerreve e i të këqijave, por, indirekt, edhe i të mirave që vijnë mbrapa.
Èrosi në veprën Sopra lo Amore të Marsilio Ficino
Èrosi në filozofinë platonike
Para së gjithash duhet të skjarojmë se cili âsht kuptimi i Èrosit në vetë filozofinë platonike. Èros në greqishten e lashtë do të thotë dashuní (në këta rreshta të dy termat përdoren si sinonime), por për çfarë lloj Èrosi bâhet fjalë në filozofinë e Platonit? Në kuadrin e kësaj filozofije tema e Èrosit âsht trajtue mâ gjanësisht te dialogu me titull Simpoziumi, që do të thotë banketi, gosta. Në këtë dialog Platoni nëpërmjet Sokratit na paraqet doktrinën e Èrosit ashtu si ky i fundit e kishte nxânë prej Diotimës së Mantinesë. Èrosi âsht dëshira për të pasë atë çka na mungon, e ajo që na mungon âsht e bukura dhe e mira. Roli i Èrosit âsht ai i ndërmjetsit mes dy realiteteve, landës e shpirtit, Zotit e njeriut. Në anën tjetër ai âsht sinteza e të kundërtave: e pasunís dhe e vorfnís, e nevojës dhe e begatís, e padijes dhe e dijes. Në këtë kandvështrim Èrosi âsht dashunues i dijes (filo-sofos), megjithëse në kuptimin mâ të veçantë ai shpreh prîmjen për kah e Mira nëpërmjet figurës së dashunís e të bukurës. Èrosi âsht realizimi i së Mirës, ai âsht i prîmë me e zotnue të Mirën e me e prodhue atë nëpërmjet së bukurës. Në këtë mënyrë e Mira identifikohet me virtytin e Èrosi vetë mton që natyra njerzore të bâhet e pavdekshme. Njeriu, thotë Sokrati, nis tue vërejtë të bukurën në gjinin e materies, e pak nga pak ngjitet te jeta e bukur, prej këtu te njohtunija e së bukurës e këtu arrin kulmin në vegimin e së bukurës në vetvete.1)
Pse Èrosi âsht harmonia e të kundërtave? Platoni e spjegon këtë gja tue u nisë prej vetë lindjes së Èrosit. Në Simpozium lexojmë se në ditëlindjen e Afërditës, Penia, hyjnesha e vorfnisë fjet në kopshtet e Zeusit me Poros, hyun e plotnisë, e prej tyne lindi Èrosi. Prej këndej Èrosi trashigon prej nanës ndjenjen e mangësisë e të nevojës me u përkrye, e prej babës energjitë e pafundme që e shtyjnë me kërkue e me gjetë. E tue pasë kenë i zânun në festën e Afërditës, ai e don të bukurën e i shërben vetëm asaj.2)
Prej këtej shohim kjartë se Èrosi tue pasë nanë Penian që simbolizon materien, e tue pasë át Porosin që shênjon idealen, si krijesë e tyne shpreh në të njejten kohë forcën që shtyn me kalue përtej mundësive të landës por që mbart në vetvete kontradiktën e origjinës së vet.
Marsilio Ficino3) komentues i Platonit
Vepra Commentarium in Platonis Convivium de amore (1468), megjithëse nuk bân pjesë në veprat me karakter origjinal teM. Ficino, ka në vetvete interpretime mjaft të spikatuna e të interesantshme. Èrosi, simbas Fedrit të Platonit, âsht bashkë me vrullin hyjnór, profetik e poetik, nji ndër katër vrullet që rrëmbejnë shpirtin njerzór.
Në veprën e Platonit dashunía për të bukurën që i përket kësaj bote âsht vetëm pikënisje për të mbërrit vegimin e Bukurís hyjnore.4)
Për të spjegue rolin e dashunís në univers Ficino e sheh kozmogoninë si krijim të Zotit, i cili së parit krijon Mendjen Engjëllore, mbasandej krijon atë që quhet anima mundi, që përfshín në vetvete tri botë e tre kaose e në fund vjen krijimi i universit. Kaosi fillestar, simbas Ficino-s, u pasue nga dashunía e Zotit: "Të avitunit e Zotit âsht nji hov Dashunijet".5)
Dashunía âsht dëshira e të bukurës, e kjo gjindet në tri forma: në shpirtna, në korpe e në zâne. Dashunía kërkon vetëm gjanat e përkorme, të prujtuna e të ndershme, pse nuk vijnë prej dashunís dëshirat e mishit e të gjakut.
Kështu Zoti rrëmben nëpërmjet Dashunís botën që ai vetë pat krijue e që te ai rikthehet mâ në fund: "Dashunía âsht nji rreth i mirë, i cili rrotullohet gjithnji prej së mirës te e mira".6)
Krijimi, simbas M. Ficino-s, paraqitet në katër rrathë: Mendja Engjëllore me idetë, Shpirti me arsyen, Natyra me kavít e Materia me format e veta. Në qendër të këtyne rrathëve ndodhet Zoti. E vetmja pikë ku këto rrathë takohen me Zotin âsht dashunía për të Bukurën: "Dashunía âsht rrezja e Zotit, e dikueme në katër rrathët që sillen përqark Zotit".7) Edhe kthimi te Zoti kryhet tue u ngjit prej formave, te kavít, te arsyeja, te idetë e mâ në fund te Hyu vetë. Vetëm tri të fundit janë figura të vërteta, kurse format materiale janë vetëm hije.
Ata që kanë dashuní shohin tue shndritë Hirin hyjnór te landa dhe kërkojnë me u kthye te gurra e epërt, por ata "nuk dinë se çka duen a çka kërkojnë, pse nuk e njohin Zotin: shija e mshehtë e të cilit ka lanë ndër krijesa nji erë të ambët të tijën: prej së cilës çdo ças jemi të ngacmuem. E ndiejm këtë aromë pa pasë ndie shijen që e shoqnon".8)
Âsht pra gjurma e Zotit te i dashtuni që bân të dashtunen me e nderue këtë si të ishte nji trupore e Zotit. Tue ndjekë skemën e Simpoziumit, Ficino dallon dy Afërdita e dy Èrose. Njena Afërditë âsht qiellore (Urania), burim intelektit dhe s'ka natyrë materiale gja që i lejon me sodít Bukurín hyjnore. Tjetra âsht e rëndomtë (Vulgaria), e lindun prej Zeusit e prej nimfës Dione, âsht materiale e ka në vetvete pushtetin me lind hirin hyjnór ndër korpe. Prej këtyne dy Afërditave njerëzit marrin forcën me njohtë me anë të intelektit e me përtrî breznít; ekuilibri ndërmjet këtyne forcave vendos harmoninë ndërmjet hirit të korpit e hirit të shpirtit.
Dashunía âsht të fituemit e vetvetes nëpërmjet tjetrit:
"Nëse un kam veten teme për ty, un të kam ty mâ fort se veten: e jam mâ fort afër tejet sesa afër mejet".9)
Për Ficino-n dashunía lind atëherë kur ngjashmënia që ekziston ndërmjet dy personave zbulohet kur këta shihen ndër sy. Kjo gja ndodh nëpërmjet nji kalimi mjaft të ndërlikuem energjije prej syve të njenit te tjetra, në këtë mënyrë shpirti mbét i plagosun prej hirit që së jashtmi ka depërtue përmes syve, e jo më kot këta të fundit quhen prej filozofëve të kësaj tradite: dritaret e shpirtit.
Kërkimi i të vërtetës që e bukura përmban duhet të bâhet misioni i jetës së atij që don me e krijue të bukurën e i të gjithë atyne që kanë etje për amshim.10)
Në këtë kontekst artisti bâhet zâni natyral i andrrave të njerzimit, ai âsht prijës e rojë e shpirtit me anë të cilit i falë botës idealin e së bukurës. Çdo vepër arti që kërkon të bukurën në vetvete, âsht nji dritë në lundërtimin drejt Zotit. Veprimtaria krijuese e njerzve âsht e ngjashme me atë të natyrës: "E çka âsht natyra? Ajo âsht arti që i jep trajtë e shembllim prej mbrendë materies, taman sikur zêjtari të ishte në mbrendësí të drunit".11)
Me u bâ instrumenta të veprave të dashunís – ka kenë objektivi që pa dyshim ka udhëheq mâ të ndritshmit emna të Rilindjes europiane, e edhe sot ky projekt ka vlerë për çdo shoqní që don me rilindë prej fushës ekonomike në atë estetike. I pamë në universalitetin e dashunís, ky problem e ka zânafillen e vet te tregimi mitologjik i Aristofanit në Simpoziumin platonik:
"Pra, tash kaq kohë âsht rrânjos tek njerëzit, dashunía për njeni tjetrin që na kthen te natyra jonë e lashtë e mundohet që me dy me bâ nji të vetëm, tue shëndoshë kështu natyrën njerzore".12)
Âsht i tejdukshëm këtu, në nji rilexim të kujdesshëm, jo vetëm miti platonik i androgenit, por edhe kallzimi i Zânafillës biblike të krijimit.
Teoria e reminishencës e ajo e kthimit janë të pranishme në komentin e mendimtarit fiorentin. Në fakt lexojmë:
"Shpirti i sapo krijuem prej Zotit, për shkak të nji shtytjeje natyrore sillet vetvetiu kah Zoti, Ati i vet, jo ndryshe por ashtu si zjarmi që, i râmë prej s'nalti mbi tokë, menjiherë përpjetë âsht i drejtuem", - e tue vazhdue: "shpirti u zhyt në thellësinë e trupit, si të zhytej në lumin Lete, e tue harrue kështu vetveten, tërhiqet prej shqisave e prej epsheve si prej tiranëve e gjakbâsëve".13)
Interpretimi i filozofit rilindas largohet prej doktrinës së Platonit, jo vetëm për faktin se ai âsht i udhëhequn prej Zbulimit hyjnuer e prej fesë së krishtenë, por edhe pse tue i dhanë randësí forcës së vullndesës bâhet deri diku kundërshtar i intektualizmit platonik:
"Ata që e njohin dhe e duen [Zotin] janë të dashtun prej Zotit, jo pse e njohin por pse e duen. (...) Ajo çka na çon në Qiell, nuk âsht Njohunia e Zotit, por âsht Dashunía".14)
Me fjalë të tjera, aktiviteti i intelektit nuk âsht i mjaftueshëm me na bâ të lumtun, te lumtunía na çon vetëm forca e vullndesës. Pra, nuk bâhet fjalë me e sodít Zotin me anën e intelektit, por me e dashtë atë e kjo dashní realizohet me anë të vullndesës. Nji ndër studiuesit që mbështet tezën e imanencës së dashnís te M. Ficino vëren: "Epërsia e dashunís mbi dijen shênjon, kundër vetë pikësynimit të Ficino-s, shpërbâmjen e platonizmit".15)
Dashunía ka tri anë të mira, ajo na rikthen plotnín e na drejton kah Qielli, na rendit simbas dashunís që kena e tue ndezë flakën e saj na bân të lumtun. Dashunía ka gjithmonë nji objekt (krhs. Simpoziumi, 200 A), që në përftimin platonik bâhet dashunía për kênjen, për gjithçka që ekziston e që shpreh harmonín e krijimit.
Mënyra se si dashunía lind në shpirt âsht nji moment sa i lirë e spontan aq edhe i pavetëdijshëm. "Dashunía, shkruenFicino, âsht e lirë e në mënyrë të vetvetijshme lind prej vullndesës së lirë e cila nuk âsht e shtërngueme prej Zotit, që vetë ka urdhnue prej fillesës që vullndesa të ishte e lirë".16)
Atëherë shohim se mes personit të dashtun e atij të dashunuem ekziston nji subjekt i tretë që âsht dashunía vetë, e cila âsht qëllim në vetvete; âsht falë sajë nëse ata mund të duhen. E këtë e ka thanë Sh'Agostini tue folë për Trininë Shêjte: "Dashunía supozon dikë që don dhe me dashuní duhet përherë diçka. Qe pra tri gjana: ai që don, ajo që âsht e dashtun, e dashunía vetë. Çka âsht tjetër dashunía përveçse nji jetë që bashkon o që prîhet me bashkue dy kênje, atë që don e atë që âsht i dashtun?".17)
Të dashunuemit nuk e shohin objektin e dashtun në shëmbllesen që kanë përftue me anë të shqisave, por në atë që shpirti i tyne ka formue tue u nisë prej idés së dashunís.
Âsht i interesantshëm spjegimi që M. Ficino i jep faktit që Èrosi shpesh herë paraqitet i zbehtë: "Atje ku mendimi i ngulët i shpirtit na çon, atje fluturojnë edhe energjitë tona, të cilat janë mjeti lëvizës i shpirtit. Këto energji prodhohen prej nxehtësisë së zemrës, prej pjesës mâ të hollë të gjakut".18)
Tue kenë se kush dashunon âsht si i rrëmbyem prej pasionit që ndien, avujt e shpirtit të tij të nxehun fluturojnë drejt personit të dashtun tue u tretë atje, në ketë mënyrë personi që don zbehet, tretet e vrâhet. Autori jonë nuk largohet prej Platonit19) kur pohon se loja e dashunís nuk âsht tjetër veçse dëshira me krijue të bukurën e tek e bukura me te gjetë amshimin. Në ketë kërkim të vazhdueshëm të dashunís njeriu nuk bân tjetër veçse ndien zânin e Zotit mbrenda vedit. Dashunía çon njeriun te Zoti e në nji farë mënyre e hyjnizon atë. Edhe komenti i Ficino-s prîhet me pa te dashunía jonë tokësore nji mjet për me u ngjit në Qiell, e ndoshta të vetmin mjet që Krijuesi na ka dhanë të gjithëve pa përjashtim.
Dashunía âsht mâ e forta ndër katër vrullet e jetës, ajo bâhet shkak për me zbulue pjesën mâ intime të shpirtit e me e vû këtë në shërbim të së bukurës.
Në Simpoziumin e Platonit dashunía përkufizohet si dëshira e plotnisë (Simp., 193 A), dhe: "dashunía âsht primja për me kenë në zotním të së mirës përgjithmonë" (Simp., 206 A).
Âsht etja për amshim e vullndesa për me ndjekë të Mirën e të Bukurën që karakterizojnë shfaqjen e Dashunís në shpirtin njerzór. Kjo primje âsht e prekshme te forca riprodhuese por âsht e paprekun vetëm te dëshira për me sodít Bukurín hyjnore në vetvete. Âsht Platoni ai që thotë se momenti mâ i denjë për me u jetue në jetën tonë âsht ai në të cilin njeriu sodít të Bukurën në vetvete (Simp., 211 D).
Por, dihet prej të tanëve, që shpesh ndalena te gjasa e të bukurës, te dukja e saj e jashtme, e kjo ndodh o pse na mungojnë forcat me e kërkue o pse nuk e kena pasë kurrë mâ të voglën ide të asaj çka âsht e vërteta e së bukurës. Prej kah vjen e bukura? Kush e krijon atë? Pse na tërhjek pa e kuptue? Këto janë pyetje të cilat nuk mund t'i mortnojmë tue u kufizue me konstatue nji bukurí që lind, zhvillohet e pakohet deri në vdekjen e plotë. Ajo që mund të mos kishte ekzistue nuk e ka në vetvete arsyen e kênjes së vet, pra edhe bukurija toksore, landore e shpirtnore, âsht nji pasqyrim i shkallëzuem i nji realiteti që âsht shkaku i ekzistencës së saj.
E këtu na vjen në ndihmë metafora e atij që kje mjeshtri mâ i madh i njerëzimit pagan, Sokratit, i cili u krahasonte me truporet e mbrapshta të Silenëve mbrenda të cilave u ruejshin shembllesat e zotave. Kjo s'do të thotë se duhet ta kërkojmë të Bukurën tek e mbrapshta, por vetëm se shumë herë nuk e gjejmë atje ku ajo duket së jashtmi.
Përfundim
Dashunía në Rilindjen europiane merr përmasa kozmike, të pakrahasueshme me çfarëdo lloj ekuilibri që njerëzit munden me arritë në jetë. Ajo bâhet sinonim i dëshirës për me pushue te e bukura, e vetmja rreze që na çil perden e Amshimit e që bâhet prehje e sigurtë e atyne që duen.
Ndrojtja e nderimi kundrejt trupit të personit të dashtun janë motive platonike të pranishme në shpirtin e Rilindjes europiane. Megjithatë nuk mungojnë kajherë edhe nënkuptimet e shênjat e nji lufte të mbrendshme ndërmjet Dashunís qiellore e asaj tokësore:
"Shumica nuk mbërrin me u ngjit mâ nalt, kjo ndodh me pjesën mâ të madhe të njerëzve", ndërsa: "ka të tjerë mâ të përkryem të cilët e kanë ruejt kujtimin e nji bukurije të përsosun që shpirti i tyne soditi para se të zhytej në trup... kështu, këta përpiqen me u shkëput sa mâ fort prej trupit të tyne".20)
Ata që dashunojnë dëshirojnë me i shembllye Zotit atëherë kur i luten Dashunís që t'i shndërrojnë në dy duer që plazmojnë universin. Jena të lumtun që ekzistojmë, por e ndiejmë se kjo pikë e lumtunís sonë, që shpeshherë ka shijen e lotit, na çon te nji oqean i pafund, i pakrijuem e i pangjashëm me ne – që âsht Lumtunía vetë.
Dashunía ndër autorët si M. Ficino, Pico della Mirandola, jeton me ndërgjegjen e paplotnisë së vet, por e bindun që beteja e fundit ka me kenë e saja. Ajo ka hî në botë për mos me e braktisë mâ kurrë, e vetë misioni i dashunís âsht në zgrip mes botës e amshimit. Ky âsht fryti i mendimeve të nji epoke që diti me e analizue pejsazhin njerzór tue e njoftë veten me përvujtní sa trashigimtarë të tatëmëdhejve të antikitetit aq edhe të besimit në Hyun. Âsht nji epokë që përendoi pa harrue se nji ditë do të zdeshte petkun e fitoreve të veta njerzore për me e lanë këndej Dyerve të Amshimit, tue trokitë në to vetëm me Dashunín në gjí.
-----------------------------------------------
2) PLATONI, Simpoziumi, 203 B.
3) M. Ficino lind afër Firenze-s në vjetin 1433, studjon së pari letërsí në kryeqendrën e familjes Medici e mâ vonë shkon me nxanë në Pisa. Kështu Ficino i përkushtohet studimit të logjikës, të retorikës e të filozofisë aristotelike e në vjetin 1454 fillon me shkrue veprat e tija të para. Mâ vonë, në periudhën 1459-1462, kryen studimet për mjeksí në Bologna. I përkrahun prej Cosimo de' Medici jepet i tâni mbas studimeve e përkthimeve të dialogjeve platonike e të kodikëve të traditës hermetike. Në 1468 paraqet në nji festë të organizueme prej Lorenzo de' Medici komentin e tij rreth Simpoziumit të Platonit. Në vjetin 1482 publikon veprën e randësishme Theologia Platonica de immortalitate animorum të përbâme prej 18 librash. Mbas nji krize mistike vendos me u shugurue meshtar, gja e cila realizohet në 1473. Vazhdon me udhëhéqë jetën akademike fiorentine tue shkrue vepra origjinale e tue publikue Opera omnia të Platonit (1484). Përkthen Teofrastin, Plotinin, Proklin, Porfirin, Dionis Aeropagitin, Psellon. Vdes në Careggi në kulmin e famës e të lavdís në 1499.
4) Shkruen Platoni: "Jo çdo Èros âsht i bukur e i denjë për t'u lavdërue, por vetëm ai që na shtyn me dashtë në mënyrë të bukur". Krhs. Simpoziumi, 181 A.
5) FICINO M., Sopra lo Amore, ovvero Convito di Platone, ES, Milano 1992. f. 15.
6) Sopra lo Amore, f. 30.
7) Sopra lo Amore, f. 34.
8) Sopra lo Amore, f. 37.
9) Sopra lo Amore, f. 42.
10) Krhs. Simpoziumi, 218 E, 209 C, 207 A. Për Platonin lufta për të përmirësue vedin âsht lufta mâ e naltë që mund të bâjë njeriu.Krhs. Gorgia, 528 E.
11)FICINO M., Theologiae platonicae de immortalitate animorum, Zanichelli, Bologna 1965, f. 243.
12) PLATONI, Simpoziumi, 191 D.
13Krhs. Sopra lo Amore, ff. 60, 61. Lete në mitologjinë greke âsht nji lum që gjindet në ferr. Hijet e të vdekunve sapo pijnë ujnat e tij menjiherë harrojnë çdo gja prej të kaluemes së tyne.
14 Sopra lo Amore, f. 65.
15)SAITTA G., La filosofia di Marsilio Ficino, Principato, Messina 1923, p. 221.
16) Sopra lo Amore, f. 83.
17)S. AUGUSTINI, De Trinitate, VIII, X, 14, në PL 42, shtylla 960.
18) Sopra lo Amore, f. 105.
19)Simpoziumi, 203 B.
20)PICO DELLA MIRANDOLA, Commento sopra una canzona de amore, Vallecchi, Firenze 1942, f. 526.