Të kapur përdore, rreth orës dhjetë, nënë e bir, mbërritën majë sukës, atje ku mbaronte zabeli i shkozave dhe niste i gjelbër e shtrihej tejetej një livadh nga ata që, shumë prej nesh, veç në ëndrra i kemi parë a, thjesht, i kemi përfytyruar, ndonjëherë, netëve të pagjuma. I gjelbër, paçka se, gjithë ditën, në vapë, rrinte shtrirë, atje, poshtë syrit të nxehtë të diellit. I qarkuar nga rrepe e dëllinja, nga ndonjë gorricë tek-tuk, nga ndonjë selvi e heshtur, nga preva i qarkuar, preva që zbrisnin prej shpateve dhe gurgullonin, të freskëta, për barinj, bagëti e shtegtarë të rrallë, rrinte aty i nderur, nga agullima në mbrëmje, poshtë syrit zhuritës të diellit. Ishte pesëmbëdhjetë gusht, dita e Shën Mërisë. Nëpër shkurre e pemë, këndonin gjinkallat për gëzimet e brengat e jetës së tyre të shkurtër.
Mbërritën majë sukës dhe të dy vendosën duart në bel e u mbushën me frymë. Po t'i shikoje, atë çast, nga larg, e të gjallëroje paksa përfytyrimin, do t'i pandehje, me siguri, si dy shtamba të djersitura, paçka se të mëdha sa një gorricë. Atje, poshtë hijes varfanjake të gorricës, plaka Ollgë, e veshur me të zeza, siç e kërkonte rendi tradicional i anëve të saj, nxori nga brezi një shami dhe i fshiu ballin Sterjos, i cili vuri buzën në gaz nga kënaqësia. Mandej, fshiu edhe ballin e saj dhe, porsi dy qengja të zinj, i la sytë të barisnin nëpër gjelbërimin e visores. Edhe Sterjon e kënaqi pamja e livadhit dhe fërkoi gjithë gëzim ato duart e tij trashaluqe. Deri atje, rruga përmes pyllit kishte qenë me kthesa të shumta dhe vetëm tani vunë re se, para tyre, në shtegun përskaj livadhit, çapiteshin në grupe, dy nga dy e tre nga tre, njerëz hallexhinj si puna e tyre, disa edhe me gomerë e mushka. Ollga ktheu kokën mbrapa dhe pa se po ngjiteshin të tjerë.
Pesëmbëdhjetë gushti, për këtë vend të mënjanuar nga njerëzia, ishte dita më e hareshme e vitit, sepse, aty ku mbaronte livadhi, strukur mes dëllinjave, rrepeve e shqindeve, ndodhej kisha e Shën Mërisë: një kishë e vogël, prej guri, kishë e braktisur, dhe kambanorja përbri me kambanën pa baqth. Në kohët e vjetra, falë një ikone që shëronte të sëmurët, kishte qenë, nga ç'thuhej, kishë me nam në gjithë ortodoksinë. Çdo pesëmbëdhjetë gusht, ikona, me ç'tregonin të moçmit, shëronte nga një të sëmurë: kur i kthente dritën ndonjë të verbri, kur ngrinte në këmbë ndonjë ulok, kur i kthjellonte mendjen ndonjë të çarturi e të tjera si këto. Sidomos në ditën e Shën Mërisë, por edhe në festa të tjera, ngjiteshin atje, tek livadhi majë sukës, njerëz fatkeqë nga të gjitha anët dhe jo vetëm të krishterë. Ndiznin qirinj, bënin kryqin, puthnin ikonën dhe i pëshpëritnin nënës së Krishtit hallin që i kishte shtrënguar të merrnin gjithë atë rrugë. I luteshin me lot e përgjërim. Pastaj, uleshin në dysheme e prisnin të ndodhte mrekullia. Dhe, zakonisht, përgjumeshin, kur dëgjohej, gjithë mallëngjim e tronditje, një britmë që njoftonte se filanit i erdhën sytë a se filania u ngrit në këmbë. Atëherë, gra, burra e fëmijë, ca nën zë e ca me ngashërim, ia plasnin të qarit dhe, duke u dridhur, binin sërish në gjunjë para ikonës. Nuk dëshpëroheshin, pse shëroi birin, prindin a nusen e tjetrit, përkundrazi: u shtohej shpresa dhe, të bindur se do vinte radha për secilin, ktheheshin edhe gushtin tjetër, edhe tjetrin, edhe tjetrin. Dhe, nëse nuk dëgjohej, deri në mbrëmje, asnjë britmë, ata prapë nuk dëshpëroheshin, sepse, pothuajse gjithmonë, gjendeshin, në mes tyre, edhe gra beronja dhe, për atë vit, e zgjedhura e Shën Mërisë kishte qenë, me siguri, njëra prej tyre, ajo më fatlumja a më besimtarja, por, në këtë rast, mrekullia, sikurse mund të merret lehtë me mend, edhe pse bëhej aty, brenda kishës, donte kohë që të zbulohej. Por, dikur, gjysmë shekulli e ca më parë, ikonën e morën, vetëm për pak ditë, dhe e çuan në Patrikanë, nga nuk u kthye më kurrë. Atëherë, në fillim, gjindja e katundeve përreth - më i afërti ndër të cilët ndodhej dy orë me këmbë që andej - u mërzit, u zemërua, u zymtua: jeta, historia e atyre njerëzve, brez pas brezi, ishte e lidhur ngushtë me ikonën. Sa kishin ikonën, ndjenin njëfarë sigurie, se mjek nuk kishte në ato anë dhe spitali ishte shumë larg që andej; ndjenin njëfarë sigurie njerëzit e varfër dhe mbrëmjeve flinin të qetë. Ndërsa, kur ua morën dhe kuptuan se nuk do t'ua kthenin më, i zaptoi dëshpërimi. Vetëm për pak kohë, sepse, për fat, ajo ikonë ishte aq e shenjtë, saqë aftësitë e saj magjike ia kishte përcjellë edhe murit ku kishte ndenjur varur: të zhgënjyer, siç ishin, besimtarët shkonin në kishën e livadhit dhe qanin para kuadratit që shquhej në mur, pas heqjes së ikonës, derisa, një ditë, shtangën në vend të lebetitur, kur panë të shfaqej mbi gëlqere vegullia e Shën Mërisë, njëlloj siç kishte qenë e pikturuar në ikonë, me kryet të prirura e me birin në krahun e majtë. U shfaq vetëm një çast, pastaj u zhduk, por prapë, çdo pesëmbëdhjetë gusht, Shën Mëria, e pranishme, paçka se e padukshme, vazhdoi ta bënte mrekullinë e saj të përvitshme.
Plakës Ollgë ia kishte treguar të gjitha këto një nuse e re, që fëmijën e parë e kishte lindur pas nëntë vjetësh martesë. «Është shumë larg», i kishte thënë në fund, «por shko; të jesh e sigurt që do të të dëgjojë. Le t'i flasë edhe vetë Sterjoja. T'i thotë dy fjalë. Jo me zë; nuk është nevoja. T'ia thotë me zemër».
Kjo plakë e vuajtur, e imtë si fill kashte, kishte bërë be të mos i mbyllte sytë pa i gjetur shërim birit të saj të vetëm. I kishte dhënë fjalën vetes dhe fotografisë bardhë e zi të të shoqit, Aristotelit, i cili, aty e tridhjetë vjet më parë, kishte mbështetur, papritmas, kokën tek oxhaku duke e lënë Sterjon në djep e atë qyqe. Sterjoja, qysh atëherë, ishte njeriu i vetëm i plakës në botë, gëzimi dhe brenga e thellë, përligjja e gjallimit, qëllimi i jetës së saj. Rrinte e vështronte dhe zemra i ndahej më dysh nga hidhërimi. Me paratë e kursyera nga pensioni i të ndjerit, e çoi në kryeqytet, tek mjekët më të dëgjuar dhe këta ishin të parët që, me zë të qetë e me çehre të ftohtë, sikur e njoftonin për diçka më se të rëndomtë, i thanë se djali i saj do mbetej gjithë jetën ashtu, i ënjtur e i mangët. Atëherë, plaka Ollgë mallkoi mjekët dhe spitalet, shkencën dhe evolucionin. Ilaçet, megjithatë, i mori e u kthye në fshat. Por nuk ndenji duarkryq. «Ke për të parë», i mërmëriste fotografisë së Aristotelit mbi oxhak, «do ta bëj unë tët bir njeri si gjithë të tjerët, që të martohet dhe të të bëjë nipër e mbesa. Ke për të parë». Ku nuk e çoi plaka Sterjon e saj të vetëm; magjistricë më magjistricë e pathua më pathua. E çoi edhe tek Profeti - kështu i thoshnin - që jetonte në një shpellë, larg prej njerëzisë. Ky rrinte pa qethur e pa rruar dhe ngulte këmbë se bënte parashikime për fatet e botës e shëronte të sëmurët vetëm duke u përkëdhelur flokët e duke u pëshpëritur fjalë të pakuptueshme. Para nuk i merrte asnjërit, ngaqë, siç thoshte, nuk e lejonin zanat e shtojzovallet. Por Ollga ishte e vendosur t'ia jepte me zor takëmet e florinjta që i kishte taksur. Dhe do t'ia kishte dhënë. Do t'i kishte dhënë edhe shtëpinë e atë copë tokë ku mbillte dy speca e dy barbunja. Mirëpo njeriut të shpellës, vërtet, flokët i kishin mbërritur deri poshtë supeve e mjekrat tek kërthiza, por profecitë nuk i dilnin. Sa për sëmundje, as gripin nuk ishte në gjendje të shëronte. Atëherë, plaka Ollgë mallkoi edhe të çmendurit, megjithëse e dinte që mallkimet e saj nuk zinin vend. Prapëseprapë, nuk hoqi dorë. I kishte dhënë fjalën vetes dhe fotografisë bardhë e zi të të shoqit.
«Ç'livadh i bu-bukur», tha Sterjoja, «Një na-natë pashë në ëndë-dërr një livadh si ky!» I qeshnin sytë, i shndrinin faqet dhe fërkonte gjithë gëzim ato duart e tij trashaluqe. Ollga shikonte hallexhinjtë e tjerë që i ngjiteshin sukës dhe sikur gjente njëfarë ngushëllimi. «Si nuk ka një gorri-rricë të njomnim një-njëçikë gojë-jën!» Ia fshiu prapë ballin me shami, fshiu edhe ballin e saj dhe u nisën. «Atje, tek pemët do ketë ndonjë burim patjetër; duro dhe pak, bir», i dha kurajë Ollga dhe zbritën të tatëpjetën e morën shtegun përskaj livadhit.
Dhe, vërtet, atje, nën hijen e rrepeve, gurgullonte një krua me sylynjar të bronztë e me sqoll të gurtë, përkrye të cilit ishin gdhendur fjalët: «Ky krua të faltë, pelegrin, çlodhje në trup edhe në shpirt». Ollga mezi i mbushi mendjen të pinte e të freskohej ai i pari dhe, në vazhdim, ndërsa plaka po hidhte ujë me grushta në gushën e saj të rrudhur, Sterjoja, me kryet të prirura mbi sup, rrinte e vështronte gjithë çudi shkronjat e gdhendura mbi krua. «Ç'thonë?» pyeti nënën. «Thonë që Sterjoja do shërohet», e sqaroi plaka, që nuk dinte shkrim e këndim. Kështu i thoshte gjithmonë: «do shërohesh, do shërohesh»; por, përse e ngase do shërohej, këtë Sterjoja nuk e kuptonte. Ishte tridhjetë vjeç, por nuk e dinte që ishte i sëmurë. E kënaqte udhëtimi në natyrë, ndaj dhe kurrë nuk ishte bezdisur e nuk e kishte pyetur nënën, përse vërtiteshin pareshtur nga magjistricat tek pathonjtë e nga pathonjtë tek profetët. Madje, kur koha mes dy udhëtimeve qëllonte të ishte më e gjatë se zakonisht, shqetësohej dhe vetëm atëherë detyrohej të pyeste, përse nuk po udhëtonin më nëpër korije e lugina.
E ndihmoi plakën të shtronin mësallën dhe u ulën të hanin një kafshatë -bukë me djathë, domate e ullinj- tek ajo parajsë e vockël, në hije e freski. Nëpër degët e pemëve silleshin zogj mali, harabela e gushkuqë, dhe Sterjon, përherë, e magjepsnin cicërimat e zogjve. Pas pak, tek kroi mbërritën edhe ata që vinin pas tyre, një çift i ri me një djalë të vogël. U përshëndetën. Burri zbriti nga mushka dhe, me ndihmën e patericave, u çapit drejt kroit, kurse gruaja tërhoqi kafshën deri tek një koritë ca më tej. Sterjoja po e vërente kryefamiljarin me keqardhje, por, ngaqë ky iu përgjigj me një vështrim të egër, uli kokën si fajtor dhe kafshoi një domate. Fëmija i shkoi pranë dhe, pasi e hetoi një copë herë me kujdes, e pyeti, përse i kishte bullafiqe faqet dhe duart, përse e kishte barkun të fryrë dhe prapanicën të madhe. «Se unë ja-jam i madh», ia ktheu Sterjoja me buzën në gaz dhe i dha një fetë bukë me djathë. Fëmija u ul pranë tij; në njërën dorë mbante bukën dhe, me tjetrën, i prekte faqet gjithë kërshëri, kurse Sterjoja, gjithnjë duke qeshur, i frynte edhe më bulçinjtë. Veç këngës së zogjve dhe bukurive të natyrës, këtij i pëlqenin edhe shoqëritë e reja që zinte gjatë udhëtimeve dhe nuk i harronte kurrë ato. U afrua edhe gruaja dhe plaka zuri bisedën me të; i tregoi për Aristotelin, për fjalën që kishte dhënë, për mjekët, profetët dhe barnat popullore. Edhe gruaja, nga ana e saj, me zë të ulët, mos ta dëgjonte i shoqi që, me vështrimin përdhe, rrinte mbështetur tek kroi, i foli për pathonj të dëgjuar, të cilët shëruakëshin gjithçka, gjer dhe paralizën e përgjithshme, veç jo atë të pjesshmen. I tha se tani nuk kishin shumë rrugë për të bërë, kisha ndodhej shumë afër: gruaja, me burrin që i ishte paralizuar njëri krah, e kishin kërkuar edhe herë tjetër ndihmën e Shën Mërisë. Sterjoja luajti edhe ca me fëmijën, pastaj u ngritën të gjithë e u nisën drejt kishës duke u çapitur, njëri pas tjetrit, ngjitur me shkurret, në mënyrë që dielli, të paktën, t'u piqte vetëm kryet. Tek kthesa e parë që ndeshën, gruaja e re u ul e filloi të ecte mëgjunjazi: përfund shtegut, përmes qiparisave të lartë, u duk, më në fund, kisha. Të njëjtën gjë bëri edhe plaka Ollgë. Fëmija dhe Sterjoja shikonin gratë tek ecnin këmbadoras dhe nuk kuptonin asgjë; mandej, pandehën se ato nuk po e duronin dot më lodhjen e rrugës dhe u afrua secili tek kryet e nënës së vet, për t'i dhënë kurajë.
Ashtu, kush kaluar në mushkë, kush me këmbë e kush këmbadoras, mbërritën tek pragu i kishës, poshtë qemerit me kryqin e gdhendur, atje ku, çuditërisht, zhegu i harbuar i gushtit sikur zmbrapsej nga ndonjë portë e padukshme dhe fillonte një freski përkëdhelëse, si ajo e kroit. Atje, pasi vështroi një herë rreth e rrotull me turp, ra në gjunjë edhe burri i sëmurë. Kisha ishte e mbushur plot me njerëz; ishte e ngushtë, për sa i përket sipërfaqes. Të sapoardhurit bënë të gjithë kryqin. Plaka Ollgë pa kuadratin e bardhë që kishte mbetur nga ikona dhe, aty për aty, u përlot. Megjithëse kishin kaluar mbi pesëdhjetë vjet që nga koha kur kishin hequr ikonën, gjurmët e saj mbi murin e altarit vazhdonin të shquheshin ende. Kur e pa të përlotur, një moshatare e saj, banore e fshatrave përreth, iu afrua e i tha se kishën e lyenin çdo vit dhe, me t'u tharë gëlqerja, kuadrati shfaqej sërish, më i bardhë. Ndërkaq, Sterjoja nuk bezdisej fare, përkundrazi: u përgjigjej me buzëqeshje besimtarëve që u kthyen e po e vëzhgonin me ngulm. Qëndronte mes nënës dhe mikut të tij të vogël, që kishte njohur tek kroi, dhe buzëqeshte. Ishte i vetmi që buzëqeshte mes asaj gjindjeje, ku shumica e fytyrave ishin të përlotura e të tjerat të ngrysura, të shenjuara nga lloj-lloj fatkeqësish. Nëpër ajrin e freskët vërtitej ndonjë rrymë e ngrohtë temjani e dylli të djegur, kundërmime të njohura e të dashura për Sterjon. Plaka Ollgë ndezi tre qirinj: një për të birin, një për shpirtin e të shoqit dhe një për gjithë botën.
U erdhi radha. Tërhoqi përdore të birin dhe u ndal para gjurmës së shenjtë në mur. Bëri kryqin tri herë dhe, pa hapur gojë, zuri t'i kallëzonte Shën Mërisë për kupën e vrerit, me të cilën e kishte gostitur jeta qysh në lule të rinisë; për martesën e saj fillimisht të lumtur e pastaj të përvajshme, për fëmijën e sëmurë, për burrin që mërzia ia kishte roitur zemrën në heshtje, për fjalën që i kishte dhënë atij dhe vetes. I kërkoi ndihmë, iu lut me gjithë fuqinë e shpirtit, i premtoi se do kthehej çdo vit dhe, që nga gorrica majë sukës e deri tek pragu i kishës, do vinte këmbadoras. Lotët i rridhnin nëpër faqe rrëke. Puthi kuadratin e bardhë, nxori shaminë nga brezi, fshiu lotët dhe i foli në vesh të birit: «Tani, ti; siç të porosita».
Sterjoja qëndroi para kuadratit dhe bëri kryqin. Këtë e mbante mend, por fjalët, që duhej të thoshte, i kishte harruar, edhe pse e ëma, gjatë rrugës, ia kishte përsëritur mbi njëzet herë. Ai i kishte mësuar, por tani ato fjalë nuk i kujtoheshin. Asgjë nuk i kujtohej, nuk dinte ç'të thoshte. Këtë Ollga e kuptoi dhe «Lutju!», i foli prapë në vesh. Atëherë, tek kuadrati i bardhë Sterjoja pa, fillimisht, trajtën e vagullt të një gruaje dhe, në vazhdim, fytyrën e saj krejt të pastër; në krahun e majtë, mbante një fëmijë. Sterjoja i buzëqeshi edhe asaj edhe fëmijës. «Të lutem», belbëzoi, pa ditur ç'të thoshte më tej. Por edhe s'ishte nevoja të fliste, sepse, tani, nisi të fliste trajta rrezatuese në mur, me një zë që Sterjos iu duk shumë i ëmbël dhe u vuri veshin fjalëve: «Më lutesh, bir, të të ndryshoj? Më kërkon të zhduk lumturinë e dëlirësinë nga fytyra jote? Pa shiko rreth e qark! Gjithë këta bij e këto bija, që janë mbledhur sot në shtëpinë time, s'më kërkojnë gjë tjetër, veç tiparet e tua. Të gjithë ato lakmojnë. Në zemrat e tyre ka dëshpërim dhe shpresë. Zemrën tënde dëshpërimi s'do ta pushtojë dot kurrë. Nuk shpreson në asgjë shpirti yt i panjollë, sepse, çdo çast e çdo ditë, i ka të gjitha ç'i duhen dhe është i sigurt që, nesër, do t'i ketë më me shumicë. Trupi yt i pamëkat është baltë, ujë, frymë e asgjë tjetër. Dhe, kur të vish pranë meje, do gjesh babain që s'e njohe e, tok me prindërit e tu përjetë, një livadh, si ai që pe gjatë rrugës, do jetë i gjithi juaji. Në qoftë se të ndryshoj ty, atëherë, më thuaj, ku do gjej unë, në mes njerëzve, e ku do shoh ballë kaq të shndritshëm, vështrim kaq të pafajshëm, buzë kaq të qeshura? Mos harro!Këto lakmojnë të gjithë dhe ti këto i ke».
Trajta u vagëllua, pastaj, ashtu siç ishte shfaqur, u vdir krejtësisht, por Sterjoja nuk e humbi buzëqeshjen. Bëri përsëri kryqin dhe Ollga, që deri atëherë i ishte mbajtur fryma, e mori përdore e u mënjanuan të dy, për t'u hapur rrugën të tjerëve. «I fole?», e pyeti ajo gjithë padurim. Sterjoja tundi kokën në shenjë pohimi. «Ia the të gjitha ç'të mësova?» Sterjoja, prapë, tundi kokën. Plaka e puthi në ballë dhe shkuan e u ulën në dysheme, me ata që e kishin mbaruar lutjen. Që nga ai çast, ajo nuk ia ndante më sytë; priste mos ndryshonte. Dhe kishte besim se do ndryshonte, do bëhej si gjithë të tjerët; do t'i çënjteshin bulçinjtë, barku dhe prapanica; do t'i gjente, pastaj, nuse e do hapte shtëpi, do bënin fëmijë e prokopi dhe, atëherë, do çlirohej edhe ajo nga detyrimet e nga barra e fjalës së dhënë. Do shkonte të gjente Aristotelin dhe do t'ia dëftonte fill e për pe të gjitha; sesi ishte endur nga spitalet tek magjistricat e nga magjistricat tek profetët dhe sesi, më në fund fare, kishte gjetur zgjidhje tek një kishë e largët dhe e braktisur, kishë e Shën Mërisë. Do t'i përshkruante edhe udhëtimin; do t'i fliste për vapën e tmerrshme, për sukën, gorricën, livadhin, kroin e të tjera e të tjera.
Sterjoja luante me mikun e tij të vogël; imitonte zërat e qenve, maceve, ujqërve, kecave dhe fëmija lumturohej. Pastaj, gudulisnin shoshokun dhe qeshnin të dy. Derisa, fëmija u lodh dhe e zuri gjumi në prehrin e së ëmës. Edhe Sterjoja shkoi e uli kokën në prehrin e plakës Ollgë, por, për të fjetur, s'i flihej. Rrinte, vështronte kupolën e kishës dhe qeshte. Pas gjysmë ore, fëmija u zgjua dhe nisën sërish të luanin. Tani, në kishë, nuk vinin më njerëz të tjerë. Me lutjen kishin mbaruar të gjithë dhe po rrinin ulur në rrasat e dyshemesë. Në pritje të mrekullisë.
Nga libri me tregime “Për shtegtarët e pak metrave katrorë”.