Shkalla më e lartë e ateizmit është e shprehur në vendet e Europës perëndimore, në atdheun e paradigmës së natyralizmit shkencor, në atdheun e iluminizmit që dikur donte të ribënte botën nga e para. Pa ndihmën e Zotit.
Nga Blerim Latifi
Në përpjekjet e tyre, tashmë disa vjeçare, për të imponuar religjionin në sistemin e arsimit publik, klerikët islamë kosovarë vazhdimisht shërbehen me një tezë tërësisht të gabuar. Kjo është teza mbi lidhjen kushtëzuese në mes komunizmit dhe ateizmit, tërësia e atyre pikëpamjeve që mohojnë ekzistencën e realitetit hyjnor. Në brendi të kësaj teze arsyetimi është fare i thjeshtë: ateizmi ka qenë produkt i komunizmit dhe meqë tashmë komunizmi ka rënë duhet të bjerë edhe pasoja e tij. Rrjedhimisht shkollat publike duhet t’u bëjnë vend brenda programeve të tyre edhe mësimeve religjioze. Në të kundërtën ato vazhdojnë të jenë shkolla komuniste.
Se kjo tezë është krejtësisht e gabuar e heton kushdo që disponon me njohuritë elementare nga historia intelektuale e Perëndimit. Gabimi qëndron pikërisht te supozimi i lidhjes kushtëzuese në fjalë. Komunizmi, qoftë si filozofi politike, qoftë si ideologji, nuk është krijues i botëkuptimit ateist. Komunizmi vetëm e ka përvetësuar këtë botëkuptim që kulminacionin e tij e ka të lidhur me epokën e iluminizmit europian. Është pikërisht kjo epokë e cila ateizmin fragmentar paramodern e zhvillon deri në nivelin e një fenomeni të rëndësishëm kulturor. Brenda këtij zhvillimi e gjejmë procesin e transformimit të ateizmit nga një krim politik e moral në një qëndrim të tolerueshëm intelektual. Ky transformim përbën një nga momentet esenciale në atë që e diferencon modernitetin europian nga epokat paraprake. Në Greqinë e lashtë ateizmi ka qenë një krim i rëndë politik. Filozofi Protagora u dënua me vdekje dhe librat e tij u dogjën në sheshin e Athinës vetëm pse u deklarua agnostik në çështjen e zotave. Për ta, mendonte Protagora, nuk mund të dimë asgjë me siguri, në janë apo nuk janë. Por grekët agnosticizmin e tij e morën për ateizëm dhe ai u detyrua të largohej nga qyteti për të shpëtuar kokën. Pak më vonë me të njëjtën akuzë për ateizëm u ballafaqua edhe Sokrati, por ky, si patrioti i madh i qytetit të tij, nuk pranoi të largohej dhe iu bind vendimit të agoras greke për ta dënuar me vdekje. Bota mesjetare ka të njëjtin qëndrim ndaj ateizmit, i cili pothuajse zhduket krejtësisht në kontekstin e një shoqërie ku religjioni përcakton ritmin e çdo segmenti të jetës sociale. Ato që njihen si herezitë mesjetare nuk kanë të bëjnë me ateizmin. Ato janë vetëm konflikte interpretimesh brenda dogmave fetare, interpretime devijuese nga interpretimet zyrtare të kishës sunduese. Ateizmi duhet të presë procesin e madh të sekularizimit për të fituar të drejtën e ekzistencës. Ky proces dëbon religjionin nga instanca normative e shoqërisë duke u dhënë autonominë të gjitha sferave që konstituojnë realitetin social. Shkenca, morali dhe politika janë të parat që përfitojnë nga ky proces dhe kjo mundëson rehabilitimin e ateizmit. Ai më nuk mund të trajtohet si imoralitet, sepse morali nuk ka të bëjë me religjionin. Normativiteti etik nuk zbret më nga qielli transcendental, por buron nga brendia e autonomisë së vullnetit të njeriut. Kjo do të thotë se të qenit njeri i mirë dhe të qenit ateist nuk janë dy pozicione që e përjashtojnë njëra tjetrën. Nuk është më as krim politik, sepse e drejta hyjnore e mbretërve ka marrë fund dhe në vend të saj është vendosur kontrata sociale e të qeverisurve, si instancë që legjitimon pushtetin dhe moduset e ushtrimit të tij. Temat teologjike janë bërë tema apolitike. Në këtë mënyrë ateizmi reduktohet në një qëndrim shkencor ndaj çështjeve të kozmologjisë. Ai ushqehet nga qëndrimet bazike të iluminizmit dhe paradigma dominuese në shkencat moderne. Njëri prej këtyre qëndrimeve është scientizmi, besimi se shkenca është vlera më e rëndësishme e shoqërisë. Kjo do të thotë se në iluminizëm, shkenca, sipas shprehjes së famshme të Sellars, bëhet “masë e të gjitha gjërave”. Kjo më se shumti manifestohet në çështjet e epistemologjisë. Nëse në botën mesjetare klerikët thoshin se nuk ka të vërteta dhe shpëtim jashtë kishës, në iluminizëm scientistët e përmbysin këtë tezë: nuk ka të vërteta dhe shpëtim jashtë shkencës. E vërtetë quhet ajo teori që nuk rrëzohet nga metodat e verifikimit shkencor. Ateizmi lulëzon në momentin kur ky scientizëm lluminist bashkëvepron me paradigmën dominuese që dominon mendimin shkencor të modernitetit. Kjo është ajo që njihet si “paradigma e natyralizmit shkencor”. Robert Hanna në punimin e tij “Kanti dhe Tradita Analitike” identifikon katër tipare të kësaj paradigme : anti-supernatyralizmin, scientizmin, metafizikën fizikaliste dhe epistemologjinë radikale empiriste. Anti-supernatyralizmi është dimensioni negativ i kësaj paradigme. Ai përjashton nga fusha e shkencës çdo lloj shpjegimi që u referohet entiteteve mbinatyrore dhe atyre jashtë kohore dhe hapësinore. Kjo nënkupton idenë se nuk ka entitete jashtë natyrës, jashtë kohës dhe hapësirës, sikurse besojnë religjionet monoteiste dhe pikërisht kjo ide qëndron në thelbin e vetë ateizmit. Tipari i dytë, scientizmi, sipas Hanna, është teza dogmatike se shkencat ekzakte janë paradigmë e arsyetimit dhe racionalitetit. Nuk ka arsye jashtë shkencës, matanë është vetëm e paarsyeshmja dhe irracionalja që identifikohen me të pavërtetën- një qëndrim tjetër ky shumë i rëndësishëm i ateizmit. Tipari i tretë, metafizika fizikaliste, është ideja se të gjitha faktet janë të reduktueshme në fakte fizike. Duke përvetësuar këtë ide, ateizmi mendon të rrëzojë një nga kështjellat kryesore të religjionit- doktrinën e shpirtit si entitet i pavarur nga trupi, doktrinë të cilën Gilbert Ryle në librin e tij të njohur “Koncepti i Mendjes” e quan “dogma e fantazmës në makinë”. Sipas Ryle, ideja se trupi i njeriut drejtohet nga një entitet që quhet “shpirt” e që është brenda trupit, por i pavarur prej tij, është identike me idenë e një makine që drejtohet nga një fantazmë. Dhe në fund tipari i katërt është epistemologjia radikale empiriste e cila supozon se e gjithë dija është aposteriori, që do të thotë se është rezultat i përvojës. Idealistët gjermanë, në krye me Kantin, që përpiqeshin t’i bënin religjionit një strehë shpëtimi nga stuhia iluministe, e godisnin pikërisht këtë tipar, duke argumentuar se është e vërtetë se e gjithë njohja fillon me përvojën, por nuk përfundon vetëm me të. Nga ana tjetër ateizmi i bën një interpretim literal idesë së kësaj epistemologjie dhe në këtë mënyrë shpallë absurditetin e pretendimeve të teologjisë për të arritur njohjen racionale të zotit.Në tërësinë e saj paradigma e natyralizmit shkencor është burimi nga e kanë marrë inspirimin e tyre teorik të gjithë ateistët e njohur të modernitetit, si Didero, Fojerbah, Marks, Frojd, Rasell dhe në ditët tona Richard Dawkins, i cili pak muaj më parë u bë temë në mediat perëndimore kur i kërkoi qeverisë britanike që Papa të arrestohej gjatë vizitës në Britani për shkak se ka fshehur aferat e abuzimit seksual të fëmijëve nga ana e priftërinjve. Kjo paradigmë është edhe sot aktuale dhe operacionale në themelet e universitetit perëndimor, vetëm se nuk e ka arrogancën e dikurshme të mendjes iluministe, e cila besonte se mund t’i gjejë përgjigjet përfundimtare mbi çdo gjë. Tejkalimi i kësaj arrogance e ka bërë mendimin shkencor me vetë-kritik në aspiratat epistemologjike dhe për rrjedhojë ka ndodhur një rikthim i qëndrimit të Protagorës së lashtë se për çështjen e ekzistencës së Zotit nuk mundemi as të mohojmë e as të pohojmë asgjë me siguri. Ky është agnosticizmi, rruga e tretë në kontestin e vjetër në mes teizmit dhe ateizmit, rrugë të cilën e miraton edhe Kanti në Kritikën e Mendjes së Pastër. Sipas hulumtimeve të bëra në vitet e fundit agnostikët, së bashku me ateistët dhe të tjerë që identifikohen me ndonjë lloj forme të indiferencës ndaj religjionit, në rrafsh global, përbëjnë një komunitet prej afër 700 milionë njerëzish ( shih: Cambridge Companion to Atheism, 2007). Shkalla më e lartë e ateizmit është e shprehur në vendet e Europës perëndimore, në atdheun e paradigmës së natyralizmit shkencor, në atdheun e iluminizmit që dikur donte të ribënte botën nga e para. Pa ndihmën e Zotit.
Se kjo tezë është krejtësisht e gabuar e heton kushdo që disponon me njohuritë elementare nga historia intelektuale e Perëndimit. Gabimi qëndron pikërisht te supozimi i lidhjes kushtëzuese në fjalë. Komunizmi, qoftë si filozofi politike, qoftë si ideologji, nuk është krijues i botëkuptimit ateist. Komunizmi vetëm e ka përvetësuar këtë botëkuptim që kulminacionin e tij e ka të lidhur me epokën e iluminizmit europian. Është pikërisht kjo epokë e cila ateizmin fragmentar paramodern e zhvillon deri në nivelin e një fenomeni të rëndësishëm kulturor. Brenda këtij zhvillimi e gjejmë procesin e transformimit të ateizmit nga një krim politik e moral në një qëndrim të tolerueshëm intelektual. Ky transformim përbën një nga momentet esenciale në atë që e diferencon modernitetin europian nga epokat paraprake. Në Greqinë e lashtë ateizmi ka qenë një krim i rëndë politik. Filozofi Protagora u dënua me vdekje dhe librat e tij u dogjën në sheshin e Athinës vetëm pse u deklarua agnostik në çështjen e zotave. Për ta, mendonte Protagora, nuk mund të dimë asgjë me siguri, në janë apo nuk janë. Por grekët agnosticizmin e tij e morën për ateizëm dhe ai u detyrua të largohej nga qyteti për të shpëtuar kokën. Pak më vonë me të njëjtën akuzë për ateizëm u ballafaqua edhe Sokrati, por ky, si patrioti i madh i qytetit të tij, nuk pranoi të largohej dhe iu bind vendimit të agoras greke për ta dënuar me vdekje. Bota mesjetare ka të njëjtin qëndrim ndaj ateizmit, i cili pothuajse zhduket krejtësisht në kontekstin e një shoqërie ku religjioni përcakton ritmin e çdo segmenti të jetës sociale. Ato që njihen si herezitë mesjetare nuk kanë të bëjnë me ateizmin. Ato janë vetëm konflikte interpretimesh brenda dogmave fetare, interpretime devijuese nga interpretimet zyrtare të kishës sunduese. Ateizmi duhet të presë procesin e madh të sekularizimit për të fituar të drejtën e ekzistencës. Ky proces dëbon religjionin nga instanca normative e shoqërisë duke u dhënë autonominë të gjitha sferave që konstituojnë realitetin social. Shkenca, morali dhe politika janë të parat që përfitojnë nga ky proces dhe kjo mundëson rehabilitimin e ateizmit. Ai më nuk mund të trajtohet si imoralitet, sepse morali nuk ka të bëjë me religjionin. Normativiteti etik nuk zbret më nga qielli transcendental, por buron nga brendia e autonomisë së vullnetit të njeriut. Kjo do të thotë se të qenit njeri i mirë dhe të qenit ateist nuk janë dy pozicione që e përjashtojnë njëra tjetrën. Nuk është më as krim politik, sepse e drejta hyjnore e mbretërve ka marrë fund dhe në vend të saj është vendosur kontrata sociale e të qeverisurve, si instancë që legjitimon pushtetin dhe moduset e ushtrimit të tij. Temat teologjike janë bërë tema apolitike. Në këtë mënyrë ateizmi reduktohet në një qëndrim shkencor ndaj çështjeve të kozmologjisë. Ai ushqehet nga qëndrimet bazike të iluminizmit dhe paradigma dominuese në shkencat moderne. Njëri prej këtyre qëndrimeve është scientizmi, besimi se shkenca është vlera më e rëndësishme e shoqërisë. Kjo do të thotë se në iluminizëm, shkenca, sipas shprehjes së famshme të Sellars, bëhet “masë e të gjitha gjërave”. Kjo më se shumti manifestohet në çështjet e epistemologjisë. Nëse në botën mesjetare klerikët thoshin se nuk ka të vërteta dhe shpëtim jashtë kishës, në iluminizëm scientistët e përmbysin këtë tezë: nuk ka të vërteta dhe shpëtim jashtë shkencës. E vërtetë quhet ajo teori që nuk rrëzohet nga metodat e verifikimit shkencor. Ateizmi lulëzon në momentin kur ky scientizëm lluminist bashkëvepron me paradigmën dominuese që dominon mendimin shkencor të modernitetit. Kjo është ajo që njihet si “paradigma e natyralizmit shkencor”. Robert Hanna në punimin e tij “Kanti dhe Tradita Analitike” identifikon katër tipare të kësaj paradigme : anti-supernatyralizmin, scientizmin, metafizikën fizikaliste dhe epistemologjinë radikale empiriste. Anti-supernatyralizmi është dimensioni negativ i kësaj paradigme. Ai përjashton nga fusha e shkencës çdo lloj shpjegimi që u referohet entiteteve mbinatyrore dhe atyre jashtë kohore dhe hapësinore. Kjo nënkupton idenë se nuk ka entitete jashtë natyrës, jashtë kohës dhe hapësirës, sikurse besojnë religjionet monoteiste dhe pikërisht kjo ide qëndron në thelbin e vetë ateizmit. Tipari i dytë, scientizmi, sipas Hanna, është teza dogmatike se shkencat ekzakte janë paradigmë e arsyetimit dhe racionalitetit. Nuk ka arsye jashtë shkencës, matanë është vetëm e paarsyeshmja dhe irracionalja që identifikohen me të pavërtetën- një qëndrim tjetër ky shumë i rëndësishëm i ateizmit. Tipari i tretë, metafizika fizikaliste, është ideja se të gjitha faktet janë të reduktueshme në fakte fizike. Duke përvetësuar këtë ide, ateizmi mendon të rrëzojë një nga kështjellat kryesore të religjionit- doktrinën e shpirtit si entitet i pavarur nga trupi, doktrinë të cilën Gilbert Ryle në librin e tij të njohur “Koncepti i Mendjes” e quan “dogma e fantazmës në makinë”. Sipas Ryle, ideja se trupi i njeriut drejtohet nga një entitet që quhet “shpirt” e që është brenda trupit, por i pavarur prej tij, është identike me idenë e një makine që drejtohet nga një fantazmë. Dhe në fund tipari i katërt është epistemologjia radikale empiriste e cila supozon se e gjithë dija është aposteriori, që do të thotë se është rezultat i përvojës. Idealistët gjermanë, në krye me Kantin, që përpiqeshin t’i bënin religjionit një strehë shpëtimi nga stuhia iluministe, e godisnin pikërisht këtë tipar, duke argumentuar se është e vërtetë se e gjithë njohja fillon me përvojën, por nuk përfundon vetëm me të. Nga ana tjetër ateizmi i bën një interpretim literal idesë së kësaj epistemologjie dhe në këtë mënyrë shpallë absurditetin e pretendimeve të teologjisë për të arritur njohjen racionale të zotit.Në tërësinë e saj paradigma e natyralizmit shkencor është burimi nga e kanë marrë inspirimin e tyre teorik të gjithë ateistët e njohur të modernitetit, si Didero, Fojerbah, Marks, Frojd, Rasell dhe në ditët tona Richard Dawkins, i cili pak muaj më parë u bë temë në mediat perëndimore kur i kërkoi qeverisë britanike që Papa të arrestohej gjatë vizitës në Britani për shkak se ka fshehur aferat e abuzimit seksual të fëmijëve nga ana e priftërinjve. Kjo paradigmë është edhe sot aktuale dhe operacionale në themelet e universitetit perëndimor, vetëm se nuk e ka arrogancën e dikurshme të mendjes iluministe, e cila besonte se mund t’i gjejë përgjigjet përfundimtare mbi çdo gjë. Tejkalimi i kësaj arrogance e ka bërë mendimin shkencor me vetë-kritik në aspiratat epistemologjike dhe për rrjedhojë ka ndodhur një rikthim i qëndrimit të Protagorës së lashtë se për çështjen e ekzistencës së Zotit nuk mundemi as të mohojmë e as të pohojmë asgjë me siguri. Ky është agnosticizmi, rruga e tretë në kontestin e vjetër në mes teizmit dhe ateizmit, rrugë të cilën e miraton edhe Kanti në Kritikën e Mendjes së Pastër. Sipas hulumtimeve të bëra në vitet e fundit agnostikët, së bashku me ateistët dhe të tjerë që identifikohen me ndonjë lloj forme të indiferencës ndaj religjionit, në rrafsh global, përbëjnë një komunitet prej afër 700 milionë njerëzish ( shih: Cambridge Companion to Atheism, 2007). Shkalla më e lartë e ateizmit është e shprehur në vendet e Europës perëndimore, në atdheun e paradigmës së natyralizmit shkencor, në atdheun e iluminizmit që dikur donte të ribënte botën nga e para. Pa ndihmën e Zotit.