“Ti ishe i madh, po ne ta hëngrëm kokën”.
(I. Kadare, Rekuiem për Majakovskin)
E kam njohur në vitin 1985, në Sarajevë. Thuhej se ishte i vështirë për komunikim (tekefundit, cili nga krijuesit e mëdhenj është “i lehtë”?), por mua nuk më doli i tillë. Përkundrazi. M’u duk i çiltër e i hapur, por larg, shumë larg, nga modestia e shtirur. Ishte i vetëdijshëm për vlerat e tij, të cilat nuk ngurronte t’i shpaloste kudo e kurdo jo vetëm pa kompleks, por edhe me një krenari të ligjshme e të hijshme për gjithçka të vetën: origjinën, vendlindjen, gjuhën, emrin, familjen.
Në Sarajevë, në kryeqytetin e Bosnjës dhe të Hercegovinës, në atë kohë, mbahej, për çdo vit, një nga manifestimet më të mëdha letrare në ish-Jugosllavi e në Ballkan, në mos edhe në Evropë. Ishte një manifestim vërtet ndërkombëtar jo vetëm me konceptin e përmbajtjen, por edhe me pjesëmarrjen, jo si këto që organizojmë sot, kur, edhe nëse merr pjesë qoftë dhe një poet margjinal nga ndonjë vend i rajonit (ndodh edhe asnjë), i quajmë “festivale ndërkombëtare”.
“Ditët poetike të Sarajevës” quhej manifestimi dhe zgjaste disa ditë. Në atë manifestim të madh letrar-poetik për çdo vit prezantohej ndonjëra nga letërsitë e republikave dhe krahinave të ish-Jugosllavisë dhe, pasi një vit më parë ishte prezantuar edhe Vojvodina, i kishte ardhur radha Kosovës. Fati deshi që zgjedhjen e poezisë shqipe të Kosovës, në të vërtetë të poezisë shqipe në ish-Jugosllavi, ta bëja unë, duke ia “imponuar” organizatorit konceptin e paraqitjes së poezisë shqipe të këtij krahu jo sipas çelësit krahinor-regjional, por sipas atij gjuhësor, me ç’rast përzgjedhësi nuk ishte i obliguar të fuste në libër edhe poetë serbë, malazez, boshnjakë, turq, romë e të tjerë, por vetëm poetë që shkruanin shqip, pra poetë shqiptarë. Për këtë arsye libërthi Nga poezia bashkëkohore shqipe në Jugosllavi, që u botua në kuadër të manifestimit në fjalë, u sulmua ashpër si “antologji etnikisht e pastër” nga disa letrarë të yshtur serbë nga Kosova e, aty-këtu, edhe nga ndonjë boshnjak.
Nga Kosova për në Sarajevë (në pamundësi që të merrnin pjesë të gjithë) udhëtoi një grup prej gjashtë poetësh, plus unë si përzgjedhës, domethënë gjithsej shtatë vetë, kurse nga Beogradi në Sarajevë do të vinte për t’i deklamuar vargjet e poetëve tanë në përkthim vetë Bekim Fehmiu. (“Bekim Fehmiu, Bekim Fehmiu/ Emri i tij në buzë na mbiu” - kam pasë shkruar në një poemë timen të hershme ku evokoj moshën e djalërisë). Thënë me terminologjinë sportive, në “ekip” ishin poetët: Enver Gjerqeku, Fahredin Gunga, Azem Shkreli, Rrahman Dedaj, Ali Podrimja dhe Eqrem Basha, kurse unë isha në rolin e “selektorit”. Katër të parët nuk rrojnë më, kurse dy të fundit besoj se mund ta konfirmojnë në çdo kohë vërtetësinë e kësaj që vendosa ta them publikisht tani që edhe Bekim Fehmiu shkoi në amshim.
Për ta ndjekur manifestimin “Ditët poetike të Sarajevës” dhe paraqitjen e poezisë shqipe në kuadër të tij, nga Kosova kishte udhëtuar edhe gazetari i rubrikës së kulturës në “Rilindje”, i ndjeri Xhemail Mustafa, që ishte edhe kritik letrar, i cili raportoi nga Sarajeva në Prishtinë: ”Prezentim për mburrje i poezisë sonë”.
Kur arritëm në Sarajevë Bekimin e gjetëm atje, në hotel “Evropa”, ku ishin vendosur pjesëmarrësit e festivalit, përfshirë edhe mysafirët nga Kosova. Ne udhëtuam grup nga Prishtina në Sarajevë, kurse ai kishte ardhur solo nga Beogradi si i ftuar special nga organizatori, Këshilli Drejtues i festivalit, i cili kishte paraparë që poetët të lexonin nga një poezi në origjinal, kurse aktorët Bekim Fehmiu dhe Miralem Zubçeviq - një aktor i njohur boshnjak - nga një poezi në përkthim serbokroatisht prej secilit autor.
Ditën që do të mbahej mbrëmja e poezisë shqipe, kryetari i Komisionit për Kulturë të Lidhjes Socialiste të Bosnjës dhe Hercegovinës, publicisti i njohur Mirosllav Jançiq, do të shtronte drekë për nder tonin. Ishte pranverë, bënte mot i ngrohtë dhe dreka ishte paraparë në një restorant të bukur në periferi të Sarajevës. Kur po bëheshim gati të niseshim, Bekimi tha se nuk do të vinte në drekë dhe, duke i kërkuar falje mikpritësit, shtoi se do të shkonte në hotel për t’u përgatitur për në mbrëmje. Dikush nga ne, që ishte pak më afër me botën e filmit dhe të teatrit, qeshi paksa me ironi në kuptimin: “Ç’përgatitje do të bësh ti, një aktor kaq me përvojë, për t’i recituar dy a tri poezi?!”. As ne të tjerëve nuk na u duk shumë i bindshëm arsyetimi i artistit, por pa kaluar as disa orë do të bindeshim se e kishim pasur gabim.
Mbrëmja e poezisë shqipe ishte paraparë të mbahej në sallën e universitetit popullor “Gjuro Sallaj” në orën 19 të mbrëmjes. Bekimi erdhi fiks në orën shtatë, i veshur solemnisht (ndryshe nga kolegu i tij që ishte me xhinse dhe atlete): me një palë çizme me taka, me pantallona teget, me një sako ngjyrë krem me katrorë dhe me një shall të kuq në qafë në vend të kravatës. Ishte i qetë dhe serioz si ai që pret të dalë në arenë.
Pas fjalës hyrëse dhe leximit që bënë poetët, të cilët lexuan në origjinal, shqip, në skenë dolën aktorët. Kur i erdhi radha Bekimit iu afrua mikrofonit, i hodhi një shikim gjeneral sallës, pastaj e përshkoi me sy ngadalë nga njëri cep tek tjetri, ngulshëm dhe pa e thënë asnjë fjalë, derisa nuk u shua edhe pëshpërima e fundit.
Në sallë mbretëroi qetësi e plotë. Pastaj u dëgjua zëri i Bekimit, që po recitonte vargjet e sonetit Besa të Enver Gjerqekut, të përkthyer në serbokratisht nga vetë poeti. Mjaftoi vargu i parë: “Mos ma thuaj atë fjalë më të rëndë se guri” për ta ngritur në shkallën më të lartë interesimin e publikut të pranishëm në sallë, ku nuk mungonin as studentët shqiptarë, që kishin përgatitur për ne një buket të madh lulesh të freskëta.
Poezitë e poetëve tanë atë natë tingëlluan po aq bukur serbokroatisht (alias boshnjakisht) sa edhe shqip, në mos edhe më bukur. Falë Bekimit. Zëri i tij i fuqishëm dhe qëndrimi dinjitoz impononin respekt, kurse figura e tij rrezatonte respektin për skenën, artin, publikun, por edhe për veten. Atë natë në Sarajevë u pa qartë: Bekim Fehmiu nuk ishte vetëm një aktor i madh i teatrit dhe i filmit, por edhe një deklamues i shkëlqyeshëm i poezisë.
Kur u krye mbrëmja m’u kujtua mesdita dhe mosardhja e Bekimit në drekë me arsyetimin se i duhej të përgatitej për në mbrëmje. Nuk kishim të bëjmë, pra, me kurrfarë poze a shtirjeje. Ishte e qartë si drita e diellit se ai kishte ushtruar gjatë ditës, ndoshta edhe para pasqyrës, duke e studiuar çdo detaj të tekstit dhe të performancës.
Kishim arsye të ishim të lumtur dhe krenarë. Poezia jonë u prit mirë në Sarajevë; jo mirë, po shkëlqyeshëm, kurse Bekimi ynë, i madhi Bekim Fehmiu, shkëlqeu si gjithnjë!
Në Sarajevë Bekimi e ndiente veten si në shtëpi të vet. E si të mos e ndiente? Ishte qyteti ku kishte lindur dhe ku kishte shumë miq. Por nuk ishte vetëm kjo shkak i afërsisë. Duhet të ketë qenë edhe një arsye tjetër. Me intuitën e tij prej artisti, por edhe si njohës i mirë i realitetit, ai e parandiente se nacionalizmi serb, që po merrte hov në qytetin ku jetonte, në Beograd, do t’i vërsulej një ditë këtij qyteti, ashtu siç do t’i vërsulej edhe Kosovës së tij të dashur, e cila qysh atëherë ishte vënë në shënjestër.
Manifestimi në Sarajevë qëlloi menjëherë pas aferës Martinoviq, një pederasti serb nga rrethina e Gjilanit, i cili lëndimet që ia shkaktoi vetes deshi t’ua mvishte shqiptarëve. Për fat, gënjeshtra në këtë rast i pati vërtet këmbët e shkurtra (u demantua shpejt, pa kaluar as një javë), por lajmi e pat bërë efektin e vet negativ në opinionin jugosllav. Bekimi, i cili, sikurse ne të tjerët, ishte i lumtur që shqiptarët nuk e kishin bërë këtë vepër të shëmtuar, fliste hapur për ngjarjen, duke bërë një krahasim shumë të qëlluar e konkret përkitazi me lajmin dhe demantin. Lajmi është - thoshte - sikur hip në minare dhe nga atje derdh në qytet një thes me pupla, kurse demanti - si kur zbret nga minarja dhe rend poshtë e përpjetë për t’i mbledhur puplat e derdhura për t’i futur sërish në thes. Ata që merren me gazetarinë dhe komunikimin thonë se ky është një krahasim i njohur, por mua nuk më vjen turp të pohoj se për herë të parë e kam dëgjuar prej Bekim Fehmiut. Dhe ta dëgjoje diçka nga goja e një artisti si Bekimi nuk ishte njësoj si ta dëgjoje nga dikush tjetër. Ai kishte dhuntinë të ta “vizatonte” atë për të cilën fliste.
Në darkën e organizuar me atë rast, rreth tryezës me personalitete të jetës politike, letrare dhe kulturore nga të dyja vendet, Bekimi e kishte fjalën kryesore. Fliste me pietet për familjen dhe veçanërisht për të atin, Ibrahim Fehmiun, një mësues atdhetar, i cili ishte varrosur me flamur kombëtar, në një kohë kur flamuri kuq e zi në Kosovë ishte i ndaluar! (Vargjet e Nolit të madh kushtuar këtij flamuri: “O Flamur gjak, o Flamur shkabë,/ O vënt’ e vatr’ o nën’ e babë,/ Lagur me lot, djegur me flagë,/ Flamur i kuq, Flamur i zi!” do t’i recitonte me patos të lartë emocional në spektaklin “Dua më shumë Shqipërinë” në vitin 2002 në Tiranë, duket edhe në shenjë kujtimi e nderimi për babanë).
Prindërit e tij kishin lindur tetë fëmijë, katër djem dhe katër vajza dhe që të gjithë kishin emra të bukur shqip, të bukur e simbolikë: Arsim, Fatmir, Bashkim, Bekim, Shpresa, Besa, Luljeta dhe Afërdita. (Renditja mund të mos jetë e saktë). Merita për këtë i takonte, sigurisht, babait të Bekimit, Ibrahim Fehmiut, i cili, mu për shkak të përkushtimit të tij ndaj idealit kombëtar, ishte dashur të lëvizte me familje në relacionin: Sarajevë, Shkodër, Prizren e gjetkë.
Ishte kënaqësi ta dëgjoje Bekimin se si i komentonte emrat e vëllezërve dhe të motrave të tij, përfshirë edhe të vetin, duke i lidhur me dëshirën e të atit, që ishte edhe e tija, për arsimimin, mirëqenien, fatbardhësinë, bashkimin, lulëzimin, besatimin, shpresën për ditë më të mira dhe, më në në fund, edhe bekimin e popullit shqiptar.
Komentin më të bukur të këtij lajtmotivi të tij të dashur Bekimi e bëri ndoshta pikërisht atë natë në Sarajevë, në qytetin ku kishte bërë hapat e parë në jetë. Se ç’kishte një frymëzim të veçantë atë natë Bekim Fehmiu! Ose ndoshta ne na dukej ashtu, veçmas mua, pas suksesit të poezisë shqipe në “Ditët poetike të Sarajevës”!
Edhe të nesërmen, kur i bëmë një vizitë në shtëpi shkrimtarit Qamil Sijariq, nuk e kishte braktisur ai nur. Prozatori i njohur me origjinë nga Sanxhaku në kufi me Kosovën, që kishte shkruar për shqiptarët, nuk ia hiqte sytë Bekimit (ndoshta e shihte për herë të parë nga afër) dhe duke e parë me simpati me manirin e një plaku të urtë e finok fliste si për vete me të folurit e tij karakteristik: “Shih, pash zotin, çfarë burri!... Çfarë trimi!... Si shkëmb!… Bekimi ynë!”.
Bekimi ynë!
Pas mbrëmjes së suksesshme të poezisë shqipe në Sarajevë, të cilën bardi i poezisë boshnjake, Izet Sarajliqi i famshëm e plot sharm, e quajti “ngjarje kulturore” dhe sidomos pas kthimit në Prishtinë, më lindi ideja që një mbrëmje e tillë të organizohej edhe në Prishtinë - me Bekim Fehmiun në rolin “kryesor”, atë të deklamuesit të vargjeve të poetëve tanë para publikut të përbërë kryesisht nga studentët. Atëbotë në Fakultetin Filozofik (më vonë Filologjik) të Prishtinës ekzistonte tradita e mbrëmjeve letrare, që ndiqeshin nga një numër i madh njerëzish, dashamirë të poezisë, që mbushnin cep më cep “Sallën e Kuqe” të këtij fakulteti, e nuk mungonin as ata që qëndronin në këmbë në të dy anët e saj. Në ato mbrëmje lexonin vargjet e tyre krijuesit më të njohur të poezisë shqipe në Kosovë, prej Esad Mekulit e deri tek poetët studentë. Ishte koha e censurës dhe poezia ishte mediumi i vetëm nëpërmjet të cilit mund të thuheshin disa nga të vërtetat e ndaluara, ndërsa salla e mbushur përplot ushtonte nga duartrokitjet sa herë që poetët qëllonin “në shenjë”.
Kisha menduar të bëja një përzgjedhje të poezisë shqipe, me theks te poezia e sotme dhe pasi t’ia dorëzoja materialin Bekimit, me lutjen që ta lexonte, të kërkoja pëlqimin e tij për të filluar përgatitjet. Bëja plane, skica, sinopsise; shënoja titujt e vjershave dhe emrat e poetëve, duke pasur në mend gjithnjë Bekimin, por nuk arrita të kontaktoja me të apostafat për këtë qëllim.
Atëherë s’kishte telefona celularë e internet, madje as faks. Verës, kur ai vinte nga Beogradi në Prishtinë dhe kalonte ditë të tëra i rrethuar nga aktorë, shkrimtarë, gazetarë etj., unë ikja në vendlindje. Gjithkush e ka Itakën e vet dhe çdo njeri është ngapak Uliks! Kurse Kosova, ku dikur moti kanë jetuar dardanët e lashtë, po i gjasonte gjithnjë e më shumë Trojës së Homerit. Situata politike nga viti në vit vinte duke u rënduar; diferencimi duke u thelluar; hapësira për veprim duke u ngushtuar. I dënuar me parapërjashtim nga partia në të cilën kisha hyrë pa dëshirë (ishte kusht për të punuar në fakultet), rrezikohesha të pushohesha edhe nga puna. Isha si të thuash me një këmbë në fakultet, me tjetrën jashtë tij, gjersa një ditë na i mbyllën dyert krejtësisht. Nga ana tjetër, ai vetë, krenar për përkatësinë e vet, do ta braktiste demonstrativisht Teatrin Jugosllav të Dramës në ’87-n, në shenjë revolte ndaj propagandës antishqiptare. Nuk arrita t’ia shprehja Bekim Fehmiut idenë që kisha për një mbrëmje të poezisë shqipe në Filologjik, të ngjashme me atë të Sarajevës, veçse shqip, natyrisht. Nuk e di pse. Kisha një si ngurrim që nuk ishte pa lidhje me mitin e të qenit të tij “i vështirë për bashkëpunim”. Më ka mbetur peng që nuk arrita së paku t’ia shprehja këtë ide. T’ia thosha troç, pavarësisht nga përgjigjja që mund të merrja! Tani që ai nuk është më dhe kur i dha fund jetës ashtu siç deshi vetë, si në film, ky peng më rëndon edhe më shumë. Ky shkrim, andaj, sa nderim për aktorin dhe njeriun e madh, po aq, në mos më shumë, është edhe çlirim nga një peng i tulatur ndër vite.
Në shkrimet që vërshuan këto ditë në shtypin tonë pas përhapjes së lajmit për vdekjen tragjike të Bekim Fehmiut, u prek doemos edhe problemi i raportit të tij me skenën shqipe dhe institucionet shqiptare. Bekim Fehmiu e mbylli karrierën e tij të gjatë pa luajtur në asnjë film a shfaqje teatrore në gjuhën shqipe. Ky është një fakt. Dhe faktet, siç dihet, janë kokëforta. Aleksandër Moisiu luajti pothuajse në të gjitha skenat e botës, përfshirë edhe Bukureshtin, Athinën, Sofjen dhe Beogradin, por jo edhe në Tiranë, sepse Shqipëria në kohën kur jetoi ai nuk kishte teatro se kinema jo se jo. Mirëpo, nuk ishte kështu në kohën kur jetoi pasardhësi i tij, Bekim Fehmiu, i cili karrierën e vet si aktor e filloi në Teatrin Popullor (sot: Kombëtar) të Kosovës, nga ku u largua pas gjashtë muajsh. U bë i njohur si aktor jo vetëm në hapësirën ish-jugosllave, ku konkurrenca ishte shumë e fortë, por edhe në botë. Luajti me aktorët më në zë të kohës së vet dhe punoi me regjisorë të famshëm anembanë botës. Por nuk realizoi as edhe një rol të vetëm në Prishtinë a në Tiranë. Disa përpjekje, si ajo për të luajtur Hamletin në Prishtinë, rolin kryesor në filmin Njeriu prej dheu etj., dështuan që në nismë. Edhe ofertat e mëvonshme të dy regjisorëve nga Tirana, Kujtim Çashkut dhe Piro Milkanit, nuk arritën të finalizohen. Ky i fundit pohon se Bekimi ëndërronte, e kishte ëndërr jetësore, ta luante rolin e Skënderbeut, gjë që edhe e shprehu gjatë vizitës së tij në Shqipëri në vitin 1972. Ndërsa ideja ime për një mbrëmje të poezisë shqipe në Prishtinë, pas asaj të Sarajevës, mbeti jo vetëm në zanafillë, por edhe e pashpallur.
Të gjithë ata që iu qasën këtij problemi këto ditë, me gojë ose me shkrim, të gjithë pa përjashtim, kanë eksploatuar një fjalë: fjalën mediokritet. Është e vërtetë se mjedisi ynë është shumë mediokër (sot, mbase, më shumë se dikur) dhe se këtu nuk kuptohen drejt e, madje, edhe keqkuptohen, krijuesit dhe intelektualët që shtrojnë kërkesa të larta etike dhe estetike para vetes dhe të tjerëve, duke dalë nga skemat dhe niveli mesatar. E, Bekim Fehmiu ishte i tillë: serioz në punën e vet, profesionist, i pakompromis. E kam parë këtë me sytë e mi në Sarajevë në vitin 1985. Ai nuk kishte ardhur aty sa për ta bërë rendin. Jo. Kishte ardhur t’i dëshmonte vlerat e tij dhe të kulturës së cilës i takonte. Kishte ardhur t’i bënte një shërbim poezisë shqipe dhe këtë ia bëri si është më së miri; ashtu si dinte dhe si donte ai. Bekim Fehmiu. Nuk e kishte krijuar rastësisht atë emër. Dhe atë nam.
