Shkrimtari portugez, Jose Saramago, i cili vlerësohet se eksploroi në identitetin e vështirë të politikës në Portugali, në një seri romanësh të publikuara, në këto katër dekada dhe që fitoi çmimin “Nobel” të letërsisë në vitin 1998, vdiq dje në moshën 87-vjeçare. Një ateist i sinqertë dhe komunist, ai sfidoi jetën portugeze ortodokse pas diktaturës në romanet si “Baltasar dhe Blimunda”. Famën më të madhe, e pati në vitin 2008 kur romani i tij, shkruar më 1995, “Blindness”, u bë film, me regji të Fernando Meirelles. Ai i kaloi vitet e fundit të jetës në Lanzarote, pasi qeveria portugeze pati miratuar propozimin për ta nominuar romanin e tij “Ungjilli sipas Krishtit”, për një çmim letrar të BE-së, në vitin 1992. Përkthyesja e tij, Margaret Jull Costa, u prononcua pas vdekjes për Saramagon për “imagjinatën e tij të mrekullueshme” dhe fokusin e tij mbi “dinjitetin e njeriut të zakonshëm”.
“Ai ishte shkrimtari më i madh bashkëkohor portugez, - tha Kosta, - një ekzemplar i plotë. Ka qenë privilegj i madh që kam përkthyer veprën e tij”.
Lindur në 1922, ai punoi si mekanik dhe si një gazetar përpara se t’ia kushtonte vetveten romanit. Zbulimi i tij i madh erdhi në vitin 1982, me romanin e tij të katërt, “Baltasar dhe Blimunda”, një histori dashurie e një ushtari sakat, për të rinjtë e Lisbonës së shekullit të 18-të. Njohja e tij u rrit në mes viteve 1980-1990, duke botuar një seri të rëndësishme dhe fantastike të romaneve, shkruar me një prozë e cilësuar si rrjedhje e ëmbël, e cila ndjek ritmin e të folurit. “The Year of the Death of Ricardo Reis”, publikuar së pari në vitin 1984, është pranuar gjerësisht të jetë kryevepra e tij - një arsye e kthimit në Lisbonë, të një karakteri imagjinar, shpikur nga shkrimtari portugez Fernando Pessoa, pas vdekjes së krijuesit të tij.
Nga Akademia Suedeze është vlerësuar për “alegorinë e tij të qëndrueshme nga imagjinata, dhembshuria dhe ironia”, dhënia e çmimit “Nobel” në 1998 mori famë në një nivel të ri. Botuesit e Saramagos thonë se veprat e tij janë nga më të rëndësishmit të shekullit të kaluar - radikal, i mprehtë, human, sfidues etj.
Ai vazhdoi të shkruante deri në vdekjen e tij dhe eksperimentoi me një ditar të përditshëm, quajtur “Outros Cadernos de Saramago”, botuar në 2008, që ishte botuar si “notebook” në anglisht, në fillim të këtij viti.
I sëmurë nga pneumonia ai ishte në gjendje të rëndë prej një viti, por pritej të shfaqej në festivalin e Edinburgut në gusht, për të promovuar librin e tij në anglisht, “The Elephant's Journey” (Udhëtimet e elefantit). Libri i tij i fundit, “Kaini”, në të cilën vëllai i Abelit i shërben si një lloj vetjeje - udhëton nëpër Dhiatën e Vjetër, publikuar në 2009, përkthyer në anglisht, pritej të botohej vitin që vjen, në 2011.
Më poshtë po botojmë një intervistë të tij, nga më interesantët, botuar në vitin 2001 dhe që “standard” e publikoi pak javë më parë, ku Saramago realizon një rrëfim të sinqertë, si njeri dhe shkrimtar me gjithë pikëpyetjet që i kanë dalë në jetë, deri në domethënien e vdekjes.
Ju pëlqejnë udhëtimet pa adresë?
Drejtimin e gjejmë duke udhëtuar, asnjëherë pa u nisur për udhë. Fundja, udhëtimi është një kërkim i pafund, i cili ndryshon në varësi të gjendjeve tona, nëse do t’i bëjmë ballë erës apo do ta ndjekim, nëse i kundërvihemi natyrës apo bëhemi një me të.
Përse vendosët të vinit e të jetonit këtu?
Është histori e vjetër, e cila e ka fillesën në vitin 1991. Atë vit doli nga shtypi romani im “Ungjilli sipas Jezu Krishtit” . Në prill të vitit 1992 ky roman u përzgjodh nga një komision (shumica e të cilëve ishin portugezë) për të përfaqësuar Portugalinë në “Çmimin e Madh Evropian të Letërsisë”. Qeveria e kohës e interpretoi librin si një sulm kundër kishës dhe fesë katolike, ndaj vendosi që ai nuk ishte i denjë të përfaqësonte vendin. Edhe pse pushteti në vendin tim ishte tashmë demokratik, ende kishte censurë. E gjithë kjo situatë më lodhi. Motra e gruas time, Pilarit, hodhi idenë për të ndërtuar një shtëpi këtu – dhe ja ku jemi.
Besoni se një nga rolet e shkrimtarit është të përballet gjithmonë me pushtetin?
Jo. Madje nuk mendoj aspak se ky është një nga rolet e tij. Në përgjithësi njerëzit e teprojnë kur diskutojnë mbi rolin e një shkrimtari. Personalisht mendoj se roli në fjalë, edhe sikur të ekzistonte, nuk i përshtatet shkrimtarit por njeriut të thjeshtë. Edhe atëherë kur nuk kisha nisur të shkruaja mendoja dhe reagoja në kundërshtim me pushtetin - gjë që vazhdoj ta bëj edhe sot, në të njëjtën mënyrë. Por gjërat nuk janë kështu. E vërteton vetë letërsia. Ka shkrimtarë mjaft të dëgjuar të cilët nuk e vrasin mendjen për pushtetin, për të mos thënë se jetojnë në harmoni të plotë me të.
Shkrimtari i cili është në përplasje të përhershme me pushtetin, a nuk gjendet më pranë lexuesit të tij?
Ma merr mendja se të gjithë përballemi me situatat nisur nga karakteri ynë. Secili prej nesh ka mënyrën personale me të cilën përkufizon hapësirën ku jeton, në përputhje me mentalitetin e tij. Po jua përsëris, diçka e tillë nuk ka të bëjë aspak me mënyrën e të shkruarit.
Ekziston diçka që ju shqetëson tek pushteti? Çfarë mund t’ju çonte në përplasje me të?
Vini re, në Portugali jetuam 50 vite diktaturë. Një diktaturë legjitimon ushtrimin e censurës në krijimet artistiko-shpirtërore; kjo ekziston në botëkuptimin e një pushteti të tillë. Por nga çasti kur në prill 1974 diktatura ra dhe u vendos demokracia, nuk ka kuptim të ndalohet botimi i cilitdo libër. Më parë -në kohën e fashizmit- censura ishte gjëja më e natyrshme në botë. Ndërsa tani është e papranueshme. Me fjalë të tjera, ka gjëra që më shqetësojnë në përgjithësi, por ka gjëra që më tërbojnë kur ndodhin në emër të demokracisë.
Ekziston pushtet që nuk ka një dozë të tepruar vetëqeverisjeje?
Kuptoj ku do të dalësh (buzëqesh). Ekzistojnë vërtet mjaft intelektualë që mbështesin idenë se çdo lloj pushteti është fashizëm. Madje disa mbështesin idenë se Demokracia është një lloj diktature e tjetërsuar… Nuk do ta përkufizoja kështu, në asnjë mënyrë nuk do të arrija deri aty. Në rastin tim, nëse ministri përkatës nuk do të ishte katolik, përkrahës i monarkisë dhe nëse nuk do të reagonte krejt spontanisht, nuk do më kishin censuruar. Besoj se në rastin konkret të censurës rol kryesor luajti faktori subjektiv . E keqja është se, ndërsa qeveria duhet ta kishte larguar pas reagimeve të tij, nuk e bëri. Ky ishte një gabim shumë i madh për një qeveri demokratike. Jam shumë i bindur se, nëse në vend të atij ministri të ishte dikush tjetër me këndvështrim më të hapur, nuk do kishin ndodhur të gjitha këto. Por në këtë rast qeveria e mbështeti, mbështeti diçka kaq kontradiktore sa censura.
Përse diktatorët nuk i durojnë mendjet e ndritura?
Shumë e thjeshtë: pikërisht sepse janë diktatorë. Diktatura është një pushtet që kërkon të imponojë atë që ajo vetë beson. Për mua, diktator është edhe ai që kërkon t’i imponojë popullit ‘të mirën e popullit’ , ndërkohë që populli nuk e mirëkupton atë të mirë; dhe tjetri i bën keq pa ia marrë parasysh reagimet. Në demokraci udhëheqësit duhet të jenë krah për krah me qytetarët. Një popull ka të drejtë të vendosë për fatin e tij, ashtu siç ka të drejtë të zgjedhë edhe shpëtimtarin e vet.
Çfarë ishte ajo që në moshën 20 vjeçare ju shtyu të bëheshit shkrimtar?
Nuk e di. Edhe në 1947, edhe në 1966 kur shkrova përsëri, dy gjëra më nxitën të shkruaj. E para ishte libri me poezi i një portugezi, Jose Rezio, me titull “Biri i njeriut”. Kurrë nuk e kam kuptuar çfarë më bëri kaq shumë përshtypje në atë përmbledhje poetike. Por leximi i saj më shtyu të shkruaja.
E dyta, ishte fakti që u dashurova marrëzisht. Dashuria çliroi brenda meje një çmenduri krijuese që është e domosdoshme në të shkruar. Më pas, kur dashuria u mek, mori fund dhe të shkruarit. 4 vite më vonë publikova një përmbledhje poetike, e deri në 1980 një libër tjetër, përsëri me poezi, i cili titullohej “Vite letrare”. Kjo ishte gjithçka, asgjë më tepër.
A nuk mendoni se qëllimi dhe strategjia na ndihmojnë në jetë të bëjmë ato që, si përfundim, bëjmë?
Jo, besoj se suksesi apo një vepër e rëndësishme në përgjithësi nuk është rezultat qëllimi apo strategjie. Në 1980, kur botova romanin për të cilin po u flisja pak më parë, isha 58 vjeç dhe nuk kisha asnjë vepër për të paraqitur. E pabesueshmja është se ia dola mbanë në pleqëri.
Gjithsesi, është e çuditshme kjo që thoni. Sidomos në një periudhë kur gjithçka rreth nesh krijon ankthin e kohës. Jetojmë duke dëgjuar të na pëshpëritin gjithë ditën, çdo ditë: “Nxito, nuk ke kohë…” Si është e mundur që ju nuk u shqetësuat me kalimin e viteve?
Sikur ta dija… Ndoshta ngaqë nuk e prisja kurrë të arrija këtu ku arrita. Unë thjesht jetova jetën time, dhe kjo është e gjitha. Ky ishte shqetësimi im i vetëm, “të jetoj”. Sigurisht që më pëlqente edhe të shkruaja, ashtu siç u pëlqen shumicës së njerëzve, por nuk kisha asnjë qëllim që nëpërmjet të shkruarit të arrija diku.
Nëse nuk keni asnjë qëllim, asnjë strategji, atëherë çfarë është ajo që ju udhëheq?
Nuk e di. E vetmja gjë e sigurt është se kam një ide së ç’do të thotë shoqëri, se ç’do të thotë shoqëri në histori. Kam një ide për qytetërimin tim, për gjuhën time. Jetoj mes njerëzve dhe kjo mendoj se është drita që më ndriçon rrugën. Do më thuash përse u vonova kaq shumë për ta shprehur mendimin tim për të gjitha këto… Me sa duket jam si ato frutat që vonohen të piqen. U desh më tepër kohë për të bërë gjithçka bëra. Sigurisht kisha dhe fatin të jetoja gjatë. Nëse nuk do ma lejonte koha ndoshta do e shtyja jetën duke menduar të bëhem shkrimtar pa ia dalë mbanë kurrë (buzëqesh). Në 1982, kur doli nga shtypi vepra ime “Memorial do Convento” isha 60 vjeç. Pjesa më e rëndësishme e rrugës sime si shkrimtar u përmbush në më pak se 20 vite. Nëse marrim si pikënisje veprën time të parë “Fletorë pikturash dhe bukurshkrimi” e cila u botua në 1977, në vitin 1977 u mbushën 20 vite në jetën time si shkrimtar të cilat më udhëhoqën drejt çmimit “Nobel”.
Si ndihet dikush që ka gjetur stilin e tij në të shkruar?
Çasti kur zbulon “zërin” tënd është takimi me veten tënde. Që prej atij çasti, është e mundur që vepra mos të ketë vlerë por të paktën është origjinale, në kuptimin që unë jam ajo që shkruaj. Arsyeja përse pëlqehet një shkrimtar nga lexuesi është pyetje që i duhet drejtuar lexuesit dhe jo shkrimtarit: “Pse ju pëlqen shkrimtari? Për tematikën e tij? Për mënyrën si i shtjellon ngjarjet? Për karakterin që na shpalos nëpërmjet veprave? Për çfarë nga të gjitha këto?”
Sa rol luan për ju, si shkrimtar, fakti që librat tuaj lexohen? Do vazhdonit të shkruanit nëse librat tuaj nuk do të bliheshin?
Jo. Sigurisht më e rëndësishme se fakti që shkruaj është fakti që ekzistojnë njerëz të cilët më lexojnë. Dhe akoma më e rëndësishme është se lexuesit i intereson më tepër si jam si njeri, duan të më njohin në çdo aspekt”.
Besoni se njerëzve u intereson më tepër Saramago si njeri apo si shkrimtar?
Përfundimi që kam nxjerrë nga të gjithë librat që kam botuar deri më sot është se ata zgjedhin më tepër Saramagon si njeri (e më pak atë si shkrimtar); si njeri që ka gjetur këtë mënyrë për t’u shprehur (të shkruarit). Me pak fjalë, e mrekullueshmja në gjithë këtë çështje është se ka një lidhje përkujdesjeje me lexuesin tim.
Ju si lexues kështu veproni? Shkrimtarët që pëlqeni i vlerësoni edhe si njerëz?
Deri në çastin që po flasim të paktën, jo. Sigurisht që i adhuroj dhe i respektoj. Por që të besoj tek një shkrimtar ashtu si e ndjej se besojnë tek unë lexuesit e mi, kjo nuk më ka ndodhur kurrë.
Një shkrimtar humbet diçka nga magjia e të lexuarit në çastin kur bëhet i famshëm si i tillë?
Besoj se jo, edhe pse nuk do thosha se një shkrimtar lexon në të njëjtën mënyrë siç lexon një lexues i thjeshtë. Do të thosha se është një lexues, i cili ka humbur pafajësinë e tij, ndërsa lexuesi i rregullt e ruan përgjithmonë atë. Por një shkrimtar mrekullohet nga gjëra, të cilat nuk mund të mrekullojnë një lexues të zakonshëm.
Për ç’arsye lexojnë njerëzit?
Nëse gjykoj duke u nisur nga vetja ime, do të thosha se lexoj për të kuptuar.
Për të kuptuar çfarë?
Këtu përgjigja bëhet pak e ndërlikuar. Thjesht dhe vetëm që të kuptoj dhe të më kuptojnë. Ekziston një ndjesi e cila është e përbashkët, edhe për shkrimtarin edhe për lexuesin. Të paktën kështu e perceptoj unë. Përpara disa vitesh, kur më pyesnin përse shkruaja përgjigjesha me fjalët e Marksit: “Shkruaj që njerëzit të më duan”. Më vonë fillova të besoj se nuk isha dhe aq ambicioz. Ndërsa tani përgjigjem: “Shkruaj që të mund të kuptoj”, dhe kjo s’do të thotë se kam arritur të kuptoj diçka . Por të paktën jam përpjekur – dhe kjo për mua do të thotë gjithçka.
A ju shkuar ndonjëherë ndërmend ideja se si shkrimtar do jetoni edhe pas vdekjes biologjike?
Ajo çfarë do të pasojë vdekjen time biologjike nuk ka se si të më shqetësojë. Që nga çasti që unë do rresht së qeni, çfarë rëndësie do ketë nëse do vazhdojnë të lexohen apo jo librat e mi, apo do jetë gjallë interesi i lexuesve për to? Për mua gjërat janë krejt të thjeshta: përderisa dikush është artist (shkrimtar, piktor, apo muzikant), ajo që e shqetëson është se si të bëjë punën e tij; më pas në çastin kur vdes mbetet vepra e tij, kjo është e sigurt. Vetëm se unë nuk mund të bëj asgjë që njerëzit të vazhdojnë të më lexojnë, pra nuk është në dorën time. Interesi i lexuesit nuk është as përfundimtar, as statik, por në ndryshim e sipër. Si të gjitha gjërat në botë fundja.
Shumë vetë mendojnë se për artistin, arti është një lloj profecie drejt pavdekësisë.
Pavdekësia nuk ekziston as si ide. Ndaj e vetmja gjë që besoj është se, për sa kohë dikush është gjallë duhet të bëjë punën e tij sa më mirë të mundet, si mundet. Për atë që vjen më pas, sido që të ndodhë, nuk mund të bëjmë asgjë.
A e keni pyetur ndonjëherë veten përse ka një fund?
Sepse gjithmonë duhet të ketë një fund që udhëtimi të jetë sa më interesant. Interesi rritet më tepër nga kërcënimi i “një fundi”.
Përjetësia nuk do të ishte interesante?
Mund të imagjinosh diçka që është e përjetshme? Kush mund të më thotë çfarë është përjetësia? Gjithashtu mendoj se është aq e madhe nevoja e njeriut për ndryshim, sa nuk do të mund ta duronte përjetësinë, pra një gjendje pa fund. Në një rast të tillë njerëzit do pyesnin veten: “Kur të ndryshojë diçka, unë do mbetem gjithmonë këtu?”. Njeriu ka kaq shumë nevojë për ndryshim, sa edhe vdekja bëhet e pranueshme përpara kësaj nevoje. Ndaj vdekja është dhe ajo një nevojë.
Atëherë si është e mundur që besimet fetare “shesin” duke shkelur një dëshmi të tillë? A mundet përjetësia të zhdukë interesin për të jetuar?
Thellë-thellë askush nuk do të vdesë. Nëse dikush i afrohet njeriut dhe i ofron jetën e përjetshme, ai do pranojë edhe pse nuk ia ka idenë se si është ajo. Por nuk bëhet fjalë vetëm për jetën e përjetshme. Besimet fetare u premtojnë edhe lumturi njerëzve që nuk kanë mbështetje tjetër, që nuk shpresojnë në asgjë, që nuk kanë çfarë t’u ofrojë tjetër jeta. Vjen dikush dhe u premton diçka përtej, u thotë se ajo që po jetojnë nuk është gjë tjetër veçse një parapërgatitje për jetën e përjetshme.
Sigurisht që jo të gjitha fetë veprojnë kështu....
E drejtë kjo që thua. Budizmi p.sh., nuk premton asgjë, në kundërshtim me krishterimin apo islamin. Dikur njerëzit besonin se Zoti jeton në qiell. Por qielli nuk ekziston. Nuk është asgjë më shumë se një shtrirje e hapësirës në pafundësi… Atëherë ku është Zoti?
Pyetje të tilla bëjnë që fetë të humbasin pushtetin e tyre (si Krishterimi p.sh., i cili ditë mbas dite ushtron gjithnjë e më pak ndikim. Ndikimi i Papës sot është më tepër politik sesa fetar). Si rrjedhim, lindin gjithnjë e më tepër degëzime të fesë që gënjejnë njerëzit të cilët i pranojnë të shtyrë nga nevoja të besojnë diku. Por, në vend që të besojnë në diçka që është njerëzore (p.sh. ato që kanë lidhje me tokën) i mbështesin të gjitha shpresat e tyre në një jetë të përtejme. Si përfundim, nuk është gjë e madhe të gënjesh njerëzit.
A nuk është e çuditshme që vazhdoni të besoni në diçka që të shumtë e mendojnë të vdekur përgjithmonë? Kam parasysh besimin tuaj në komunizëm.
Të përpiqemi t’i shohim gjërat pak më qartë. Të marrim Krishterimin: Jezusi kurrë nuk e paraqiti “gjyqin e shenjtë” si faktik, por kjo ekzistoi. Marksi kurrë nuk deklaroi se do të ketë komunizëm, por edhe ai ekzistoi. Gjërat nuk duhen ngatërruar. Në bazë të besimit tim ideologjiko-politik, për shembull, unë për kishën jam një heretik. Do ju jap një shembull që të kuptoni më mirë se ç’dua të them. Deri në 1974 kur ndodhi revolucioni, nuk i lejohej askujt të vizitonte Bashkimin Sovjetik apo shtete të tjera me regjime komuniste. Më pas gjërat ndryshuan. Hera e parë që unë vizitova Bashkimin Sovjetik ishte në vitin 1989, pra 15 vite më vonë. Ç’dua të them me këtë? Nuk i nxita gjërat. Bashkimi Sovjetik nuk ishte kurrë shteti im ideal. Sepse e ndjeja gjithmonë se askush nuk mund të imponojë lumturinë, përtej nevojës së njerëzve për të qenë të lumtur.
Pse u rrëzua socializmi ekzistues?
Besoj, pa mundur të them se jam i sigurt, se një nga shkaqet që çuan në rënien e asaj që u quajt socializëm apo komunizëm -përveç kaosit ekonomik dhe vonesës në planin teknologjik - ishte fakti që njerëzit nuk kishin asnjë formë pjesëmarrjeje në jetën politike të vendit. Nuk kishte asnjë kuptim të merrnin pjesë, sepse, sido që të ishte, forca politike (partia) u garantonte gjithçka: “Ngadalë, do të bëjmë ne gjithçka! Mos u shqetësoni, do merret partia!”. Por kur qytetarët nuk marrin pjesë në jetën e vendit të tyre, kur nuk kanë ç’bëjnë tjetër veç të votojnë dhe të kthehen në shtëpitë e tyre, për mua nuk ka ndryshim nëse këtu flitet për komunizëm apo kapitalizëm. Është gabim të mos përfshihet qytetari.
Besoni vërtet se socializmi është sistemi politik më i mirë?
Si sistem, personalisht besoj se, vetëm socializmi mundet të sigurojë njëfarë ekuilibri, mundet ta bëjë jetën më kuptimplotë. Edhe pse nuk jam dakord me gjithë çka ndodhi në atë drejtim, deri më sot, përsëri ishte mirë. As nuk jam dakord me atë çka thonë disa, që gjithë çka ndodhi ishte një gabim fatal, më tepër se një gabim madje. U bënë krime, por jo vetëm krime – siç po përpiqen të na bindin aktualisht. Sidoqoftë, nëse nesër do përpiqemi të ndërtojmë një ekonomi dhe shoqëri që do marrë parasysh se njerëzit janë të barabartë ndërmjet tyre, pra, nëse një ditë ndodh kjo (shpresoj të ndodhë edhe pse unë nuk do jem gjallë) nuk duhen harruar gjithë gabimet që u bënë deri më sot, as krimet që ndodhën. Sepse, nëse ndodh përsëri e njëjta e keqe, atëherë nuk ia vlen të përpiqemi përsëri.
Çfarë e bën njeriun të harrojë, të mos mësojë nga gabimet e së kaluarës?
Dikush, dikur, tha “Kujtesa e popujve është jetëshkurtër”. Kishte të drejtë, në të vërtetë nuk është e vështirë ta kuptojmë këtë. Nëse njerëzit do ishin të përjetshëm, nëse brezat nuk do ndërroheshin, nëse brezi i vetëm që do mbetej në sipërfaqe të tokës do ishte brezi ynë, nuk do të mund të harronim këtë që jetuam. Por herët a vonë të gjithë do ikim nga kjo jetë, të tjerë do vijnë që nuk do kenë jetuar asgjë nga këto që ne përjetuam dhe s’do t’u interesojë aspak për to. “Ç’u bë, u bë” thonë gjithmonë brezat pasardhës. Që nënkupton se nuk është kujtesa e popujve që nuk zgjat; ajo që luan rol është kujtesa e secilit individualisht. Unë kam ruajtur në kujtesë 50 vjet fashizëm në Portugali. Nipi im 15 vjeçar nuk mund të kujtojë (sado që t’ia them unë) që ndodhi kjo apo ajo. Kur diçka nuk ka të bëjë me jetën tënde, nuk ke arsye përse ta kujtosh. Ai do ruajë të tjera kujtime.
Keni frikë nga vdekja?
Jo, nuk e kam frikë. Ka pasur çaste që vuajta me idenë e vdekjes, kur rreth moshë 17-18-vjeçare kuptova për herë të parë se në një moment të caktuar të gjithë vdesim. Kur dikush është i vogël dhe bën pyetje rreth vdekjes, besoj se e bën thjesht për kureshtje. Një 4-5-vjeçar nuk mund të dijë, nuk mund të mësojë, nuk arrin ta kuptojë vdekjen.
Kush është për ju ndryshimi mes të vërtetës dhe imagjinatës?
Imagjinata nuk mund të ekzistojë jashtë kontureve të së vërtetës, nuk është e vetekzistueshme. Duhet të ketë diçka që ta ushqejë. Dhe ajo që e ushqen është e prekshmja, e vërteta, realja. Kur dikush deklaron se jeton jashtë realitetit, dikush duhet ta pyesë: “Dhe ku jetokeni?”; besoj se nuk do dinte si të përgjigjej. Bëhet fjalë gjithmonë për njerëz që i kanë mendtë në vend, sepse çmenduria është diçka tjetër.
Gazeta: “ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ”, 28 mars 1999
Përktheu: Dritan Mesuli