nga SAM TANENHAUS
marrë nga New York Times
.jpg)
John Hoyer Updike (18 mars
1932 – 27 janar 2009) ishte një
romancier amerikan, poet, kritik
arti dhe kritik letrar.
Vepra më e famshme e tij është
“Lepuri” dhe përmbledhja e
novelave “Kujtesa e lepurit” ku
shkruhet për jetën e Harry
“Lepurit” Angstrom në rrjedhën
e disa dekadave, nga fëmijëria,
rinia dhe deri në vdekje.
Updike është bërë I famshëm
gjithashtu për mjeshtërinë e
stilit të tij. Ai shkruante
mesatarisht një libër në vit.
letërsia që na ka ofruar ai
dallohet nga vëmendja ndaj
shqetësimeve, pasioneve dhe
vuajtjeve të amerikanëve; ajo
thekson teologjinë kristiane;
preokupimin për detajet intime
të jetës në çift. Vepra e tij ka
tërhequr vëmendjen e kritikës
dhe është konsideruar si një nga
shkrimtarët më të mëdhenj
amerikanë. Karakteristikë e
prozës së Updike është pasuria
e fjalorit, e pazakonta,
misteriozja që vijnë nga një zë
inteligjent që përshkruan në
mënyrë ekstravagante botën
fizike, ndërkohë që e ka bazën
në traditën realiste. Është
dalluar edhe për stilin e tij unik
si një përpjekje “për t’i dhënë së
rëndomtës të bukurën”.
Dëshironte shumë të
mësonte mirë frëngjishten,
por zbuloi se nuk kishte
aspak prirje për të mësuar
gjuhë të huaja.
I mbaroi 9 vitet e shkollës,
por u ndje i zhgënjyer kur një
nga pedagogët, duke
vërejtur zotërimin e dobët
prej tij të klasikëve të
letërsisë, hezitoi para se ta
shpërblente atë siç priste
“Kjo etapë ka nevojë për
më shumë njerëz si
Shekspiri apo Milton,
apo Pope; njerëz që kanë
plotësuar nevojat e
kultuës së tyre dhe nuk i
kapërcejnë limitet e
moshës, por që duke
punuar bashkë me
kohën, kanë sjellë
veçantinë në momentin e
lavdisë. Na duhen artistë
të mëdhenj që kanë
vullnet të pranojnë
frenime dhe që e
dashurojnë mjedisin
rrethues me një vitalitet
të madh”, - një
parashikim i asaj që ai
më vonë e ka arkivuar
te tregimet e tij.
Më pas përfundon “Sido
që të jenë zhgënjimet e
punës sime, le të
qëndrojnë aty
si një manifestim i
dashurisë sime
për kohën kur linda“...
CAMBRIDGE — Kur u nda nga jeta
John Updike, në janar të vitit 2009, në
moshën 76 vjeçare, dukej se kishin mbetur
pak gjëra për të ditur rreth tij.
Ai nuk radhitej mes shkrimtarëve shumë
prodhues të kohës së vet, por ishte shkrimtari
që rimodelonte detajet e jetës së tij në
një lumë krijimesh, poezish, esesh dhe kritikë,
që i botoi me një rregull të shquar
metronimik në faqet e Neë Yorker dhe në
librat e botuar po këtu, në një hark kohor
për më shumë se gjysëm shekulli.
Por Updike ishte një njeri i vetmuar, i
tërhequr nga bota ashtu si J. D. Salinger
apo Thomas Pynchon.
Updike e kultivoi herët vetminë e tij. Në
moshën 25 vjeçare, kur ende nuk kishte
botuar asnjë libër, u nis për në Nju Jork dhe
u zhvendos më pas në Massachusetts, ku
jetoi për 5 dekada.
Updike la pas një arkiv të pasur të veprave
të tij. “Arkivi ishte mjaft i rëndësishëm
për të”, është shprehur gjatë një interviste
Updike, dhënë në ditët e fundit të jetës së
tij.
Ai e shihte arkivin jo si një koleksion
materialesh, por si një kujtim të kohës, kur
jetoi.
“Arkivi i Updike është vërtet shumë i
pasur” është shprehur një kritik i quajtur
Adam Begley, i cili ka hartuar një biografi të
Updike.
“Ndokush që është i interesuar se si
punon një shkrimtar i madh, ka për të gjetur
një shpjegim të plotë të asaj që ne perceptojmë
si lexues”.
Por Begley dhe të tjerët i duhet të presin
2 vjet, kohë që vlerësojnë arkivistët se i
nevojitet për një katalog të plotë. Letrat që
pasurojnë arkivin, tregojnë edhe një herë se
Updike ishte një artist mjaft kompleks.
Edhe pse është i njohur për shpejtësinë
në të shkruar, arkivi demonstron kujdesin e
tij për t’i dhënë tonin e duhur atmosferës
së romaneve të tij.
Një sënduk i nxjerrë prej arkivit mban
brenda një skicë të shkruar me dorë, të përfunduar
në janar të vitit 1989.
Po të vazhdosh të citosh faqet në brendësi,
fjalitë vijuese janë të pasura me idioma
amerikane që autori i parapëlqente shumë.
Ka përdorur kohën e tashme, që është shenjë
e qarkut të lepurit.
Të shumta ishin korrigjimet që kishte
bërë Updike në tablonë hapëse të aeroportit
të Floridas, saqë vetë ai krijoi edhe një efekt
të brendshëm linear.
Më tej duke vijuar me paragrafët, Updike
kishte bërë përmirësime domethënëse.
“Ndjenja e brengos dhe e tensionon atë,
mbi dhe përtej ajrit të kondicionuar”, kishte
shkruar në një nga letrat në fillim. Me
penë në dorë, ai rishkroi edhe një tekst ku
ishin përfshirë disa lojëra fjalësh: “Ndjenja
e brengos dhe e tensionon atë, mbi dhe përtej
ajrit fundor të kondicionuar”.
Veçmas qëndrojnë edhe vështrimet e artistit
mbi problemet teknike, për të cilat ka
bërë një studim të mëvetësishëm.
Në arkiv janë gjetur edhe mjaft foto të
çastit. Ka edhe qindra fotokopje nga librat
mjekësorë mbi sëmundjet e zemrës, po ashtu
edhe korrepodenca me një mik të ngushtë.
Është gjetur edhe një memo nga një studiues,
bashkë me disa faqe letre të fotokopjuara
në një manual. Është edhe një letër
nga Bob Ryan, një tjetër libërth i vogël, ku
përshkruhet karriera e tij në vitet 1980.
Letra për Plowville
Dokumentet më demaskuese në arkiv
janë ato që vetë Updike i konsideronte si
më vigjilentet gjatë gjithë jetës së tij: korrespodenca
e tij voluminoze, ku përfshihen
qindra letra nga prindërit e tij, Wesley Up-
dike, një mësues matematike dhe Linda
Hoyer Updike, një shkrimtare, ambicjet e të
cilës zgjuan ndjesinë e talentit edhe te biri i
saj, i vetmi që kishte.
Ajo i kishte mbledhur letrat e saj në një
pako prej lëkure dhe lart shkruheshin fjalët:
“Letra për Ploëville”, në emër të familjes
pranë Shillington.
Gjatë viteve 1950-1967 ai është cilësuar
si një shkrimtar i romaneve best-seller. Pasioni
i tij i siguroi Updike një zhvillim të
madh.
Kur mbërriti në Harvard, Updike ishte
një djalosh me shpatulla të gjera, që vinte
nga një shkollë publike.
I mësuar me përsosmërinë, ai u stimulua
të vepronte po njësoj, por konkurrenca
e tij përfshinte “produkte me shkëlqim”.
Me frikë se mos humbte bursën, shqetësohej
shumë për provimet. Kjo duket në
letrat që i shkruante prindërve.
Meqë kishte planifikuar se do të bëhej
shkrimtar, e detyroi veten të lexonte klasikët
e mëdhenj të letërsisë. Pëlqente shumë shkrimtarin
James Thurber.
Dëshironte shumë të mësonte mirë
frëngjishten, por zbuloi se nuk kishte aspak
prirje për të mësuar gjuhë të huaja.
I mbaroi 9 vitet e shkollës, por u ndje i
zhgënjyer kur një nga pedagogët, duke vërejtur
zotërimin e dobët prej tij të klasikëve të
letërsisë, hezitoi para se ta shpërblente atë
siç priste.
Klasa ishte për të vetëm një fushë e nënshtrimit
potencial. Updike shpresonte të
studionte romancierin Albert Guerard dhe
me poetin Archibald MacLeish, të dy kishin
mbaruar fakultetin e Harvardit.
“I dhurova z. Guerard segmente të caktuara
të librit tim për t’i lexuar”, i informonte
prindërit Updike në një letër të
radhës, kur ishte ende çunak, “kur mbajti
konferencën e tij për të përcaktuar miratimin
tim në kurs, ai u shpreh ‘mund të të ofroj
të njëjtin trajnim që i kemi bërë Thomas
Ëolfe, këtu në Harvard’.
Në fakt Wolfe nuk ishte aspak i admirueshëm
për Deparamentin e Anglishtes
në Harvard, në kohën kur ishte student. Z.
Guerard vazhdoi të thoshte mjaft këndshëm
dhe shfajësues “Ti mund të bëhesh një shkrimtar
i stërholluar, Updike, por tashmë
nuk mendoj se është ide e mirë të kesh 2
njerëz pranë me kaq shumë qëllime të ndryshme
për prozën si ti dhe unë në të njëjtin
kurs’.
Updike i ra në të që nuk ishte thjesht
çështje e shpërndarjes së përgjegjësive: “Ai
e konsideroi atë që kishte shkruar, si krejt
ndryshe dhe të pakontrolluar”.
Këto refuzime e bënë Updike të shtonte
besimin te shkrimtarët amerikanë dhe modernët
europianë. Kështu, ai këmbënguli që
t’i jepte më shumë vëmendje kohës dhe vendit
të tyre.
“Ne nuk kemi nevojë për Prustin apo
Xhojsin; njerëzit si këta janë thjesht luks,
një nxitje që një kulturë e pasur mund ta
sjellë, vetëm pasi nevoja për letërsi është
përmbushur”, këto ishin fjalët që Updike
shkroi për prindërit e tij më 1951, kur ishte
vetëm 19 vjeç.
“Kjo moshë ka nevojë për më shumë
njerëz si Shekspiri apo Milton, apo Pope;
njerëz që kanë plotësuar nevojat e kultuës
së tyre dhe nuk i kapërcejnë limitet e moshës
së tyre, por që duke punuar bashkë me kohën,
kanë sjellë veçantinë në momentin e
lavdisë. Na duhen artistë të mëdhenj që kanë
vullnet të pranojnë frenime dhe që e
dashurojnë mjedisin rrethues me një vitalitet
të madh”, - një parashikim i asaj që ai më
vonë e ka arkivuar te tregimet e tij.
Më pas përfundon “Sido që të jenë zhgënjimet
e punës sime, le të qëndrojnë aty
si një manifestim i dashurisë sime për kohën
kur linda”
Një shembull për industrinë
Në kohën kur veprat e Updike përbëheshin
kryesisht nga skicat, proza dhe
poezia, ai përmbushi detyrën e tij për t’i
botuar sidomos te Neë Yorker. Këto botime
nuk u pranuan, por me komentet inkurajuese
të Uilliam Maxëell, romancieri dhe
botuesi më pas do të bëhej këshilltar i Updike,
kur mori revistën në dorë më 1955.
Edhe pse ishte produktiv në atë kohë,
Updike vuajti nga gulçi i vetë-dyshimit.
“Nuk jam supermen mendor”, i rrëfeu
ai një ditë prindërve, duke iu referuar Uilliam
Blake, poetit vizionar të fundit të shekullit
18, i cili punoi për veprat e tij në terr
dhe varfëri të plotë.
“Gjithçka që kam është talenti, industria
dhe inteligjenca. Jam përpjekur të kënaq
shumë njerëz për të fituar para në rrugë të
ndershme”.
“Letrat e Ploëville” gjithashtu reflektonin
tek një kohë kur një student i privilegjuar
i kolegjit si Updike, mund të komplotonte
për të ardhmen e tij, ndërkohë që
mijëra të tjerë moshatarë të tij shërbenin
në luftë dhe vdisnin në Kore.
Ai kishte pak për të thënë për McCarthyism,
madje si një hulumtues i anti-komunizmit
shkaktoi edhe potere në Harvard,
ndërkohë që administratorët dhe gjithë
fakulteti u sulmuan.
Por politika, për Updike, ashtu si edhe
për shumë të tjerë formësoi sfondin për
shqetësime më përthithëse lidhur me karrierën,
martesën dhe familjen.
“Letrat e Ploëville” përshkruajnë edhe
kohën kur i vinte rrotull Meri Pennington,
një studente që ai e njohu në klasën e historisë
dhe u martua me të gjatë verës. Përshkruhet
edhe koha që kaluan të dy në Manhattan,
kur ai punonte te The Neë Yorker.
Por suksesi solli më pas edhe kompromisin.
Një krizë u shfaq në vitin 1959, kur
botuesi i tij Alfred Knopf e nxiti atë të linte
mënjanë skenat e seksit te libri me titull
“Lepuri në vrapim”, romani i tij i parë i
rëndësishëm.
Brenda pak vitesh Updike riktheu gjuhën
origjinale, duke ndërfutur në brendi
marxhinet e duhura.
Arriti të eksplorojë te libri me titull “Çifti”
një konflikt të hapur (1968) me bashkëshorten
e tij, duke shtuar edhe fotot intime
në martesës së parë, të cilën e prishi.
Disa nga letrat e fundit të Updike, të
shkruara kur dy djemtë e tij dhe dy vajzat
ishin rritur majftueshëm, e rënduan koston
e dhimbjes të paguar për ambicjet e tij.
Por ai e kishte zgjedhur rrugën e tij herët
dhe në fund të jetës kishte pak keqardhje.
Në moshën 75 vjeçare, në përgjigje të disa
pyetjeve nga romancieri Nicholas delbanco,
Updike u shpreh se “përmblodhi botën
letrare ashtu siç ekzistonte atëherë dhe u
shpreh se ishte mirënjohës që ia kishte dalë
mbanë. Ishte një privilegj dhe një kënaqësi;
ishte vërtet një fat. Nuk zgjodha luftën,
vetëm sfidat”.
“As varfëria, as familja ime, as pasuria
apo biznesi nuk e kufizoi lirinë time. Më
kanë ndihmuar shumë të gjithë, mbi të
gjitha sidomos The Neë Yorker, kur botoja
faqe letrare aty. Këto avantazhe reflektonin
“një botë ku librat ishin në qarkullim të
qytetarisë së shkolluar”. “E kush nuk do të
mundte, kështu, i kushtëzuar, të shkruante
përgjithmonë dhe të përpiqej të shkruante
libra që i meritonin të gjithë, në fund të
fundit?”
Përktheu: Rudina Dahri