Janë fjalët e Yves Bonnefoy, mysafir i Sallonit të Librit me një ‘lecito magistralis’ mbi “Giacomo Leopardi dhe kujtesa e fjalëve”.
Poetit francez, njërit ndër më të mëdhenjtë, lindur në Tours më 1923, i është dhënë çmimi Alassio Internazionale. Është profesor në College de France, ka përkthyer Shakesperarin, Keatsin dhe Leopardin, është eseist dhe studiues interesimesh të gjera: historisë së artit, letërsisë dhe filozofisë.
Poezia e tij eksploron raportin e njeriut me botën përmes intuitash të rrufeshme, “kohën e transfiguruar nga çasti”.
Bonnefoy, raporti juaj me poezinë dhe letërsinë italiane është shumë i ngjeshur dhe i vjetër.
“Po, poezia italiane ka qenë për mua e një rëndësie të madhe, fundamentale. Është një fakt që ka zanafillën në një kohë shumë të largët të ekzistencës sime, do të thotë në fëmijëri, e kjo si rezultat i disa përshtypjeve të forta të nxitura nga imazhet e pikturës dhe arkitekturës e më pas nga leximi i Dantes. Fillimi i Ferrit ka qenë për mua vetë esenca e poezisë; fjalët e mia të para italisht i kam mësuar duke i mësuar përmendësh ato vargje”.
E poetët që ju kanë influencuar?
“Italishtja ime ka zënë fill duke e mësuar përmendësh këngën e parë të Dantes. I ndiej Petrarkën dhe Leopardin si ‘mësuesit’ e mi, n’mundsha të them kështu. Sa i përket poezisë italiane bashkëkohore, e dua zotësinë e saj që t’i thellojë rrënjët e veta në tokën e pavetëdijes, për shembull përmes dëgjimit të kujtesës së thellë. Po e marr shembullin e Leopardit, themeluesit të vërtetë të modernitetit, para Rimbaudit dhe Mallarmés. E kam kuptuar se pranisë tonë mbi tokë nuk lypset t’i atribuohet një vlerë rrënjësore. Jo pse nuk jemi asgjë, nga pikëpamja e materies, duhet të vendosim kush jemi në raport me qeniet tjera. Kjo brengë e qenies është prore shumë e gjallë në poezinë italiane bashkëkohore, të cilën e lexoj me gjithë qejf”.
Çka është poezia? Çka është për ju që e praktikoni prej shumë kohësh? A keni gjithmonë besim në poezinë ju që keni shkruar se ajo e çliron realitetin nga format që e burgosin e shkatërrojnë dhe ia rikthen qenies njerëzore një prani dhe një dinjitet të plotë?
“Çka është poezia? Është t’iu japësh fjalëve aftësinë e tyre për ta përshkruar plotësinë e gjërave, dritën e tyre, jetën e tyre e kjo bën vaki sall kur ne ia dalim mbanë të bëhemi një trup unik me vendin dhe me çastin e ekzistencës sonë. Për mua është një mënyrë për t’i dhënë kuptim jetës sime e kjo do të thotë se kam besim në të, ngase nuk shoh arsye të dyshoj në faktin se poezia arrin të jetë njëkohësisht e vërteta dhe e bukura, e për këtë bindem çdo ditë e më tepër”.
Ku shkon poezia? Shpesh flitet për vdekjen e poezisë. Ama ju aludoni në një lloj të vlerës së saj shpëtimtare, në një kohë kur shpesh, mbase fajësisht, ikën.
“Ma ha mendja se me kalimin e kohës poezia do të avitet gjithnjë e më tepër kah një lloj refleksioni filozofik dhe psikanalitik në të njëjtën kohë. Natyrisht, jo për t’iu dhënë jetë poemave të përbëra nga mendimet dhe idetë, ngase kjo është bash ajo që duhet absolutisht të shmanget, përkundrazi ngase njohja e vetvetes është ajo që lejon të destrukturohen vizionet e stereotipizuara të botës, që janë ngulfatëse sa s’ka më për vetë poezinë. Duhet ta bëjë realitetin të shfaqet si gjëja fondmentale, më e thjeshta, porse për ta bërë këtë duhet të kalojë përmes një prove, ta jetojë deri në fund mendimin e epokës së vet. Baudelaire e dinte mirë, e Leopardi akoma përpara tij”.
‘Pse poetët?’ pyeti Holderlini. Në çka poezia është e dobishme për njeriun?
“Ky kërkim i realietit në plotësinë e tij ua përcakton fakteve një përgjegjësi morale e kjo ngase konfrontimi me qeniet tjera, ashtu si edhe me gjërat tjera, do të thotë t’i jepet tjetrit vetvetiu dinjiteti dhe liria e tij. Unë sinqerisht nuk shoh fundament më të mirë për një moral”.
Në çfarë kuptimi është e angazhuar mbi realitetin? Për ju është ende forma e angazhimit më fondamentale, më e thellë që ekziston?
“Mendoj se është në vetëdijesimin për parimin e unicitetit të gjërave. ‘Dojeni atë që s’do të vijë dy herë’ ka shkruar një poet e ma merr mendja se kjo paraqet, për mendimin tim, parimin e parë të eksperiencës poetike. Të arrijmë ta perceptojmë unicitetin e drurit apo të personit që kemi para syve tonë do të thotë, fare thjesht, të shohim realitete që më parë s’i shihnim. Në këtë pikë nuk mund të projektojmë më mbi këto (realitete) një ide të hapërdarë të asaj që do të duhej të ishin, ngase jemi vetëdijesuar për aspektet e tyre, që janë të një numri të pafundmë”.
A shkoni me mendjen se i keni bërë mirë ndokujt me vargjet tuaja?
“Do të ma kishte ëndja, ama ma ha mendja se kjo do të bëjë vaki herët a vonë, ngase ajo që përmban një poemë, mund të rijetohet nga lexuesi, i cili, për ta bërë këtë, për të hyrë në kontakt me vetveten, i ka prore në dispozicion fjalët. Ngandonjëherë më është thënë se poemat e mia bënin mirë e asgjë s’më ka dhënë kënaqësi sa kjo. Bile njëherë njëri më rrëfeu se leximi i një shkrimi tim ia kishte nevritur vetëvrasjen, e më duhet të them se prej atëherë s’kam reshtur së menduari për këtë gjë; në njëfarë mënyre, prej atij çasti jam ndjerë thuajse i justifikuar”.
Poeti. ‘Ushtar i shpresës’, siç ia ka ëndja Ungarettit, apo ushtar i interpretimit?
“I shpresës, pa asfarë mëdyshjeje. Le t’ia lëmë interpretimin kritikut dhe le t’ia kërkojmë atij ta kuptojë se si poezia është shpresë. ‘Ta ndryshosh jetën’, ka thënë Rimbaud”.
A ekziston një rol i poetit në botën e sotme, e cila duket gjithnjë e më larg nga ‘dëgjimi’ i poezisë?
“Roli i poetit duhet të jetë t’i definojë gjërat për të cilat ekzistenca njerëzore ka nevojë përnjëmend dhe në veçanti ato që iu përkasin vendeve të natyrës, të tokës që tashmë e shfrytëzojmë prej mijëvjeçarësh dhe që rrezikon të shkatërrohet para syve tonë. Të tregojë bukurinë e drurit, të lumit, të trupit njerëzor, të lojërave të fëmijëve. Të protestojë, duke iu dhënë bazë të gjitha fjalëve tona, kundër plaçkitjes së realitetit, që është pastaj tronditja e epokës sonë. Ta përshkruajë tmerrin”.
Po a ekziston një vlerë, një funksion i poezisë, sot?
“Ah, sigurisht, dhe më shumë se kurrë! Mendimi shkencor dhe teknologjia na privojnë përherë e më tepër nga ato momente në të cilat mund të jetojmë në botën natyrore, si vetja jonë, njëra nga pjesët e saj, në gjirin e evidencës së saj; e poezisë i takon ta ndreqë dëmin e bërë, duke i çliruara fjalët që përdorim nga bashkëlidhjet e tyre në diskursin e koncepteve”.
Sipas mendjes suaj, a është i mundshëm një rigjenerim shpirtëror i njeriut modern, duke lënë mënjanë punën e poetëve?
“Poezia çliron realitetin nga format e stereotipizuara që e burgosin dhe e shkatërrojnë, i jep qenies njerëzore një prani dhe një dinjitet të plotë. Poezia nuk është ushtrim i imagjinimit, por hapësirë e arsyes, e çliruar nga format e saj të varfra apo narcistike. Është fjala jo më e përhumbur nga nocioni në nocion, por e kërrusur, e përbërë nga fjalët rënduese dhe kokrrizore si gurët”.
Në çfarë kuptimi është e angazhuar mbi realitetin?
“Poezia nuk duhet të bartë një mesazh, apo një të vërtetë të deshifrueshme. Duhet të jetë një shkrim, pra duhet të vër në lojë mbarë atë që ne mendojmë se dimë. Nga kjo pikëpamje, vazhdoj të mendoj se poezia është forma e angazhimit më fondamentale, më e thellë që ekziston. Poezia bën atë që bën demokracia që, sipas definicionit, i lejon tjetrit mundësinë të jetë vetvetja”.
Ekzistojnë festivalet, ekzistojnë leximet...
“Bukur shpesh librat dhe rastet publike iu adresohen atij që veçmë është lexues, jo atij që duhet të bëhet. Publiku i madh, ai që do të kishte më shumë nevojë për poezi, shpesh nuk i njeh veprat fundamentale të ditëve të sotme. Për përhapjen e poezisë ekziston një vend natyror, pra shkolla, bashkë me universitetin. Lypset që mësimdhënësit të ndikojnë të njihet poezia, të ndikojnë të mësohet përmendësh, të mos i zëvendësojnë me komente kritike”.
Ju, në një rast në Romë, ca vite më parë, keni nënvizuar rëndësinë që ka universiteti. Keni thënë: ‘universiteti më ushqen, bile në mënyrë të pazëvendësueshme’”.
“Janë filologët e tij, leksikologët e tij, historianët e letërsisë ata që më lejojnë të mund ta lexoj Danten apo Petrarkën, Shakespearin apo Badelairen ashtu që, duke i rigjetur dhe duke i veçuar domethëniet aktive në ato vepra dhe duke rihapur palët në të cilat s’pushon kurrë të errësohet fjala, mendimi i tyre origjinar kthehet, me tërë fuqinë e dëshmisë. Rilulëzon një eksperiencë për të cilën, kështu e kuptoj se, kisha nevojë. Më pajis me shenja për rrugën që shpie atje ku poezia gjendet”.
Por poezia mbetet E Harruara e Madhe në poteren e mediave?
“E harruara e madhe? Në media, ndoshta, ama assesi në jetë. E edhe në media ajo është e pranishme, përveç faktit se nuk duket me emrin e vet. Mendoj se shumë filma dhe disa këngëtarë marrin pjesë drejtpërdrejt dhe në mënyrë të shpeshtë në krijimin poetik, duke shprehur po atë nevojë të sajën dhe duke punuar si ajo mbi fjalën. Të flasësh për ta është të flasësh për poezinë. Ajo që zakonisht lihet anash janë veprat e poezisë së shkruar, por kjo është pasojë e një fakti që i karakterizon më të rëndësishmet ndër ato vepra. Janë të shkruara në gjuhën e personave të ngritur e bash për këtë nuk dinë më ta receptojnë plotësisht eksperiencën dhe intuitën e gjuhës popullore, çka i pengon të rezultojnë të lexueshme nga shumë lexues dhe nga ana tjetër i detyron shumë autorë të jenë në raport jo mjaft të thellë me vetveten. Drama e epokës sonë qëndron në këtë çarje mes gjuhës sonë prej intelektualësh dhe gjuhës popullore”.
Me fjalë të tjera, po thoni, është një problem edukimi?
“Harrojmë fajësisht t’i mëkëmbim fëmijët, adoleshentët, me fuqitë dhe pasuritë e gjuhës, atje ku edukimi do të duhej të konsistonte, në mënyrë absolutisht prioritare, në elaborimin, për të gjithë, meshkuj e femra, e një gjuhe përnjëmend të përbashkët. Kjo mangësi e pengon në substancë veprimin e poezisë, është një fatkeqësi për raportin tonë me botën apo me qeniet tjera: mund të them se ajo është e barabartë me një gjenocid të vërtetë kulturor të praktikuar në kurriz të më të rinjve mes nesh”.
Në çka e konsideroni ‘europian’ zërin tuaj prej poeti?
“Poezia është një gjë shumë e rëndësishme që të lihet në kërkim të një vendi të vetëm. Ajo, nga ana tjetër, korr fryte prore nga mundësia e verifikimit, në takimin me gjuhët tjera, se konceptet që e ngurtësojnë praktikën tonë të botës janë diçka relative, ndryshe në italisht, për shembull, nga ato të shprehura në frëngjisht, edhe pse në mënyrë sipërfaqësore pak të dukshme. Cilido poet i vendit tonë pra nuk është tjetër veçse europian, nëse është njëmend poet. Sa më përket mua, përherë jam ushqyer nga poetët gjuhën e të cilëve mund ta lexoja ose të paktën ta deshifroja, parandieja. Në këtë më shumë i jam borxhli Shakespearit apo Leopardit se sa Racinet apo edhe Baudelairet”.
Përktheu: A. Idrizi