Vath Koreshin e presin njëmijë shami të verdha

ROLAND GJOZA

Shënime nga udhëtimet në memorie VIII. Kinostudio: vitet '80. Të gjithë flisnin për ngjarjen në film, ritmin, dramacitetin, suspansin e madh, montazhin rapid, 
Vath Koreshi më fliste me emocion të përmbajtur për malle të çuditshëm që u ndodhin njerëzve rrallë, për ca filma e libra të pa vënë re.

Mos harro shaminë e verdhë, më thoshte Vathi sa herë dilnim nga salla e shfaqjes së filmave të huaj. Ishte filmi i njohur i Lukino Viskontit "Perëndimi i perëndive" që kishte shumë skena frojdiste. Kineastët e shikonin për të dhënë ndonjë mendim që filmi pas një redaktimi (heqje skenash) të shfaqej për publikun.

Filmi u pëlqye shumë, po e keqja ishte se fryma dashamirëse e kineastëve, ajo dhimbje e imazhit, që ata e përjetonin si për vete, gati nuk përfillej nga kontrolli i vizionimit që vinte nga Komiteti Qendror. Pritja, pëshpëriste Vathi, po dhe për Pritjen s'ka më kuptim të presësh.

Të dëgjoje vetëm kaq pa e parë filmin Pritja, i cili flinte prej disa vitesh në arkiv, nuk mund të kuptoje asgjë. Vathi luante shah, i mundte të gjithë, pastaj krejt vetëm futej në sallën e vogël të projeksionit dhe shikonte filmat e ndaluar: "Elegji për kalin", "Një poemë hungareze", "Takimi", "Një histori dashurie japoneze", "Dashuri për një bionde", "Një histori dashurie çekosllovake" e regjisorit Millosh Forman, "Balada e ushtarit" e Cuhrait, "Një mungesë kaq e gjatë" e "Hiroshima, dashuria ime", me skenar të shkrimtares së shquar franceze Margaritë Dyras.

Ai ishte trupmadh, me kokë të shogët, ndërronte me finesë të hollë në marrëdhënie, sepse jeta që kishte bërë i pat mësuar se, pas cibunit dhe shajakut, opingës dhe çizmes me baltë, apo pas një emri të çuditshëm, si bie fjala Maxhun (romani Mars) mund të fshihen tharme larushitës për artin.

Jeta në pikat e largëta gjeologjike në malet e Mirditës dhe Pukës i kishte nxënë si mund ta popullonte vetminë me Paustovskin apo Çehovin.

Me ditë të tëra i vetëm në mes të maleve, gati i harruar, i bllokuar nga dëbora, kishte parë ujkun e bardhë që kishte hyrë në kasolle. (Këtë skenar poetik të konceptuar sipas Epikës Legjendare nuk e bëri dot film, sepse...) Ujku i bardhë, më tregonte Vathi para se të më lexonte skenarin, më la dy ditë të fshehur, pa dalë, me një fjalë pa pirë e pa ngrënë gjë.

Ai ujk seç kishte, kalamendej, shtrihej, rrokullisej, kuiste, hungëronte vajshëm, ndërsa unë gati nuk flija, përgjoja, thërrisja zotin për ndihmë. Atëherë nuk isha më shumë se 20 vjeç djalë.

Ai ujk lindi dy këlyshë dhe ne u bëmë miq. Sot që jam kineast them se po të kisha një kamera do të kisha xhiruar të paktën fundin kur ajo dhe i dashuri i saj, një ujk i përhimët, shkuan dhe pas dy ditësh u kthyen përsëri për të më marrë, këlyshët më donin për kujdestar, kur e ëma largohej për të gjetur ushqim dhe ata mbeteshin vetëm. Unë shkoja shpesh me ta.

Po, po shkoja, se ata ishin në një guvë afër dhe atje kam marrë koka qengji, shpatull kaprolli, brinjë derri të egër, pikërisht ato më mbajtën gjallë atë dimër të ashpër. Kur u largova nga ajo pikë, tjetrin që më zëvendësoi, gati e kishin shqyer. Them se krijuesi ka diçka prej bishës, ndoshta në atë që ne e quajmë sui generis. Pse u miqësuan me mua, nuk e di.

Ne lëshojmë rrymë, kjo është shpirtërore, vjen nga fillimet, prandaj shkruajmë, sepse kemi mall për botën e pyllit dhe gurit, kemi shumë mall si ai ujku i Londonit te "Kushtrimi i të parëve".

Unë këtë, Roland e kam parë te shamia e verdhë, te ai filmi japonez "Pritja", ose "Vegimet e pranverës", që nuk u shfaq kurrë. Ndoshta në kinema ka dalë vetëm pjesa e parë.

Unë vetë kisha parë deri aty kur në fshat mbërrin një i panjohur dhe gruaja e merr në shtëpi, se ajo kishte nevojë për një punëtor. Burrin e kishte në burg për vrasje. E priste me ankthin e traditës, po jo me furinë e shpirtit.

E priste sipas traditës së lashtë genetike, se burri ishte i përjetshëm. Po i panjohuri ishte aq punëtor dhe i heshtur, aq melankolik, aq i dashur me fëmijët, sa gruaja nuk mund t'i rezistonte. Filmi ishte i qetë, pa ngjarje, rridhte nga poshtë si lumenjtë nën tokë, ruante sekrete, nuk i zbulonte gjërat deri në fund, ishte një mister i bukurisë së thjeshtë. Te rrallësia e thjeshtësisë, detaji gati i pavërejtshëm, pa fare bujë, qëndronte bukuria e tij.

Ky ishte Vathi trupmadh me kokë të shoget, jo i bukur, po tërheqës kur fliste, forma katana e tij fshihte brishtësi, përkorje të një thjeshtësie që s'binte në sy. Prej paraqitjes së zakonshme nuk mund ta merrje kurrsesi për një artist me shpirt kaq delikat.

Dhe kështu mbeti pa u sqaruar puna e asaj shamisë së verdhë te filmi japonez "Pritja". Kjo ngjyrë e verdhë e Budës do të bëhej leitmotivi i përsiatjeve të tij. Ai kërkonte përsosjen në një kohë violence te ai meditimi i pyllit në ag kur veshi natyral i pa vrarë nga muzika e metaforës morbide të pazarit të jetës, dëgjon pipëlimën e vesës dhe pingrimin mitologjik të zogjve.

Zhurmat trysnin tronditshëm shpirtin e tij delikat, ai ishte pinjoll i Budës në shije dhe kërkesa të holla. Nënshtro dëshirat përvëluese, thotë Buda, o njeri i mbushur mbys me lakmi, zili, hakmarrje, violencë, moskomunikim, dil në natyrë, te elementet fillestarë sui generis dhe dëgjo muzikën e thjeshtë, që t'i e ke humbur përgjithmonë, vetëm ajo është e vërteta e kuptimit të dëlirë të botës.

Askush nuk e dinte këtë fakt, përveç atij, që e zbuloi vonë pasi pësoi infarkt dhe ishte në buzë të varrit, atëherë kur e pashë të katandisur në një engjëll ajri mbuluar me çarçafë spitali, në kohën kur e ndihmuan miqtë, po jo qeveritë, të shkonte me një grimë shpresë dhe të kurohej në Itali ku do t'i vinin pismejkër.

Kjo provë e re e sakrificës sikur do t'i vinte enkas që ai të merrte atë udhëtimin imagjinar drejt Indisë, atje në oborrin e Budës ku do të njihej me zonjën me të verdha. Ky është romani i parafundit; "Zonja me të verdha në oborrin e Budës", që do ta mbante si romanin më të mirë. Kam 20 vjet që punoj për të, ose më tepër, ndoshta më tepër, që nga koha e ujkut të bardhë që më pranoi në shoqërinë e tij.

Atje në ato male të ashpër me vetmi violente u ngjiz natyra e virgjër që nga prehistoria në shpirtin tim. Gjithmonë e kërkoja paqen me veten. Isha një pasues i Budës, po se pohoja, sepse e kisha brenda si një dhuratë geni, ai më ndihte dhe unë e ndiqja verbazi.

Te nënshtrimi i zemërimit kuptohet njeriu i urtë. Ishte një postulat që ngjiste tek unë si ajo flutura në dritë. Këtë roman Vathi e fali pothuajse në Lushnje, në qytetin e tij në një drekë në Divjakë kur kali që shërbente u ul në tokë dhe iu gjunjëzua te këmbët. Ju e dini, atje serviret me kuaj. Po kali nuk ngrihej, ashtu rrinte, me sytë e mëdhenj përplot dritë Mesdheu të trishtme dhe shikonte Vathin në bebëza me uri për dashuri.

E pashë Vathin kur e përkëdheli në turi, i preku qepallat, gojën, i zbuloi dhëmbët e fortë të bardhë, i shqiptoi një formulë sanskritisht dhe qeshi, gajasi me zë, ose më mirë këngëzoi për këtë mister afrie me bishën që, edhe pse mori shenjë nga i zoti të ngrihej në këmbë, vazhdonte të rrinte e gjunjëzuar dhe si e mahnitur ndoshta nga një kod i fshehtë që e urdhëronte t'i bindej atij njeriu. U desh të zbriste i zoti dhe të kalëronte Vathi që kali të ngrihej, të çukërmonte hareshëm dhe të hingëllinte kushedi përse.

Ishin ditët e fundit, kur unë shfletoja librin e "Zonjës me të verdha" ende pa e lexuar me një dedikim dashamirës për mua në faqen e parë dhe s'më shkonte nëpër mend se shumë shpejt Vathi do të nisej vërtet për në Indi te Buda.

Atje, te elementet fillestare të thjeshtë e të dëlira, që për fat të keq i kemi harruar përgjithmonë. 
Unë, këtë magjepsje të Vathit pas thjeshtësisë ku fshihej arti i madh, e kisha ndjerë te tregimi i tij i mrekullueshëm "Kur zunë shirat e vjeshtës".

Të mbetet në mendje për një kohë të gjatë, pastaj prapë e kujton, nuk e di përse. I thosha, aty je vetë dhe ndjen trishtim, është një trishtim fin që nuk të dëshpëron për fare, megjithëse ka ndodhur një fyerje e poshtërim i madh.

Ajo vajza që na pa shpirtin në një rrethanë jo të favorshme për të, na braktis, sapo jeta i shfaqet sërish me tundimet e saj. Roland, më thotë Vathi, tregimi që shkruajmë ashtu si në jerm nuk dimë si del, se ai është tekanjoz, po duhet të jemi të lumtur kur në fund të jetës kanë mbetur disa shijues të hollë që na i përmendin. E di ç'jemi ne? Pastrues. Unë u çudita.

Po, po, pastrues, siç thotë Konstantin Paustovski, jemi ai pastruesi i rrugës së argjendarëve. Ajo rrugë na ka rënë për të pastruar. Tek tuk gjejmë ndonjë thërrime ar. E marrim dhe e ruajmë. Kështu bëjmë tërë jetën, gjersa një ditë me atë grusht ar bëjmë një gjerdan dhe një byzylyk për bijën tonë të dashur që do të martohet.

Aq lemë, i dashur, një grusht ar, në qoftë se kemi fat.
Isha në një gjendje tejet të vështirë, tetë vjet në Pukë, dora më kishte ngrirë. Erdha në Kinostudio në një kohë akoma më të vështirë, sapo kishin arrestuar Bashkim Shehun. Vendin e tij bosh e zija unë. Nuk më njihnin, nuk kishin besim tek unë.

E ndieja veten keq në një institucion gjigant me gati 900 punonjës. Njihesha më tepër si poet, sapo kisha botuar një libër me tregime. Ishte dita ime e parë.

Ambiente impozante, gra dhe vajza të bukura, regjisorë të njohur, aktorë të mëdhenj, unë krejt i panjohur midis shefes së kuadrit, drejtorit, Vangjush Zallemit, Vathit, përgjegjësit të Filmit Artistik.

Ku ta çojmë Rolandin, tha Vangjushi. Në repartin e filmit vizatimor ka vend, tha shefja e kuadrit. Do ta marr unë, tha Vathi, Rolandi do të shkruajë skenarë për filma artistikë. Jo,më mirë ta fillojë nga multi, tha Vangjushi. Ma lini mua këtë punë, tha Vathi.

Rolandi është shkrimtar. Eja Roland. Kështu ndodhi. Nuk e prisja këtë përkrahje dhe dashamirësi të madhe nga ana e Vathit, që në atë kohë ishte shumë i njohur. U futa në një zyrë gotike ku bëheshin mbledhjet e Këshillit Artistik për miratimin e skenarëve për filmat artistikë dhe u ula në një karrige.

Ishte mbledhja e mëngjesit. Kisha shumë emocion, më dhembte veshka e djathtë. Ka ndonjë barcaletë të re? pyeti Vathi. Të fundit nga Shkodra, e mori fjalën Saimir Kumbaro me një humor të shkëlqyer dhe tregoi një nga ato që të lidhnin.

E, po, shkojmë pijmë një kafe, tha Vathi. Dhe të gjithë morën nga kafeneja për të pirë në këmbë një kafe me çikore. Mos u huto, Roland, kjo është Kinostudioja, me disiplinën e saj artistike, më pëshpëriti Vathi, pastaj unë mbyll derën dhe të gjithë ia mbathim.

O zot, në ora 8-30 isha në qendër pranë Pallatit të Kulturës. Ja, kështu u njoha me Vath Koreshin. Atje, në ato ditët e mbushura me punë të tmerrshme (3-4 redaktime dhe një skenar origjinal) ai më përmendte herë-herë shamitë e verdha. Ti s'ke parë serine e dytë, më thoshte, ajo është e jashtëzakonshme.

Të gjithë flisnin për ngjarjen në film, ritmin, dramacitetin, suspansin e madh, montazhin rapid, ai më fliste me emocion të përmbajtur për malle të çuditshëm që u ndodhin njerëzve rrallë, për ca filma e libra të pa vënë re. "Mysafiri i natës" të Nagibinit, "Vërshimet e lumenjve" të Paustovskit, "Njerëz të pavarur" të Llaksnesit, ose për këtë filmin japonez që ju përmenda. Ai ishte vërtet i çuditshëm. Kur shkonin në Berat, Gjirokastër,Voskopojë, për të xhiruar, ai dilte natën nga hoteli dhe bariste nën hënë.

E gjenin me ndonjë plak të verbër apo lunatik që ditën flinte e natën dilte për të dashuruar. Ai pleksej me lloj-lloj tipa që i quante të krisur, sepse s'kishin patur fat, prej tyre merrte Haxhiun e Dasmën, Ulkun e Rrugën, Gjeneralin e Syrin, Gruan me të verdha, pra, merrte tharme të papërsëritshëm dhe i vjetëronte si verën duke pritur kohën që të trokisnin vetë për të dalë.

Tregojnë një ngjarje të vërtetë: Ishte në Berat, e kish zënë gjumi në kishën e Onufrit brenda në altar pas ikonostasit madhështor me deriçkat e bukura. Qëlloi të vinte epitropi në mesnatë dhe e kishte parë. Kush je ti? Ishte verë, nxehtë, fërmonin fluturat në kishë, se kishte shumë hënë.

Vathi i zbuluar nga mesi e lart, u ngrit nga tryeza e meshës dhe tha: Pres Onufrin, hirësi! Ç'thua, më bëjnë veshët, apo... dilni, zotëri. Mos më lini ta bëj të madhe.

Ju bëni ç'të doni, po unë nuk iki pa ardhur Onufri. Epitropi ia kishte mbathur. Pastaj kishte ardhur vetë shefi i policisë, në shtëpinë e të cilit Vathi kishte ngrënë darkë atë natë.

E kishte detyruar dhe atë të priste Onufrin dhe ashtu kishte ndodhur, pasi kishin përzënë epitropin ishin mbyllur brenda dhe kishin vazhduar darkën me verë të kuqe Berati, një kabernet shavinjo 20-vjeçare, gjersa kishte ardhur vërtet Onufri. Çmendej pas ikonave.

Atje në të kuqen e ndritshme të Onufrit, ishte ajo rruga e Haxhiut të Frakullës, hakmarrja e Sakos, drita e Mesdheut kur udhëtonte në jug dhe shikonte diellin e natës ende mbi det. Ishte ajo ngjyra kur të zë dashuria dhe je në pritje. Në prozën e Vath Koreshit ka të kuqe Onufriane, sepse shumë nga tregimet e tij sikur kanë dalë nga një ikonë, kanë shumë dëlirësi të shenjtë.

Ah, të gjorët tregime që i sakrifikoi për filmat. Duheshin 15 filma në vit, s'kishte skenarë, sepse të shkruash për kinemanë është tejet e vështirë, një skenar është roman dhe dramë, fotografi dhe muzikë. Sa romane ka humbur Vathi, nuk i shkroi dot, se më parë i kishte bërë filma.

Ai ishte punëtor i madh, iu kushtua ekranit, sepse e shkruante prozën e tij poetike, jo më për fjalën, po për lëvizjen, vizionin, kështu që i dukej se përjetonte aventurën e një përvoje të re artistike. Po ajo që i falte kënaqësi të vërtetë ishte letërsia. Aty e donte më fort suksesin. Sa herë më thoshte: Filmin bëje vetë. Asnjë s'të kupton plotësisht.

Unë marr prozën time dhe e shkatërroj, prej saj ndërtoj sërish një vepër, po kësaj radhe një skenar për film, atë e merr një i huaj dhe e bën film. Për një vit kjo punë mbaron. Po a e di regjisori se unë kam njëzet vjet që e bluaj atë histori, jo për kinema, po për libër?

Ai bën filmin e tij me materialin tim dhe unë mbetem i zhgënjyer. Ne jemi furnizues me lëndë të parë, krejt të panjohur dhe të pavlerësuar, filmi mbetet i regjisorit. Prandaj po shkrove dhe ke ndërmend që tregimin apo romanin tënd ta bësh skenar, mos ia jep njeriu, xhiroje vetë.

Ah, sa herë matem, po është e vështirë. S'më lë letërsia. Të kam folur për atë ujkun e bardhë që polli në kasollen time në mal? Nuk e dhashë atë skenar. E ruaj për vete. Atë po, e xhiroj me kënaqësi. Nuk do ta jap kurrë. Është imi. Edhe po s'u bë, mbetet pritje.

Ja, kjo pritje e Vath Koreshit. E pashë pjesën e dytë të filmit japonez. Ajo grua priti, burri nuk iu kthye më, priti dhe të panjohurin, që ia morën një dite, se ai ishte një i arratisur nga burgu, mbushi për të një shtyllë plot me shami të verdha, që ishin simboli i pritjes. Ajo lidhte shami dhe kjo ishte dhe shpresë. Jeta ishte humbje, po dhe pritje dhe pikërisht te kjo ndjenjë e fortë e gruas, te kjo ndjenjë e rrallë e besnikërisë është shkrimtari.

Në fund kur ai të mos jetë më janë filmat dhe librat, ato shami të verdha të pritjes. Ndoshta një ditë ai kthehet. Pse të mos u besojmë baladave? Ku i dihet, të gjithë ne kemi ikur dhe jemi kthyer me mijëra herë.

Dhe po qe kështu ai do të kthehet. Së pari nga rruga e asaj kasolles në mal se ka mall për ujkun e bardhë dhe për këlyshët. Dhe kur të zbresë nëpër rrugën e Haxhiut të Frakullës, ligatinave ku endet zbathur Sako që i japin për nuse budallain e fshatit, pasi të ndezë qirinj në kishat e vjetra, do të shohë nga larg njëmijë shami të verdha. Kështu do ta kuptojë që e presin.
Nju Jork 2010