Mira Meksi
Guri Filozofal
Nën dritën e “Ç’kuptim ka e gjithë kjo?” të Thomas Nagel
Prej disa numrash tashmë, revista “Mehr Licht”, përpos materialeve të zgjedhura në faqet e saj, i ka ardhur në dorë lexuesit edhe përmes një nisme të re, më konkretisht, përmes disa titujve të përzgjedhur si lexime plotësuese apo shoqëruese, me synimin për të pasuruar sa më tepër botën shpirtërore dhe përvojën intelektuale të lexuesit.
Nën dritën e këtij synimi parimor lipset që të vështrohet edhe libri i porsadalë në treg, “Ç’kuptim ka e gjithë kjo?”, i Thomas Nagel-it, një prej zërave më të njohur në zhvillimet e mendimit filozofik të kohëve tona. Duke iu drejtuar një game të gjerë lexuesish, madje për t’u shprehur me vetë fjalët e Thomas Nagel-it, “atyre lexuesve që nuk zotërojnë qoftë edhe njohuritë më fillestare rreth problemeve kryesore që trajtohen në domenin e filozofisë”, në faqet e këtij libri spikat dukshëm një gjuhë e qartë dhe e drejtpërdrejtë, çka synon që të largojë tëhu “kufijtë” dhe “doganat” me të cilat vërejmë të vishen më së shpeshti tekstet e filozofisë, për të lehtësuar mjaft ndjeshëm komunikimin me lexuesin, me qëllim që ta bëjë filozofinë sa më të pranishme në shoqëritë e kohëve tona. Sakaq, “Ç’kuptim ka e gjithë kjo?” i vjen në dorë lexuesit e shoqëruar edhe nga një lexim kritik i përkthyesit Arben Haxhiymeri, i cili e lehtëson akoma edhe më tepër qasjen e lexuesit ndaj librit.
Sakaq, botimi i këtij libri të Thomas Nagel-it nga ana e “Mehr Licht”-it është rrjedhojë e bindjes sonë të palëkundshme në lidhje me domosdoshmërinë e filozofisë në shoqërinë e kohës sonë. Sikundërse jam shprehur edhe më parë në një shkrim në kolonat e kësaj rubrike, më konkretisht, te Filozofia mes brishtësisë dhe domosdoshmërisë, në shoqërinë shqiptare të kohëve tona, interesi për filozofinë vërejmë që të shfaqet mjaft i vakët, madje, i shoqëruar bindshëm nga skepticizëm më se i ndjeshëm. Në hapësirën e shkrimit në fjalë, u përpoqa të ndalem vetëm te disa aspekte që lidhen me këtë qëndrim që shfaqim ndaj filozofisë, kryesisht te syresh që kishin të bënin me punën e botuesve dhe përkthyesve (përkthimet shpeshherë të paarrira, mungesa e programeve dhe strategjive të mirëfillta botimore të veprave të kësaj fushe, numri i pakët i botimeve, të cilat shfaqen gjithsesi mjaft të çrregullta në jo pak drejtime etj.), duke mos anashkaluar sakaq edhe një prej shfaqjeve më të çuditshme të këtij qëndrimi nga ana e disa strukturave të shtetit; këtu e kam fjalën edhe për konkursin e përvitshëm të organizuar nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, juria e së cilës (duhet thënë se duke shpërdoruar paq besimin e institucionit në fjalë) ka treguar deri edhe një shpërfillje krejt të hapur ndaj klasikëve të kësaj fushe, siç ishte edhe rasti i anashkalimit, zhvlerësimit dhe i mosvënies asfare në refene të një vepre si “Bashkëpirja e Platonit” në konkursin e përvitshëm që ky dikaster organizon, dhe kjo, me motivacionin zyrtar se “është vepër filozofike” (që për to, në këtë rast, do të thoshte shprehimisht se nuk është pjesë e kulturës??!!, ndërkohë që, në të vërtetë, personalisht vijoj ende, nga ana tjetër, që të këmbëngul me forcë, së bashku me tërë studiuesit e Platonit, se fjala është më së pari për një vepër safi letrare - një dramë filozofike, ndonëse Friedrich Nietzsche e cilëson “roman”, madje, “varka që shpëtoi nga humbja romanin antik” - siç nuk është doracak historie romani “Kështjella” i Kadaresë, apo doracak i psikologjisë romani “Kujtime nga nëntoka” i Dostojevskit etj.) Ndërkaq, pas disa muajsh nga botimi i shkrimit në fjalë, rrjedha e gjërave ka ndryshuar, porse, mjerisht, për keq dhe në kurriz të filozofisë, e cila në këtë vit shkollor është kthyer në një lëndë fakultative në shkollat e mesme, çka përkon me një lloj “taktike” anashkaluese, me një mohim të heshtur të domosdoshmërisë së saj në gjirin e një shoqërie njerëzore. Dhe pikërisht kjo më shtyu të ndërmarr një qasje tjetër në lidhje me domosdoshmërinë e filozofisë, një qasje më pak “teoretike” dhe “abstraguese”, si me thënë. Më konkretisht, do të mëtoja t’i qasesha problemit të domosdoshmërisë së filozofisë nën dritën e pyetjes: Si do të ishte vallë një shoqëri njerëzore pa filozofinë? Dikush mund të thotë se do të ishte e njëjtë, siç na shfaqet sot. Porse kjo përgjigje është e pathemeltë, për aq sa vetë organizimi i shoqërive njerëzore ka qenë, është dhe do të jetë fryt i ideve dhe pamësive më së pari filozofike, ku do të mjaftonte, për shembull, që të sillnim ndërmend analizat që Aristoteli, por edhe Platoni dhe Sokrati përpara tij, ndonëse jo drejtpërsëdrejti, na kanë lënë në lidhje me sistemet e ndryshme politike. Në mbarë historinë njerëzore, në të vërtetë nuk gjejmë qoftë edhe një sistem të vetëm politik që të mos jetë lëvruar paraprakisht, apo që të mos jetë analizuar fillimisht nga filozofët.
Sakaq, këtu mund të mëtojmë edhe një qasje tjetër, tashmë në një rrafsh më konkret dhe më pak teoretik, për të nxjerrë në pah pavërtetësinë e pohimit të atyre zërave që këmbëngulin dhe kapen fort pas idesë se filozofia shfaqet në një status quo gati gjenetik. Pohimi se filozofia nuk ka shënjuar asnjë progres, personalisht gjykoj se është i pavërtetë. Përkundrazi, jo vetëm për së brendshmi, por edhe për së jashtmi, filozofia ka shënjuar jo pak progres, ka arritur që të dalë në disa përfundime, një pjesë e të cilave shfaqen të një rëndësie të madhe praktike. Madje, progresi që ajo ka shënjuar shfaqet i një natyre të atillë, sa vënia në dukje e tyre do të na jepte një pamje të qartë se si do të ishte një shoqëri njerëzore nëse të tilla sjellje të filozofisë do të mungonin.
Kështu, për shembull, gjatë periudhës së Mesjetës, shumë kafshë hidheshin në gjyq. Kjo mund të tingëllojë si fort e çuditshme, porse, gjatë kësaj periudhe, është më se i njohur fakti se ndaj shumë kafshëve zhvillohej një proces i mirëfilltë gjyqësor, njëlloj siç zhvillohej kundër njerëzve. Derrat, për shembull, silleshin në gjykatë me akuzën se kishin ngrënë fëmijë të vegjël; të shumtën e herëve derrat shpalleshin fajtorë nga trupi gjykues dhe ndëshkoheshin me vdekje. Në kohët tona, një proces i këtillë nuk ndodh më. Përse vallë? Sepse disa njerëz që merreshin me filozofi, nisën që të shtronin pyetjen nëse derrat mund të ishin vërtet të aftë të kryenin një vepër kriminale, në rastin konkret një vrasje, apo jo. Natyrisht, parë nga ky këndvështrim, asnjë krijesë nuk mund të shpallet fajtor për vrasje, në rast se nuk është i ndërgjegjshëm për atë që po kryen, dhe nëse nuk është i ndërgjegjshëm për faktin se veprimi që ai po kryen është gabim, në kundërshtim me ligjet dhe rregullat e shoqërisë dhe, për rrjedhojë, është një veprim i dënueshëm, i ndëshkueshëm. Nëse e shohim nga ky këndvështrim, a thua derrat, apo qentë e zotërojnë një njohje të tillë, apo kanë një ndërgjegje të këtillë; a thua kanë një mens rea, një mendje kriminale, falë së cilës të kryejnë një veprim me paramendim? Kështu që, pasi kuptuan se një gjë e tillë shfaqej absurde, dhe se të këtilla procese gjyqësore ishin po aq absurde (kundër një të akuzuari që nuk fliste, apo që fliste “një gjuhë tjetër”, për të bërë kësisoj paqe me Wittgenstein-in, për aq sa është “një formë tjetër dhe e ndryshme jete”), pas një farë kohe njerëzit kërkuan që të bëheshin ndryshimet e nevojshme në ligj, dhe raste të tilla nuk u sollën më në dyert e gjykatave.
Ndërkaq, le të sjellim një shembull tjetër. Gjatë shekullit të shtatëmbëdhjetë, shumë njerëz u vendosën përpara akuzës së magjisë së zezë, apo shtrigërisë; një pjesë e tyre u shpallën fajtorë dhe u dënuan me vdekje në turrën e druve. Në kohët tona, një gjë e tillë nuk ndodh më. Përse vallë? Një nga faktorët që ndikuan në ndalimin e këtyre proceseve dhe dënimeve makabre lidhet drejtpërsëdrejti me një përsiatje filozofike. Një magjistricë, apo shtrigë, siç njihet në gjuhën e folur, ishte (si përkufizim) një njeri që ia kishte shitur shpirtin djallit në këmbim të disa fuqive të mbinatyrshme, një pjesë të së cilave ndërgjegjja jonë kolektive i njeh tashmë, syresh si: mundësimi për të mbetur shtatzënë e grave shterpa, gjetja e një fati e vajzave fatpadala, deri edhe shkaktimin e sëmundjeve, apo ndarjeve dhe bashkimeve mes dy njerëzve etj.
Në kësi rastesh, pyetja që shtrohet është: Po si mund t’i pikasnim, si mund të ziheshin gafil, si mund të identifikoheshin të këtillë njerëz? Duke mos pasur një shenjë dalluese, rastet e abuzimeve ishin të panumërta: çdo njeri mund të akuzonte për shtrigëri këdo, që nga rivalët, deri te njerëzit që s’i honepsnin dot. Porse, përpos ndjenjës së mllefit apo rivalitetit ndaj tjetrit, në të tilla raste kërkoheshin edhe disa prova për akuzën e ngritur ndaj tyre. Disa nga të akuzuarit, mbas një vargu torturash çnjerëzore, shtrëngoheshin të pranonin se ishin “shtriga” apo “shtriganë”, duke i shkuar nga pas shprehjes së moçme, “më mirë një fund i tmerrshëm, sesa një tmerr pafund”, e cila u bë e famshme pasi e përvetësoi Marx-i. Ndërkaq, kishte nga ata të akuzuar që krekoseshin dhe krenoheshin se ishin “shtriga” apo “shtriganë”. Porse, disa mendje të mprehta që merreshin me filozofi, arritën të arsyetonin edhe në kësi rastesh; duke u nisur nga analizimi i një morie rastesh, të tillë njerëz arritën të dilnin në përfundimin se ndër të akuzuarit kishte jo pak syresh që pohonin se kishin kryer gjëra që në të vërtetë ishte e pamundur që t’i kishin kryer, dhe se pohimi i tyre ishte ja fryt i një çekuilibrimi mendor, çka sot njihen si “mendje histerike”, ja fryt i një përpjekjeje të dëshpëruar për t’u vendosur në qendër të vëmendjes e kështu me radhë. Kështu që, të gjendur përpara të tilla situatave, njerëzit e arsyes filluan që të hulumtonin për nxjerrjen në pah të një teorie që të ndërlidhte dhe t’u jepte një kuptim disa tipareve, prirjeve dhe gjendjeve mendore dhe psikike të një njeriu që njihej si “shtrigë”, apo “shtrigan”, dhe që shpallej edhe vetë si i tillë. Kështu, një nga tiparet e “shtrigave” ishte se nuk mund të mbyteshin në ujë; porse në Angli, siç na bën me dije Jacques Le Goff-i, të akuzuarit për shtrigëri hidheshin në ujë, dhe nga dokumentet e kohës del se të tërë të akuzuarit u mbytën. Një tjetër tipar gjykohej që të ishin mangësitë apo defektet e lindura trupore. E megjithatë, rasti i “shtrigave” të mbytura i shtyu njerëzit ta vështronin çdo akuzë me skepticizëm. Skepticizmi, siç dihet, është më së pari një qëndrim dhe sjellje filozofike. Njerëzit filluan të ngrinin pyetje të tilla si: Cila është arsyeja apo prova që vërteton se mosmbytja në ujë apo defektet e ndryshme trupore janë shenja të një pakti që një njeri ka bërë me djallin? Në këtë drejtim nuk kemi asnjë provë, qoftë edhe në faqet e Shkrimeve të Shenjta. Kështu që, qoftë përmes përsiatjes filozofike, qoftë përmes provave që ofronte përvoja e përditshme, u arrit në përfundimin se në lidhje me këtë kategori njerëzish nuk mund të ekzistojë asnjë provë bindëse, që do të thotë shprehimisht asnjë provë që të vërtetojë fajësinë e tyre. Prej këndejmi, lindi edhe nevoja që çdo akuzë të përfundonte me shprehjen e famshme Quod erat demonstrandum, duke shënjuar kësisoj fundin e proceseve të tilla të pakuptimta. Sikundërse në rastin e parë, edhe në rastin e dytë, prurjet e filozofisë në administrimin e drejtësisë janë të çmuara dhe të vyera edhe sot e gjithë ditën; në rastin e parë, përpos kafshëve, përfituan edhe fëmijët, të cilët nuk cilësohen si përgjegjës për veprimet e tyre (prej nga vjen pazotësia për të vepruar juridikisht, apo për t’u ndëshkuar juridikisht për veprimet që bien ndesh me ligjet e shoqërisë); në rastin e dytë përfituan jo pak edhe të sëmurët mendorë dhe psikikë.
Nëse mbajmë parasysh gjithë sa më sipër (dhe shembujt e prurjeve të filozofisë mund të shtriheshin edhe më tej, deri te shoqëria si “kontratë sociale” mes njerëzve; që do të thotë shprehimisht se, të ngrihesh kundër filozofisë, nuk do të thotë thjesht të ngrihesh vetëm kundër njeriut dhe prirjes së tij të natyrshme, por edhe kundër shoqërisë njerëzore si e tillë, si një “kontratë sociale”), besoj se, përpos progresit të filozofisë, çdo njeri e ka të lehtë që ta përfytyrojë (nisur nga skenat që ofruam) se si do të ishte shoqëria njerëzore pa filozofinë, pa artin e të arsyetuarit.
