(Xhon Milton: “Areopagjitika”, botoi Sh.B. Dritan, Tiranë, 2004.)
Nga Lirak Karjagdiu
Para disa vitesh pothuajse pa vënë re opinioni publik doli në dritë vepra e njohur e Xhon Miltonit “Areopagjitika” edhe në gjuhën shqipe. Vepra në fjalë e përkthyer nga Ajsela Koka ka një studim hyrës të shkruar nga dy profesorë dhe studiues të Universitetit “La Sapienca” të Romës, Prof. Dr. Mariano Gati dhe Prof. Dr. Hillëri Gati, shënime sqaruese dhe një shënim biografik.
Jeta dhe vepra e Xhon Miltonit janë një shembull i vërtetë i një ideali të madh në historinë e letërsisë angleze. Që nga rinia e hershme, ai besonte se fati e kishte zgjedhur për të krijuar një vepër madhështore në jetë. Miltoni është njëri ndër poetët më të shquar si të Renesancës së vonë ashtu edhe të periudhës së Puritanizmit. Vitet e studimeve në Kembrixh, jeta e tij në fshat, përqafimi dhe mbrojtja e kauzës puritane e përcaktuan kahjen e jetës së tij. Në veprimtarinë e tij letrare dallohen tri faza. Faza e parë e poezive rinore, kur Miltoni i shkruan poezitë: “Ngazëllyesi”, “Përsiatësi”, “Lucidas”, “Komus”, etj, që sjellin porosi të idealeve të virtyteve fisnike dhe të luftës midis së mirës dhe të keqes, lirisë dhe robërisë, të drejtës dhe të padrejtës, etj, pastaj është faza e dytë e krijimtarisë së tij, kur i shkroi pamfletet e tij politike si fjala vjen “Areopagjitikën”, “Mbi divorcin”, “Mbi edukatën”, etj, dhe faza e tretë kur i shkroi kryeveprat e tij “Parajsën e humbur”, “Parajsën e rifituar” dhe “Samson Agonistes”.
Dashuria e madhe për lirinë e fjalës dhe të mendimit
Gjatë fazës së dytë të krijimtarisë së tij ai u bë Sekretar i Oliver Kromvellit, Kryetarit të Komenvellthit. Ndaj, në këtë fazë Miltoni i shkroi pamfletet më të njohura filozofike, etike, politike, fetare dhe shoqërore të asaj epoke. Në këtë periudhë ai e shkroi edhe trajtesën e tij të famshme në prozë me titull “Areopagjitika” (1644). Kjo vepër është një apel për mbrojtjen e fjalës së lirë dhe të shtypit, të tolerancës dhe të mirëkuptimit ndërnjerëzor, të cilat nuk ishin trajtuar gjithaq në shtyp deri në atë kohë. Para së gjithash “Areopagjitika” ishte cytur nga dashuria e madhe e tij për lirinë e fjalës dhe të mendimit, të bazuar jo në epërsinë e Zotit, por në dinjitetin e njeriut.
Në këtë trajtesë Miltoni i drejtohet “Lordëve dhe deputetëve të Anglisë”, duke e kritikuar dhe sulmuar vendimin dhe urdhërin e tyre, “që tani e tutje asnjë libër nuk mund të botohet pa u miratuar dhe pa e censuruar.” Në fillim, ai ia rikujton deputetëve se censurën e ka përdorë Inkuzicioni. Ndërkaq, ai vë në dukje se të shenjtit si Moisiu, Danieli dhe Pali e kanë shfaqur dijen e tyre pa iu nënshtruar asnjë lloj censure. Përpos kësaj, Miltoni është i bindur se leximi i veprave të ndryshme i ndihmon formimit të virtytit njerëzor, prandaj përpjekja për ta ndaluar një ide për Miltonin ishte si rasti i një zotëriu, i cili: “U orvat t’i trembte sorrat, duke e përplasur me rropamë portën e kopshtit të tij”. Për Miltonin censura ose ndalesa jo vetëm që nuk do të kishte efekt, por njëherësh do të ishte një lloj shkurajimi dhe cënimi i diturisë njerëzore. Me këtë rast, ai kujton vizitën e tij në Itali ku kishte pasur fatin të takonte Galileon e plakur dhe të burgosur nga Inkuzicioni, ngase në fushën e astronomisë mendonte ndryshe nga censorët klerikë. Atij i kujtohet se shkencëtari italian i kishte thënë se: “Ai nuk ishte i obliguar të besojë se i njëjti Zot, i cili na ka dhuruar mendjen, arsyen dhe inteligjencën, tani na e ndalon përdorimin e këtyre dhuntive.”
Sipas Miltonit botimi i librave të ri nuk është i rrezikshëm, ngase njerëzit e mirë, të zgjuar dhe të mençur do të dinë ta përdorin si librin e mirë ashtu edhe librin e keq, ndërkaq budallai nuk do të mësojë dot as nga Libri i Shenjtë. Nëse angazhohen institucione për t’u caktuar njerëzve se çfarë duhet lexuar, atëherë kjo s’ka kurrfarë efekti dhe kuptimi, ngaqë njeriu duhet të jetë vetë në gjendje të dijë dhe të kuptojë se çfarë duhet lexuar. Ndërkaq, sa i takon popullit, atë nuk do të jetë në gjendje ta mbrojë nga librat e këqinjë asnjë lloj censure, ngase censori do të duhej të ishte më i mençur, më i ngritur dhe më i ditur nga të gjithë. Për më tepër, sipas Miltonit censura e librit do të ishte e kotë nëse ajo nuk do të aplikohej edhe për arte dhe fusha të tjera të jetës. Ngase sipas kësaj logjike, do të duhej censuruar edhe muzika dhe veprimtari të tjera shoqërore. Mirëpo, për këtë do të nevojitej një batalion censorësh, të cilët do t’i mbikëqyrnin madje edhe vallet për të parë se mos bëhet ndonjë gjest i keq gjatë vallëzimit. Së këndejmi, censura sipas tij jo vetëm që nuk është e dobishme, por është tejet e dëmshme. Për te librat, në fakt, nuk janë aspak gjëra të vdekura, përkundrazi përmbajnë në vetvete një fuqi jetësore, që i bën po aq aktive sa vetë shpirti, pjellë e të cilit janë. Prandaj, thekson ai: “Të vrasësh një libër të mirë, është njëlloj si të vrasësh një njeri, madje edhe më zi ngase kush vret një njeri, vret një krijesë të arsyeshme, imazh të Zotit, por kush shkatërron një libër të mirë, vret vetë arsyen, vret vetë imazhin e Zotit në vetë thelbin e tij”. Pos kësaj, Miltoni ishte i bindur se censura e shkatërron shkrimtarin, ngase shkrimtari është i shtrënguar që pas një pune shumë të mundimshme dhe pas shumë netëve pa gjumë, të kërkojë leje për publikimin e punës dhe mundit të tij nga njerëz që janë shumë nën nivelin e tij intelektual dhe profesional, dhe madje ç’është më e keqja shkrimtari duhet edhe t’i kandisë dhe t’i lusë censorët, që t’ia bëjnë të mundur që puna e tij ta shohë dritën. Nga censura do ta pësojë rëndë apo madje do shkatërrohet tërësisht edhe shkenca, ngaqë dihet se liria për shkencën është njëlloj si ajri për jetën. Tekembramja, sipas gjykimit të Miltonit censura i përçmon dhe i nëpërkëmbë edhe vetë censorët, veçanërisht ata të veprimtarive shpirtërore, sepse ata duke iu shmangur kërcënimeve dhe dhunës ndaj mendimit të kundërt, faktojnë se nuk besojnë në ndikimin e predikimeve të tyre. Prandaj, Miltoni beson thellë në idenë e një lirie aktive, të gjerë, të larmishme dhe fitimprurëse, e cila e përshkon tërë trajtesën e tij dhe e cila e kapërcen kufirin e lirisë së shtypit, duke përfshirë çdo fushë dhe çdo mjet të njohjes njerëzore, si në mbretërinë e fjalës së shkruar ashtu edhe në çfarëdolloj përvoje intelektuale jetësore.
Çmimi i forcës së vullnetit
Ç’është e vërteta “Arepagjitika” e Miltonit paraqitet si një ide e madhe e lirisë e cila ka lindur para Ilimunizmit. “Përpos çdo lirie tjetër” kërkon Miltoni “më jepni lirinë për të njohur, për t’u shprehur lirisht e për të diskutuar lirisht sipas ndërgjegjes sime.” Në fakt nuk është cilësuar gabimisht kjo trajtesë profetike si një kryevepër që bashkon zgjuarsinë intelektuale të Rilindjes dhe zjarrin dhe entuziazmin etik të Reformës.
Lirisht mund të thuhet se thelbi i “Areopagjitikës” është se pa një involvim të fuqishëm në këmbimin e lirë të mendimeve, pa një kulturë publike të përplasjes së mendimeve është e pamundur që të krijohet një shoqëri e fortë, e shëndoshë, vitale dhe e përshtatshme, e cila do të ishte në gjendje ta mbërrijë një qëllim të lartë në rast rreziku. Sikundër edhe Makiavelli para tij, Miltonin e interesonte fuqia politike. Sipas bindjes së tij individi i formuar luante rolin kryesor në fuqinë kolektive të bashkësisë. Kështu nga një anë ai çmonte forcën e vullnetit, mprehtësinë e perceptimit, zgjuarsinë, disiplinën individuale, involvimin, vizionin e gjerë dhe vigjilencën, kurse nga ana tjetër përbuzte ose urrente kokëfortësinë, ngathtësinë, pasivitetin, izolimin, frikën, mendjengushtësinë, pavendosmërinë dhe nënshtrimin para autoritetit.
Në fund s’është fare e rastit që porosia e “Areopagjitikës” u përfshi në amandamentin e parë të Kushtetutës së ShBA-ve ku thuhet se: “Kongresi nuk do të nxjerrë ligje lidhur me epërsinë e një feje ose ndalimin e ushtrimi të lirë të saj; apo për kufizimin e lirisë së fjalës apo të shtypit; ose të drejtave të qytetarëve për t’u mbledhur në tubime paqësore dhe për t’i dërguar qeverisë peticione për ankesat e tyre.”
Jeta dhe vepra e Xhon Miltonit janë një shembull i vërtetë i një ideali të madh në historinë e letërsisë angleze. Që nga rinia e hershme, ai besonte se fati e kishte zgjedhur për të krijuar një vepër madhështore në jetë. Miltoni është njëri ndër poetët më të shquar si të Renesancës së vonë ashtu edhe të periudhës së Puritanizmit. Vitet e studimeve në Kembrixh, jeta e tij në fshat, përqafimi dhe mbrojtja e kauzës puritane e përcaktuan kahjen e jetës së tij. Në veprimtarinë e tij letrare dallohen tri faza. Faza e parë e poezive rinore, kur Miltoni i shkruan poezitë: “Ngazëllyesi”, “Përsiatësi”, “Lucidas”, “Komus”, etj, që sjellin porosi të idealeve të virtyteve fisnike dhe të luftës midis së mirës dhe të keqes, lirisë dhe robërisë, të drejtës dhe të padrejtës, etj, pastaj është faza e dytë e krijimtarisë së tij, kur i shkroi pamfletet e tij politike si fjala vjen “Areopagjitikën”, “Mbi divorcin”, “Mbi edukatën”, etj, dhe faza e tretë kur i shkroi kryeveprat e tij “Parajsën e humbur”, “Parajsën e rifituar” dhe “Samson Agonistes”.
Dashuria e madhe për lirinë e fjalës dhe të mendimit
Gjatë fazës së dytë të krijimtarisë së tij ai u bë Sekretar i Oliver Kromvellit, Kryetarit të Komenvellthit. Ndaj, në këtë fazë Miltoni i shkroi pamfletet më të njohura filozofike, etike, politike, fetare dhe shoqërore të asaj epoke. Në këtë periudhë ai e shkroi edhe trajtesën e tij të famshme në prozë me titull “Areopagjitika” (1644). Kjo vepër është një apel për mbrojtjen e fjalës së lirë dhe të shtypit, të tolerancës dhe të mirëkuptimit ndërnjerëzor, të cilat nuk ishin trajtuar gjithaq në shtyp deri në atë kohë. Para së gjithash “Areopagjitika” ishte cytur nga dashuria e madhe e tij për lirinë e fjalës dhe të mendimit, të bazuar jo në epërsinë e Zotit, por në dinjitetin e njeriut.
Në këtë trajtesë Miltoni i drejtohet “Lordëve dhe deputetëve të Anglisë”, duke e kritikuar dhe sulmuar vendimin dhe urdhërin e tyre, “që tani e tutje asnjë libër nuk mund të botohet pa u miratuar dhe pa e censuruar.” Në fillim, ai ia rikujton deputetëve se censurën e ka përdorë Inkuzicioni. Ndërkaq, ai vë në dukje se të shenjtit si Moisiu, Danieli dhe Pali e kanë shfaqur dijen e tyre pa iu nënshtruar asnjë lloj censure. Përpos kësaj, Miltoni është i bindur se leximi i veprave të ndryshme i ndihmon formimit të virtytit njerëzor, prandaj përpjekja për ta ndaluar një ide për Miltonin ishte si rasti i një zotëriu, i cili: “U orvat t’i trembte sorrat, duke e përplasur me rropamë portën e kopshtit të tij”. Për Miltonin censura ose ndalesa jo vetëm që nuk do të kishte efekt, por njëherësh do të ishte një lloj shkurajimi dhe cënimi i diturisë njerëzore. Me këtë rast, ai kujton vizitën e tij në Itali ku kishte pasur fatin të takonte Galileon e plakur dhe të burgosur nga Inkuzicioni, ngase në fushën e astronomisë mendonte ndryshe nga censorët klerikë. Atij i kujtohet se shkencëtari italian i kishte thënë se: “Ai nuk ishte i obliguar të besojë se i njëjti Zot, i cili na ka dhuruar mendjen, arsyen dhe inteligjencën, tani na e ndalon përdorimin e këtyre dhuntive.”
Sipas Miltonit botimi i librave të ri nuk është i rrezikshëm, ngase njerëzit e mirë, të zgjuar dhe të mençur do të dinë ta përdorin si librin e mirë ashtu edhe librin e keq, ndërkaq budallai nuk do të mësojë dot as nga Libri i Shenjtë. Nëse angazhohen institucione për t’u caktuar njerëzve se çfarë duhet lexuar, atëherë kjo s’ka kurrfarë efekti dhe kuptimi, ngaqë njeriu duhet të jetë vetë në gjendje të dijë dhe të kuptojë se çfarë duhet lexuar. Ndërkaq, sa i takon popullit, atë nuk do të jetë në gjendje ta mbrojë nga librat e këqinjë asnjë lloj censure, ngase censori do të duhej të ishte më i mençur, më i ngritur dhe më i ditur nga të gjithë. Për më tepër, sipas Miltonit censura e librit do të ishte e kotë nëse ajo nuk do të aplikohej edhe për arte dhe fusha të tjera të jetës. Ngase sipas kësaj logjike, do të duhej censuruar edhe muzika dhe veprimtari të tjera shoqërore. Mirëpo, për këtë do të nevojitej një batalion censorësh, të cilët do t’i mbikëqyrnin madje edhe vallet për të parë se mos bëhet ndonjë gjest i keq gjatë vallëzimit. Së këndejmi, censura sipas tij jo vetëm që nuk është e dobishme, por është tejet e dëmshme. Për te librat, në fakt, nuk janë aspak gjëra të vdekura, përkundrazi përmbajnë në vetvete një fuqi jetësore, që i bën po aq aktive sa vetë shpirti, pjellë e të cilit janë. Prandaj, thekson ai: “Të vrasësh një libër të mirë, është njëlloj si të vrasësh një njeri, madje edhe më zi ngase kush vret një njeri, vret një krijesë të arsyeshme, imazh të Zotit, por kush shkatërron një libër të mirë, vret vetë arsyen, vret vetë imazhin e Zotit në vetë thelbin e tij”. Pos kësaj, Miltoni ishte i bindur se censura e shkatërron shkrimtarin, ngase shkrimtari është i shtrënguar që pas një pune shumë të mundimshme dhe pas shumë netëve pa gjumë, të kërkojë leje për publikimin e punës dhe mundit të tij nga njerëz që janë shumë nën nivelin e tij intelektual dhe profesional, dhe madje ç’është më e keqja shkrimtari duhet edhe t’i kandisë dhe t’i lusë censorët, që t’ia bëjnë të mundur që puna e tij ta shohë dritën. Nga censura do ta pësojë rëndë apo madje do shkatërrohet tërësisht edhe shkenca, ngaqë dihet se liria për shkencën është njëlloj si ajri për jetën. Tekembramja, sipas gjykimit të Miltonit censura i përçmon dhe i nëpërkëmbë edhe vetë censorët, veçanërisht ata të veprimtarive shpirtërore, sepse ata duke iu shmangur kërcënimeve dhe dhunës ndaj mendimit të kundërt, faktojnë se nuk besojnë në ndikimin e predikimeve të tyre. Prandaj, Miltoni beson thellë në idenë e një lirie aktive, të gjerë, të larmishme dhe fitimprurëse, e cila e përshkon tërë trajtesën e tij dhe e cila e kapërcen kufirin e lirisë së shtypit, duke përfshirë çdo fushë dhe çdo mjet të njohjes njerëzore, si në mbretërinë e fjalës së shkruar ashtu edhe në çfarëdolloj përvoje intelektuale jetësore.
Çmimi i forcës së vullnetit
Ç’është e vërteta “Arepagjitika” e Miltonit paraqitet si një ide e madhe e lirisë e cila ka lindur para Ilimunizmit. “Përpos çdo lirie tjetër” kërkon Miltoni “më jepni lirinë për të njohur, për t’u shprehur lirisht e për të diskutuar lirisht sipas ndërgjegjes sime.” Në fakt nuk është cilësuar gabimisht kjo trajtesë profetike si një kryevepër që bashkon zgjuarsinë intelektuale të Rilindjes dhe zjarrin dhe entuziazmin etik të Reformës.
Lirisht mund të thuhet se thelbi i “Areopagjitikës” është se pa një involvim të fuqishëm në këmbimin e lirë të mendimeve, pa një kulturë publike të përplasjes së mendimeve është e pamundur që të krijohet një shoqëri e fortë, e shëndoshë, vitale dhe e përshtatshme, e cila do të ishte në gjendje ta mbërrijë një qëllim të lartë në rast rreziku. Sikundër edhe Makiavelli para tij, Miltonin e interesonte fuqia politike. Sipas bindjes së tij individi i formuar luante rolin kryesor në fuqinë kolektive të bashkësisë. Kështu nga një anë ai çmonte forcën e vullnetit, mprehtësinë e perceptimit, zgjuarsinë, disiplinën individuale, involvimin, vizionin e gjerë dhe vigjilencën, kurse nga ana tjetër përbuzte ose urrente kokëfortësinë, ngathtësinë, pasivitetin, izolimin, frikën, mendjengushtësinë, pavendosmërinë dhe nënshtrimin para autoritetit.
Në fund s’është fare e rastit që porosia e “Areopagjitikës” u përfshi në amandamentin e parë të Kushtetutës së ShBA-ve ku thuhet se: “Kongresi nuk do të nxjerrë ligje lidhur me epërsinë e një feje ose ndalimin e ushtrimi të lirë të saj; apo për kufizimin e lirisë së fjalës apo të shtypit; ose të drejtave të qytetarëve për t’u mbledhur në tubime paqësore dhe për t’i dërguar qeverisë peticione për ankesat e tyre.”