Guri Filozofal
I kam premtuar lexuesit të Gurit Filozofal, që në kolonën time të përdyjavshme në gazetën “Shqip”, veç përsiatjeve, bindjeve, mendimeve, opinioneve, revoltave të mia etj., do të shpreh edhe frikërat e mia, ato që drithërojnë thelbin e jetës, por edhe që ndihin të mbetesh gjallë. E pra, një frikë e kësillojtë më kaploi përpara dy vitesh afërsisht, kur vizitova për herë të parë Firencen, ku ngjan se ndodhet kërthiza universale e trashëgimisë kulturore të njerëzimit dhe ku pa dyshim, vuajta edhe unë sindromin e Stendalit, i cili më 1817 ndodhej në Firence dhe pat vuajtur një eksperiencë që mori emrin e tij. Ja ç’shkruan Stendali: “Arrita në atë pikë emocioni ku puqen ndjenjat qiellore që burojnë prej arteve të bukura dhe ndjenjave pasionante. Kur dola nga Santa Croce, ndjeva zemrën të më shkallmonte kraharorin, jeta pat firuar për mua, ecja me frikën se do të vidhisesha nga çasti në çast”. Filozofi Auguste Comte duke vlerësuar më tepër në jetën e njeriut të sotëm trashëgiminë që kanë lënë brezat paraardhëse, se sa solidaritetin e bashkëkohësve të tij, thotë se: “Të gjallët janë përherë, dhe gjithmonë e më shumë të qeverisur medoemos nga të vdekurit: ky është ligji thelbësor i rendit njerëzor”. Frika ime qe frika parake se mos një ditë ky thesar zhdukej nga faqja e dheut dhe universit njerëzor i humbiste drejtpeshimi; frika parake u kthye në tmerr të vërtetë, kur fantazia perverse e saj bëri të ndieja se unë vetë mund të qeshë e dënuar të merrja pjesë nga një lojë fati, në gjëmën e shkatërrimit... Në rrëfenjën e mëposhtme, asgjë nuk është e shpikur, - është pikturuar në detaje frika ime:
VERË NË FIRENCE
Zhegu i korrikut qe përvëlues dhe ishte vërtet marrëzi që në atë kohë të ndërmerrje njohjen e një qyteti të rrallë si Firence; por rrethanat ashtu e sollën dhe për të lehtësuar një trishtim kronik që më shfaqej kur e kur, së bashku me tim shoq, nisëm një të enjte me ufëm udhëtimin me “Belle air” drejt Firences. Mbërritëm rreth orës shtatë të mbrëmjes në hotel Sofitel, Via de Cerretani 10, pasi kisha vuajtur frikën e lartësive në atë avion të mbushur tumbllaz me germa cirilike që ma shtonin ndjenjën e pasigurisë dhe kisha kërkuar më kot që nga dritarja e avionit, ndërsa ky pat nisur uljen, të shquaja shenjat e magjisë së qytetit legjendar të Mesjetës dhe Rilindjes; s’kisha mundur të dalloja veçse një tjetër trishtim të murrëtuar guri që nuk premtonte asgjë të magjishme dhe pastaj kisha parë një periferi të rëndomtë që çahej vetëtimë nga taksia zhurmëmadhe, të cilën e drejtonte një grua e re zeshkane dhe maroke. Në rrugën e përvëluar nga i nxehti gëlonin turistët e krisur që, të zhulaqur si mos më keq nga vapa dhe ecjet e gjata në këmbë, vazhdonin të shkrepnin pa fund aparatet fotografike sikur vetëm ashtu arrinin të justifikonin ato çaste ekzistencën e tyre, porse holli i hotelit kishte një klimë të vetën të freskët e me aromë uji. Ndërsa vendoseshim në dhomën 219 dhe përpiqeshim të rregullonim temperaturën e organizmit me një dush të freskët, mora vetmvete vendimin që t’i futeshim zbulimit të qytetit të Zambakut të Kuq apo kryeqendrës së dukatit të madh të Toskanës, e bindur se shkëlqimi i tij nuk qe sheshit dhe nuk mund të dallohej dhe shijuar pa e kërkuar. Këtë bindje ma kish përforcuar edhe fakti që, sipas udhërrëfyesit turistik, hoteli ynë, Sofitel, gjendej pranë “Ponte Vecchio-s”, urës së vjetër, e cila, së bashku me Katedralen qenë dy simbolet e Firences, - por, deri sa të kapte vështrimi në rrugën tonë, nuk shihej as urë dhe as lumë. Kishim pak më shumë se tri ditë në dispozicion për zbulimin tonë; dija që në atë qytet kish jetuar dhe vdekur Giotto-ja, kish lindur Donatello-ja, Botticelli, që po aty kish pikturuar Lindjen e Venusit; pranë Firences, në Vinci, pat lindur Leonardo da Vinci; dija që, sipas një enciklopedie, nga të një mijë artistët më të mëdhenj europianë të mijëvjeçarit të dytë, 350 kishin jetuar dhe punuar në Firence, dija që opera e parë në historinë e muzikës Dafne-ja qe kompozuar në Firence nga Peri, dija që Akademia e parë artistike në Europë qe ngritur po aty, në atë qytet kish lindur Collodi, ati i Pinokut… Gjithçka, në të vërtetë, niste përtej mureve që rrethonin rrugën tonë Via de Cerretani; rrëshqitëm rrëzës së tyre të mugët - ashtu mësuam të ecnim atyre ditëve të vapëta, - dhe çdo rrugë hapej brenda një rruge tjetër e mëpastaj përfundonte brenda një sheshi, i cili nga ana e tij dilte në një tjetër shesh, nga ku merrnin drejtim të tjera rrugë e rrugina… Nuk kishte fund dhe monumentet e qytetit në befasinë e tyre magjike shfaqeshin para syve pa rregull e pa norma, sikur ta vendosnin asoçastesh dhe në një pikë të rastësishme ekzistencën e tyre të përjetshme. Kështu, mbrëmjen e ditës së parë e gjetëm Battistero-n në Piazza Duomo, sigurisht pranë katedrales së famshme ose Duomo-s me kupolën e Brunelleschi-t, ndërkohë që më tej arrinim të shquanim të mirënjohurën Campanile di Giotto dhe të nesërmen, pasi rrugëtuam si reptilë rrëzë mureve hijane në Via Martelli, u përplasëm hundë më hundë me Battistero-n, kësaj here në Piazza S. Giovanni. Që të mund të drejtohesha me sa më pak gabime dhe të mund t’i gjeja monumentet kur doja (nëse kjo qe e mundur), i dhashë karar të ndërtoja një si hartëzën time (për të lëvizur brenda labirintit tim), me shenjat e mia dhe sidomos me shënimet se kur, ku dhe pranë kujt më qenë shfaqur para syve, e mëdyshur se mbase lojcakëria e vendndodhjes së tyre ndodhte vetëm për mua. Me hartëzën time ia dolëm të shijonim tri mbrëmje radhazi freskinë e ujërave të jeshilosura të Arno-s me urat e tij të shumta dhe Ponte Vecchio-n që ndihte Mediçit të kalonin nga Palazzo Vecchio dhe Uffizi në Palazzo Pitti, duke shmangur rreziqet e udhëve; në Ponte Vecchio pashë statujën e bronztë të një argjendari të famshëm, të parën dhe të fundit të botë, në mes dy radhë shitoresh floriri, të cilat ditën rrëzëllenin dhe ndillnin gjithkënd me prarimin e arit dhe natën, të fshehura pas qepenash të rënda nxirane, ngjanin sikur ndrynin të fshehta verdhane uji dhe metali të çmuar.
Në gjeografinë e hartëzës sime, e cila mbushej me shenjëza nga ora në orë (do arrija t’i zhbiroja tamam ndonjëherë?) të sigurta në vendndodhjen e tyre qenë vetëm monumentet brenda monumenteve, të cilat na kishin marrë orë të tëra pritjetje për t’i parë, por që na e kishin shpërblyer bujarisht vuajtjen e pritjes: fjala vjen, tablotë e Botticelli-t, të Da Vinci-t apo të Titien-it gjendeshin përherë në muzeun Galleria degli Uffizi, pavarësisht nga vendndodhja lojcake e muzeut brenda hartëzës sime, Davidi dhe të tjera vepra të Mikelanxhelos ndodheshin palëvizshmërisht në Galleria dell Accademia, Perseun e Cellini-t qeshë e sigurt se do ta gjeja gjithmonë në La Loggia dei Lanzi dhe në kishën françeskane më të madhe në botë, në Basilica di Santa Croce do të preheshin përjetësisht Mikelanxhelo, Galileu, Makiaveli…
Në Piazza dell olio, në Osteria dell olio, në sallën e freskët e të thjeshtë që shërbente njëherit si sallë ngrënieje dhe galeri pikturash të kohës, kur pas një bifteku fiorentinas dhe një vere të lehtë vendi, kamerieri na serviri një pjatëzë plot me cantuccini a la mandorla dhe liker, si edhe dy copa nga ëmbëlsira që quhej la torta della nonna, ndjeva një si prani vdekjeje. Më pastaj, ndërsa im shoq përballë meje ngjyente në liker një copëzë cantuccini ku zbardhte një thua bajameje, me sytë te një pikturë e varur në murin përkundruall, m’u ndërmend një pikturë e Rene Magritte-it me titullin Banketi, që kishte një diell flakërimë mu në mes të një pylli të errët të nderë gjerazi dhe sërish ndjeva praninë e vdekjes; kësaj here më të qartë dhe më të sigurt. “Ajo që ndiejmë dhe përjetojmë, - mendova vetëtimë, - ajo që na dhemb vërtet, është vdekja e të tjerëve, vdekja e të afërme, e atyre që duam, nuk është vdekja jonë. A mund ta ndiejmë vdekjen tonë? – pyeta veten dhe po vetë u përgjigja me ato që kisha lexuar shkrimeve të filozofisë: - Jo, vdekja është ndjeshmëri dhe si e tillë, kur ne jemi, ajo s’mund të jetë dhe kur ajo është, ne nuk jemi më”. Atëherë, ç’të qe kjo prani vdekjeje që ndieja? Vdekja e kujt mund të ishte? U mata t’ia thosha tim shoqi, me një shpresë të vakët se mos edhe ai po ndiente të njëjtën gjë, por hoqa dorë në çast, e para se në atë sallë të vetmit të vdekshëm ishim ne të dy (nëse nuk llogaritej kamerieri që shfaqej rrallë) dhe isha unë që po ndieja një pranivdekjeje dhe tjetra, e dija sigurshëm se do më përgjigjej me shpërfilljen e zakonshme dhe me fjalët që më pëmendte ngaherë dhe që për herë të parë m’i kish thënë në bregdetin e Korfuzit, vite të shkuara, një buzëmbrëmje kur deti dhe qielli qenë pleksur duke krijuar një guvë blu me një dritëz anijeje në thellësi të saj: jemi si orët, - më pat thënë -, ikim, kalojmë.
Dreka po mbaronte kur erdhi e m’u poq mendimi se ndoshta ato gjëra të zakonshme që na rrethonin në atë sallë të thjeshtë, brishtësia e jetës së tërë atyre pikturave të kohës që mbushnin muret dhe, pa dyshim, koha jonë firenciane që po fluturonte, duhet të qenë shkaku i asaj pranivdekjeje, - përjetësia ndodhej jashtë dhe qemë mësuar atyre ditëve me të. Porse në rrugët e mpiksura nga vapa, në Via de Pecori, Via D. Agli, ku ndihej aroma e lëkurës që shfaqej në të gjitha format e artizanatit dhe gjer ku të hante syri në qytetin që ngjante si një prush gjigant, i cili vazhdonte të zjarrmonte brenda hirit të kohës, prania e vdekjes u bë më e thekshme për mua dhe mori hapësira të pafundme, – me të gjitha poret e lëkurës e ndjeva (me një ndjeshmëri pothuaj të dhembshme) se nuk është jeta e përjetshme, është vdekja ajo që s’njeh kufij kohe, që është e gjithëkohshme, sepse vdekja e ruante lavdinë e qytetit në shtratin e vet. Asaj nate fjeta e qetë, me një mendim miqësor për vdekjen dhe krejt e çliruar nga frika e hershme se do isha e ndërgjegjshme për vdekjen time në errësirën e pasvdekjes.
E hëna qe dita e udhëtimit; avioni nisej në mbrëmje vonë. Në mëngjes, pas kafes në sallën e lulëzuar e me shushurimë uji të hotelit, ku amerikolatinasit e zhurmshëm dominonin gjithçka, u vura të bëja gati valixhen. E kisha punën pisk me tërë ato libra që kisha blerë; në Via de Cerretani ndodheshin dy librari të mëdha, Feltrinnelli dhe Messaggerie Internazionali. Në këtë të dytën babëzia ime për të blerë libra kudo dhe kurdoherë (libra që, sigurisht nuk arrija dot t’i lexoja tërësisht, me gjithë leximin e përditshëm) arriti kulmin kur mbi një stendë zbulova libra të panjohur, të botuar një vit apo vetëm pak muaj më parë të Javier Marias-it në spanjisht, mes të cilëve përmbledhjen me tregime që ish bërë e njohur në pak kohë “Cuando fui mortal” dhe libra të Luis Sepulveda-s në kiliançe. Pasi i rehatova në valixhe të tetëmbëdhjetë librat që kisha blerë dhe mbusha vendin e mbetur si munda me veshjet tona, hapa kasafortën e vogël të dhomës me kodin e fshehtë 1960, ku mbrëmjen e mbërritjes në hotel kisha vendosur pasaportat, biletat e avionit dhe ca para; kur i nxora të tëra, dora më kapi një si pllakëz të ftohtë metalike që në çast e mora për pjesë të kasafortës, por ndërkaq e tërhoqa jashtë dhe ishte një celular “Motorola”. Mekanikisht hapa kapakun dhe e ndeza; nuk kishte pin dhe në ekranin me një dritë të butë të kaltër ku globi u rrotullua shumë herë duke më dhënë mirëseardhjen, u shfaq shenja e mesazheve të reja. Ishin 2 dhe në anglisht flisnin për një konferencë që bëhej në një datë të muajit paraardhës, ku kërkohej konfirmimi i disa materialeve… gjëra krejt pa rëndësi për mua; mesazhet kishin rreth një muaj që kishin ardhur, pra i zoti i “Motorola”-s kish kohë që ishte larguar nga hoteli dhe qyteti. Me tërë ata turistë në Firence dhe me vështirësinë që kishim pasur për të gjetur vende të lira nëpër hotele, m’u duk shumë e çuditshme që, ndonëse në atë dhomë duhet të kishin kaluar shumë njerëz, askush nuk e kish gjetur celularin. Mos ndoshta askush nuk e kish përdorur kasafortën? E pamundur, njerëzit e vlerësonin pa masë kasafortën e vogël; më kishte qëlluar disa herë që në hollin e hoteleve të dëgjoja për ankesa se kasaforta nuk funksiononte, apo thirrje për ndihmë se në çastin e fundit kishin harruar kodin e fshehtë. Po i zoti i celularit, si nuk ia kishte kërkuar hotelit t’ia dërgonte? Me siguri i kishte prishur punë sidomos numëratori; klikova dhe pashë një numërator dhe një adresar të shumëpasur me numra të SHBA-së, Kanadasë, prefiks të panjohur për mua… adresa pa fund, një botëz e tërë brenda… Ndonëse kureshtia për ta zhbiruar krejt atë botëz që nuk kishte vetëm emra, numra dhe adresa, por me siguri dhe shkëmbime të vjetra mesazhesh, ndoshta foto, një filmim, një grimë jete, ishte shumë e madhe, vendosa ta dorëzoja në recepsionin e hotelit me të zbritur poshtë. Çdo gjë tashmë ishte gati dhe kishim tonën pothuaj tërë ditën për t’i lënë lamtumirën qytetit të mrekullueshëm. Në hollin e hotelit nuk kishte njeri dhe recepsionistja e re po shfletonte një revistë mode; u avita te suprina e recepsionit me celularin e gjetur në dorë, por në çastin kur do t’ia dorëzoja vajzës, ndërrova mendje befas dhe vetëm mora dy prospekte mbi Donatello-n dhe Cezanne-in nga grumbulli përbri ziles metalike. Im shoq po më vështronte i habitur, më kujtoi me shenja që të dorëzoja celularin dhe unë po me shenja ia ktheva se do ta bëja kur të ktheheshim në hotel për të marrë valixhen; vajza e recepsionit vazhdonte e zhytur në revistën e modës. “Ti e di që më pëlqen të futem e të vëzhgoj intimitetin e të tjerëve, të zbuloj copa jete, - i thashë tim shoqi kur dolëm jashtë, - tani që rastësia apo fati ma dhanë këtë celular, do mundohem t’i shkokoleps rropullitë kur të rrimë në ndonjë kafene dhe do ta dorëzoj kur të kthehemi”.
Shëtitëm pak nëpër Via Strozzi dhe u ulëm në një kafene përjashta në Piazza Repubblica, aty ku servirej kafja ekspres më e mirë dhe më e shtrenjtë e botës. Dielli nuk qe i nxehtë dhe frynte pak erë. Nuk prita gjatë dhe nisa të merresha me lodrën time; klikova te galeria dhe hapa fotot: ishin disa foto që, në formatin e vogël, arrija të dalloja një çift të moshuarish. I hapa një e nga një; duhet të ishin bërë të gjitha brenda një dite, a brenda një ore, apo në pak minuta, sepse të gjitha ishin fotot e një burri dhe një gruaje, e dy prindërve të moshuar, të ulur në një divan varfanjak dhe me sy të trishtuar, lëkurë zeshkane dhe flokë të bardha. Sy të trishtuar të ngulët në askund! Më prekën shumë sytë e tyre, ngjanin sikur kishin grumbulluar një pikëllim të pazakontë, një pikëllim që s’ngjante me asnjë pikëllim tjetër, diçka që të ngjethte dhe të grishte të shkoje më thellë brenda tyre për të zbuluar të vërteta… klikova përnjëherë te zoom dhe në ekranin e përqumësht u shfaq në çast një sy i vetëm ciklopik që tmerronte me pikëllimin e tij dhe një shpërthim i lemerishëm çau tokën… Humba ndjenjat. Kur në spital rifitova ndërgjegjen, mora vesh se fati kish dashur të isha terroristja më e urryer e planetit: kisha hedhur në erë një nga muzetë më të famshëm të pikturës në tërë botën Galleria degli Uffizi dhe nuk kisha më të ardhme në këtë jetë.
