Virgjil Muçi
Sot e gjithë ditën, kritika botërore është në një mendje kur vjen puna për të gjykuar lidhur me vlerat e romanit të Tomas Manit, “Mali magjik”. Thënë më shkoqur, në mos është romani më i madh i krejt shekullit të njëzetë, atëherë nuk ka pikë dyshimi që është një nga më të mëdhenjtë asish që numërohen me gishtat e një dore. Kësodore, ma do mendja që do të ishte e tepërt dhe e pavend që ne sot, këtu, në suazën e rubrikës sonë modeste, të rrekeshim të shkruanim rreth vlerave të kësaj vepre madhështore për të cilën, pa e ekzagjeruar, mund të them me përafërsi matematikore, janë shkruar libra e studime që mbushin cit një bibliotekë të tërë. Ndaj dhe vëmendja e gjykimi tonë, këtë herë, ashtu si asnjëherë tjetër më parë, ka për t’u drejtuar kundrejt sjellësit në shqip të kësaj kryevepre të prozës së gjatë, përkthyesit të mirënjohur dhe prurësit më së shumti të vlerave nga gjuha gjermane, Afrim Koçi.
Edhe pse rëndom sasia, volumi nuk është këqyrur ndonjëherë si vlerë në vetvete, mund të them pa pikën e drojës që në rastin e përkthimit në shqip të një vepre si “Mali magjik”, i cili përmban përmbi 1200 faqe të shtypura (romani në versionin e shqipes është botuar në dy vëllime të bëshëm me nga 600 e ca faqe secili), përbën një vlerë të jashtëzakonshme për një sërë arsyesh. Le të përpiqemi e të rendisim ndoca syresh: së pari, përkthyesi ynë i nderuar ka kryer një punë skllavi, duke na sjellë në shqip një vepër me përmasa përnjëmend faraonike; së dyti, për faktin e thjeshtë se në rastin në fjalë kemi të bëjmë jo me një vepër dosido, po një vepër komplekse e shumërrafshëse; së treti, për vullnetin dhe skrupulozitetin e shfaqur nga përkthyesi gjatë punës së tij sistematike e të përditshme, pothuajse sfilitëse, e cila rrallëherë mund të ketë qëlluar të shpërblejë një mund të këtyre përmasave (ma do mendja që Afrim Koçi lypset ta konsiderojë veten me fat, ngaqë botimi në shqip u vlerësua si përkthimi më i mirë për vitin 2009 nga Ministria e Kulturës). Një tjetër sfidë për përkthyesin ka qenë edhe ajo galeri e pasur personazhesh që popullojnë botën e krijuar nga romancieri. Figura nga më komplekset dhe më të stërholluarat, qoftë si karaktere, qoftë si natyra njerëzore, që kanë vetëm një gjë që i përbashkon deri në vdekje, dhe kjo gjë është tuberkulozi. Në aradhën e kësaj galerie të pasur e të shumëllojshme spikasin e bien në sy italiani Setembrini me atë botën e tij të sofistikuar prej intelektuali anti-konformist, në rrembat e të cilit rrjedh gjaku i nxehtë i jugorit, çka lë edhe vulën e vet të pashlyer në gjestet dhe diskurset e tij gjithfarësh; hebreu Nafta, i konvertuar në katolik dhe i edukuar nga jezuitët, njeri që i ka të rrallë shokët për sa u përket sofizmave dhe arsyetimeve të veta kurdoherë në kontrapunkt me ato të Setembrinit, vëllait të tij siamez në fushën e dijeve; Peter Peperkorni, holandezi madhështor deri në grotesk që hyn si stuhi në jetën e çdonjërit prej banorëve të sanatoriumit dhe që del tragjikisht duke tronditur rëndë sivëllezërit e tij në sëmundje; këshilltari Berens, mjeku i plotfuqishëm që, ashtu si vdekja, duket sikur ka në duar jetën dhe vdekjen e gjithsecilit; Klavdia Shosha, femra magjepsëse që ka thyer zemrat e shumë meshkujve me hiret dhe karakterin e saj të pavarur. Dhe, s’do mend, përmbi të gjithë shquhet e dallohet Hans Kastorpi, figura qendrore e opusit romanesk të Tomas Manit, vizatimi i së cilit lypset t’i ketë hapur avaze e andralla të mëdha përkthyesit për ta sjellë me të njëjtën besnikëri si në origjinal. Hans Kastorpi është një karakter që evoluon gjatë gjithë romanit; domethënë nga një qenie fund e krye mediokre që na shfaqet gjatë ditëve të para të qëndrimit në sanatoriumin “Berghof”, ku ai ka ardhur jo ngaqë është i prekur nga sëmundja, po për të vizituar kushëririn e vet Joahim Cimsenin dhe për t’i bërë shoqëri. Kur më pas, gati-gati krejt rastësisht, Hans Kastorpi zbulon që mushkëritë e tij janë njësoj të prekura si ato të të sëmurëve të tjerë dhe, i këshilluar nga Berensi, vendos ta zgjasë edhe më qëndrimin për t’u kuruar; pikërisht atëherë zë fill e nis edhe metamorfoza e tij e dyfishtë: teksa mishi, pra materia, gërryhet e kalbet prej sëmundjes vdekjeprurëse (në parantezë është koha kur tuberkulozi është po aq vdekjeprurës e i pashërueshëm sa ç’është edhe SIDA sot), mendja dhe shpirti i tij hapen e fisnikërohen duke e shndërruar atë dora-dorës në një krijesë më të mirë, që rreh përkryerjen i prirur drejt absolutes. E pra, të gjithë këtë proces të rryeshëm e gati-gati të pandjeshëm transformimi, Afrim Koçi ka ditur ta ndjekë hap pas hapi dhe, ç’është më e rëndësishmja, të na e jap të plotë e të pacenuar me mjeshtërinë e një nxënësi të zot që ecën në gjurmët e ustait.
Me këtë vepër vërtet monumentale, jo vetëm të letërsisë gjermane, por edhe të asaj europiane e më gjerë, Afrim Koçi nuk i ka siguruar thjesht vetes një vend nderi në panteonin e përkthyesve të shquar të shqipes (ai do të kujtohet edhe sikur të mos përkthejë më gjëkafshë tjetër në gjallje të vet), po nga ana tjetër ka ditur t’i ngrejë një monument të madh kulturor gjuhës dhe letrave shqipe, duke e vendosur atë krah gjuhëve të letërsive të mëdha dhe kulturave të shquara europiane, siç jemi shprehur dikur për Nolin të mahnitur prej tragjedive shekspiriane të sjella në shqip prej tij.