Një fshat i lënë në vetmi. I banuar nga burra e gra me një të kaluar pa cilësi dhe pa të ardhme. Ama secili fsheh një sekret. Shkrimtari izraelit na flet për librin e tij të ri. Bashkëbisedim me Amos Oz
Nga Wlodek Goldkorn, L’espresso
Tel Ilan, Kodra e Qershisë, është një lloj Makonde e Izraelit, e sajuar nga Amos Oz. Në vendin imagjinar është ambientuar ‘Skena nga jeta e një fshati’, një libër i përbërë nga tetë tregime të lidhura nga një intrigë e hollë në të cilin shkrimtari, që vitin e kaluar për pak sa s’e kishte marrë Nobelin, rimerr pothuajse të gjitha temat e romaneve të tij të mëparshme. Tel Ilan, njëri nga ngulimet e para të pionierëve në Izrael, themeluar një qind vite më parë, është një vend që ndryshon lëkurë dhe ku ndjesia e braktisjes, vetmisë dhe dështimit ekzistencial është mbizotëruese. Secili nga banorët ka një histori të pathënshme mbi supe; një të tashme pa cilësi; dhe asnjë të ardhme përpara.
Arieh Zelnik, i braktisur nga gruaja dhe bijat, pret sall vdekjen e nënës nëntëdhjetëvjeçare. Ghili Steiner, mjeke e bashkisë, i fejuari i së cilës ka rënë në luftë më 1982, është një lëneshë që ka hequr dorë nga çdo ndjenjë e vërtetë. Pesakh Kedem, një ish deputet 86 vjeç, banon me të bijën, e ve e një burri të vdekur nga infarkti, bluan në mendje të kaluarën dhe ka frikë mos Adel, student arab mysafir i shtëpisë “dëshiron ta rimarrë tokën”. Benni Avni, kryetari i bashkisë, braktiset papritur nga e shoqja, (ama është një sekret i tmerrshëm që i bashkon dhe ndan), ndërsa 17 vjeçari Kobi Ezra dashurohet dëshpërimisht me 30 vjeçaren bibliotekiste Ada Devash, edhe ajo e lënë nga burri dhe e pazonja ta marrë me mend një dashuri dhe një jetë të re. Në këtë roman, mbanë përditshmërisë dhe profumeve të ‘Mos thuaj natën’, gjendet introspeksioni i thellë e i dëshpëruar, marrëzia e kontrolluar e 'Michael im' dhe përshtypja e largësisë së jetës së vërtetë të ‘Kutia e zezë’. Dhe gjenden tabutë familjare të ‘Një histori dashurie dhe errësire’. E tashmja është e përbërë nga copëza memorie të pasigurt, të vagëlluar; shpëtimi është një ëndërr e humbur, ndërsa në mbi 180 faqe Oz shpalos narracionin e brishtësisë së qenieve njerëzore dhe të fuqisë së brejtjes së ndërgjegjes që nuk lejon mëshirë. E tërë kjo me një shkrim të shtruar me fraza të thjeshta pro të dendura, transparente e plot dritë, që lënë në shenjë të pashlyeshme tek ai që e lexon. Mungon Zoti, por fjalët lindin njëra pas tjetrës, emocionuese megjithëse të një racionaliteti të hekurt, e natyra përzihet me historinë: gjatë furtunave askush s’është në gjendje të dallojë mes gjëmimeve dhe zhurmës së aeroplanëve gjuajtës mbi qiellin e Izraelit.
Në shtëpinë e tij në Arad (edhe ky qytet në shndërrim; i populluar me imigrantë nga Rusia dhe refugjatë nga Sudani) në shkretëtirën e Negev-it, Oz zbulon origjinën onirike të këtij libri: më personali dhe më radikali i tërë krijimtarisë së tij. “’Skena nga jeta e një fshati’ lindi nga një ëndërr”, thotë. “Pashë në ëndërr një vend, të lindur në fund të ‘800-shit dhe të zbrazët. Bridhja mes kopshteve të braktisura. Kapakët e dritareve dhe dyert e shtëpive: të hapura krahë e krahë. S’kishte frymë njeriu as zogu. Isha duke kërkuar dikë, po s’e dija kë. Pa pritur e pa kujtuar, siç bën vaki në ëndrra, s’isha më unë ai që kërkoja dikë, po dikush, s’e di kush, po më kërkonte mua. me t’u zgjuar, e kisha gati fshatin e Tel Ilan".
Ky libër, si librat tu të tjerë, dhe si ëndrrat, është realistik në përshkrimin e detajeve: tregon deri edhe për atë se si ndryshon ngjyra e ajrit dhe parfumi i personave. Po flet edhe për një shtëpi që është duke u shembur, e në fund, për një moçal ku kalbja e ka zhdukur jetën. Sa simbolikë ka në këtë roman?
"Hyrje: nuk është një alegori e Izraelit apo sionizmit. S’e çoj posht një roman për të folur për politikë. Po pastaj, mendojeni një gjest të thjeshtë: kur ju e hapni një dritare bëni një veprim që është edhe simbolik. Ja pse nuk bëj dallime mes realitetit dhe simbolit".
Si García Márquez? Tel Ilan si Makondo?
"Është një krahasim që e pranoj me gjithë qejf dhe me dashuri ".
Në librat tuaj, personat kanë prore një emër dhe një mbiemër. I mban mend të gjithë?
"Ata që i kam sajuar 20 apo 30 vite më parë jo më, me përjashtim të Hanna Gonen, protagonistes së 'Michaeli im'".
I konsideruar kryevepra juaj për zotësinë e introspeksionit. Kur i rrëfeni personazhet tuaja, identifikoheni me ta?
"Ngrihem çdo mëngjes në ora pesë. Bëj një shëtitje, pi një kafe, ulem në tavolinën e shkrimit dhe filloj të mendoj si do të isha unë po të isha njëri nga personazhet për të cilin flas. E jetoj personalisht mbarë atë që ata ndiejnë. Përndryshe s’do të isha i zoti të shkruaja. Jam Hanna Gonen, jam deputeti Pesakh Kedem".
Pesakh Kedem, një plak ish deputet laburist ka frikë se mos Adel, i riu arab, dëshiron ta rimarrë tokën. Një frikë e vërtetë?
"Kedem është paranoik. Po ngandonjëherë, edhe një paranoik ka armiq të vërtetë".
Kedem flet me një theks të rëndë yiddish që e tradhton origjinën e tij prej diaspore. Adel flet hebraishten si arabët. I kujt është Vendi?
"SI i plakut hebre ashtu edhe i të riut arab. Kur dëgjoj një palestinez të thotë: kjo është toka ime, e di se ka të drejtë. Por ku unë them: kjo është toka ime, edhe unë kam të drejtë. Asnjëri nga ne të dt s’ka një Vend tjetër ku të shkojë të jetojë. Ja pse konflikti është një tragjedi".
Një protagonist quhet Avni, nga fjala Even që do të thotë gur dhe duket se ka zemër prej guri; një grua e lezetshme quhet Devash: mjaltë. Kedem, emri i plakut deputet, është sinonim i antik. Rastësi?
"E bukura e romaneve është se mund të interpretohen nga lexuesit".
Një nga mitet e fshatit është një shkrimtar i ndjerë, Eldar Rubin, që edhe duke qenë i biri i themeluesve, lindur në Tokën e Izraelit, shkruante sall romane mbi Shoah-un. Kujtesa e katastrofës është më e fortë se ajo e heroizmit të pionierëve që e kanë ndërtuar shtetin?
"Kam shkruar një libër në të cilin ka kujtesa të ndryshme. Është kujtesa e Shoah-ut dhe ajo e pionierëve dhe e fillimeve të lëvizjes sioniste. Një çdonjërën nga këto narracione ka diçka të çuditshme, një reflektim i mbrapshtë i diçkaje që nuk na lë të qetë. Përposh çdo tregimi të qartë gjendet një tregim tjetër, nëntokësor, që në fund del në sipërfaqe. Në këtë libër timin gjendet një kohë e humbur, e mbështjellë nga një cipë e hollë. Të gjithë protagonistët janë të përhumbur, në kërkim të diçkaje që e kanë fshehur nga vetvetja, e s’e dinë më cili është objekti i hequr dhe pse kanë dashur ta fshehin. Shkrimtari Rubin ishte njëri nga këta njerëz".
Nuk jeni përgjigjur në pyetjen nëse kujtesa e Shoah-ut ka pasur më shumë rendësi në përgjithësi në Izrael se sa ajo e pionierëve.
"Kujtesa e Shoah-ut është prore e pranishme. Është si një obsesion nga i cili s’arrijmë të shërohemi".
Flisni shumë për turpin. Çka është për ju?
"Në këtë histori është diçka që protagonistët ndiejnë kur mendojnë se e kanë kryer një akt që s’është dashur ta bëjnë, apo kur nuk e kanë bërë një gjë që përkundër lypsej të bëhej. Turpi është një ndjesi ekzistenciale që i shoqëron gjithmonë. Ata s’ia dalin mbanë ta kuptojnë cila është origjina e kësaj ndjenje as ku dhe kur kanë gabuar dhe janë dëng me keqardhje pa derman. Libri im është një libër mbi kërkimin e përhershëm. Të gjithë kërkojnë diçka: në bodrume, në çati, në kopshtet e shtëpive, në dhomën afër".
Për Primo Levi-n, turpi është një ndjenjë e vdekjes: më mirë i vrarë se sa të shohësh disa gjëra. Ju nuk përshkruani ndonjë situatë ekstreme. Megjithatë...
"E përshkruaj një situatë ekzistenciale. Ku përshtypja e pritjes së vdekjes është përherë e pranishme në jetë. Edhe ashtu shumica janë pleq. Por është edhe një i ri i tërhequr nga diçka që s’e di çka është dhe e zbulon, pa e ditur pse, se është i tërhequr pikërisht nga vdekja".
Ç’raport ekziston mes vdekjes dhe mëshirës?
"Në libër, djaloshi 17 vjeçar thotë se dashuria qëndron në mëshirë si hëna në një llogaçe. Për të krishterët, në personin e Jezusit, dashuria dhe mëshira janë të bahkuara. Unë mendoj se janë në antipode. Dashuria është egoistike".
E erotizmi?
"Qëndron në detaj, si përshkrimi i këmbëve të zbathura të Yardena-s, njërës nga protagonistet e librit".
Shumë herë keni deklaruar dashurinë tuaj për Calvino-n dhe për Elsa Morante-n...
"Te Calvino adhuroj aftësinë për të sajuar një ralitet që bëhet më i vërtetë se realiteti i vërtetë. Te Morante e dua arkitekturën e romaneve, shkathtësinë për t’i shndërruar emocionet në fjalë, fjalë që lexuesi pothuajse mund t’i prekë me dorë".
Thuhet se ju keni qenë i ndikuar nga Çehovi. Ndërsa në këtë libër, mes nostalgjisë së përjetësisë dhe obsesionit të detajit, jenë shumë më afër Kafkës.
"Do të doja që thjesht, me të arritur një herë në fund të këtij libri, lexuesi të ishte me shtëpi në Tel Ilan, të njihte rrugën e themeluesve, Kopshtin e Kujtimeve, Zyrën postale ".
Tregimi i fundit megjithatë vë në skenë një moçal i qelbur dhe njerëz që duken si zombi.
”Është një ankth që kisha".
Ju shpesh tregoni ndryshimin e kohës, erës, peizazhit që ndryshon nghyrë...
"Në librat e mi natyra, edhe era, nuk është një sfond, por një protagonist, një fuqi që vepron barabar me njerëzit".
Ka shumë muzikë në libër. Çka është për ju? E kundërta e fjalëve?
"Ë sublimja. Shkruaj romane ngase nuk jam i zoti të jem kompozitor, por e di se fjalët e mia janë aproksimative; ndërsa përmes muzikë do të kisha mundur të shprehem me saktësi ".
Përktheu: Arben Idrizi