Mira Meksi
Guri Filozofal
Shkrimtari në kurthin e realiteteve
Në esenë e tij Mjeshtëria e besimit letrar në vitin 1926, shkrimtari i madh argjentinas, Jorge Luis Borges, shkruan: “Jam njeriu që e mori në sy të shkruajë, madje edhe të botojë disa vargje që u këndonin dy lagjeve të këtij qyteti, të cilat qenë të fortlidhura me jetën e tij, sepse në njërën prej tyre rrodhi fëmijëria e tij dhe në tjetrën gëzoi dhe lëngoi nga një dashuri që ndoshta ishte e madhe. Veç kësaj, bëra ca krijime përkujtuese mbi epokën rosiste, e cila, për nga shija letrare që kisha dhe nga tradita drithëruese e familjes, është një atdhe i vjetër i ndjeshmërisë sime. Përnjëherë m’u sulën nja dy-tre kritikë që më shigjetuan me sofizma dhe keqdashje, nga ato që të lënë pa mend me ngathtësinë dhe trashësinë e tyre. Njëri më trajtoi si të prapambetur; një tjetër, gjoja me përdëllimë, më rrëfeu të tjera lagje shumë më piktoreske se ato që më patën rënë në hise të fatit, dhe më rekomandoi tramvajin 56 që shkon në Patricios, në vend të 96-s që shkon në Urquiza…njëri më sulmonte në emër të qiellgërvishtësve, tjetri në emër të barakave me teneqera. Tërë këto përpjekje moskuptimi (të cilat, duke i renditur këtu m’u desh t’i zbusja që të mos ngjanin ekzagjerime) justifikojnë këtë mjeshtërinë e besimit letrar. Prej kësaj, për credo-n time letrare mund të pohoj pjesën që ka të bëjë me religjionin: është e imja përderisa besoj në të, jo ngase e kam shpikur unë…” E tërë eseja e Borges-it rreh të shtjellojë disa nga problemet thelbësore me të cilat haset prodhimi letrar, që nga ai i ngjizjes së tij dhe gjer te kontakti me lexuesin: realiteti i krijimit letrar, i pangjashëm me realitetin e perceptuar nga shqisat tona, moskuptimi, apo keqkuptimi i tij prej lexuesit dhe kritikës dhe keqdashja...Por edhe credo-ja letrare e Borges-it, ose thënë me fjalët e tij “mjeshtëria e besimit letrar”. Edhe në shkrime të tjera i jemi qasur shpjegimit të realitetit krijues, dy botëve paralele, botës së letërsisë dhe botës reale, rivalitetit të tyre dhe gjer përplasjeve dhe ndeshjeve të egra, herë-herë me pasoja serioze për fatin e krijuesit, siç ka qenë fati i syrgjynimit të Saramago-s, apo i dënimit me vdekje të Salman Rushdie-s, vetëm e vetëm se në realitetin e tij krijues (1988 në Vargjet Satanike), -- kaq larg realitetit “real”, -- një profet i quajtur “ Mahund” përzjeu “vargje satanike me hyjnoren”... Dhe bota reale shpërtheu një përndjekje të gjaktë ndaj autorit, keqkuptimi i lexuesit qe vdekjeprurës: Mahund-i i librit na qenkej Muhameti, dhe libri së bashku me shkrimtarit na qenkëshin kundër fesë islame, -- autodafe-të u ngritën kudo, dhe më 14 shkurt 1989, Khomeini, udhëheqësi i revolucionit iranian lëshoi një fatwa, me anë të së cilës kërkohej ekzekutimi i Rushdie-s dhe botuesve të tij.
E pra, në të vërtetë letërsia, realiteti letrar, është një botë e pavarur nga realiteti objektiv, por që aludon për të; është një botë që ndodhet në imagjinatën e shkrimtarit dhe që përmban elemente të realitetit të vet, qofshin tendencat, momenti historik në të cilin shkruan, apo kultura që ka, mes të tjerë faktorëve përcaktues. Në mënyrë që lexuesit të kuptojnë se çfarë është ajo ç’ka rreket të reflektojë shkrimtari, lipset që ky i fundit të transmetojë qoka apo referenca të njohura për lexuesin dhe që e afrojnë atë me letërsinë. Kjo nuk do të të thotë aspak se realiteti i letërsisë është i zbatueshëm në realitetin “real” dhe konkret; realiteti i letërsisë është një lloj mundësie që parashtron shkrimtari, andaj dhe letërsia ka karakter trilli, pasi është diçka potenciale, le të themi, që edhe mund të bëjë vaki, por që jo domosdoshmërisht ndodh. Dhe është vetë lexuesi ai që i jep jetë realitetit të letërsisë, pasi kur ai ndodhet brenda leximit, brenda rrëfimit, botët trillane të letërsisë konkretizohen në imagjinatën e tij. Dhe këtu s’ka vend që lexuesi të ngatërrojë, moskuptojë apo, ca më keq, të keqkuptojë realitetin e letërsisë. Porse keqkuptimet vazhdojnë: një nga romanet e fundit të Kadaresë, Darka e Gabuar ngjalli jo pak polemika të këtij lloji; në një nga të përditshmet e Tiranës shkruhej: “Llazi Duka, nipi i mjekut të njohur gjirokastrit, Vasil Laboviti, mohon që gjyshi i tij të ketë organizuar një darkë për komandantin gjerman, por shton se me ndërhyrjen e tij ai shpëtoi nga pushkatimi 80 qytetarë të pafajshëm: “Kadareja e ka modifikuar në mënyrë virtuale realitetin”, thotë ai. Letërsia u vu në bankën e akuzës për të vërtetat dhe të pavërtetat e kësaj bote!!!! Ndërsa, shkrimtari, Kadareja, i zënë në kurthin e realiteteve, atij të fëmijërisë së vet, realitetit të kujtimeve, realitetit “real” dhe realitetit të letërsisë, shtoji këtyre edhe klimën e keqkuptimit, shtrëngohet të shpjegojë: "'Darka e gabuar” ka të bëjë me një ngjarje reale, disi të çuditshme, të cilën një pjesë e mirë e gjirokastritëve duhet ta mbajnë mend. Bëhet fjalë për një ngjarje në vjeshtën e vitit 1943, kur Gjirokastra u pushtua nga gjermanët dhe të gjithë prisnin me ankth hakmarrjen për një sulm që u ishte bërë në xhade. Por çuditërisht gjermanët, komandanti i tyre atë natë u prit nga kirurgu më i njohur i gjithë Jugut dhe një ndër më të njohurit në vend, Vasil Laboviti, shtëpia e të cilit ndodhej pranë simes dhe unë në atë kohë kam
qenë 7 vjeç. Një darkë kjo, e cila u hetua dhe u gjykua për një kohë të gjatë në forma të ndryshme, por mençuria gjirokastrite nuk e gjykoi asnjëherë doktor Labovitin. Në fakt, në atë darkë ai u shpëtoi jetën 80 robërve. Këtë darkë, njëkohësisht të habitshme dhe mikpritëse, unë e kam shfrytëzuar për pjesën e parë, ndërsa në pjesën e dytë zënë vend edhe imagjinata dhe mendimet e mia". Ca më i çuditshëm dhe argëtues është keqkuptimi apo moskuptimi i realitetit të letërsisë në romanin tim të fundit “E kuqja e Demave”. Ndodhi që, rreth një muaj e gjysmë pas botimit të romanit, - i cili, ndonëse i shkruar në vetë të parë është një fiksion (trillim) i pastër, dhe për ata që nuk e kanë lexuar, trajton, veç të tjerash, enigmën dhe misterin pothuaj tragjik të së “kuqes së Onufrit” me një simbolikë të fuqishme, e cila në fund zbulohet të jetë me përbërje gjaku njerëzor, - në Milosao u botua një shkrim i z. Stanati, që zbulonte më në fund “prej vërteti” enigmën e të “kuqes së Onufrit”: ... është përdorur termi “e kuqja e Onufrit” për të dalluar të kuqen e tij të ndezur, e të ndritshme, e famshme për një tonalitet brilant. A ishte teknologjik sekreti i bukurisë impresionuese? Sa do të çuditeni po të mësoni se e gjitha kjo ishte një truk, një ndjesi e ngjyrave, të koordinuara njëra me tjetrën, e që jepnin forcën e së kuqes! Analizat e shumta, të bëra me aparatura nga më të sofistikuarat, treguan se e kuqja e Onufrit është nga pikëpamja kimike sulfuri i zhivës, i përdorur nga të gjithë piktorët europianë të asaj kohe. Asgjë e veçantë, pak e bardhë plumbi, në një pështjellim disi të bardhë piktoresk, që ndez të kuqen. Ja pra se çfarë është e kuqja e Onufrit. Kujdes ju piktorët e restaurimit, se është helm! Vetë pigmenti nuk do të pësonte gjë, por lidhësi, pra lënda që mban të bashkuar në tërësi pigmentin, është prej të bardhës së vezës, pra proteinike, që shkatërrohet nga përdorimi i disa pastruesve bazikë, të cilët duhen shmangur. Ja pra se si analizat, jo vetëm që ndriçuan një mister, por na treguan se si duhet të punojmë...
Asaj të diele dhjetori, datë 13, telefonat e mi (të gjithë telefonat) nuk pushuan së rëni: Arkometria, shkenca e saktë dhe e rreptë kishte “hedhur në erë” romanin tim; nuk kishte më të fshehtë, nuk kishte më enigmë, nuk kishte më mision deshifrues enigmash, murgjit e bardhë të Manastirit të Veruela-s, Luftëtarët kundër harresës së ikonës, brenda romanit tim, qenë lodhur më kot për të zbuluar të fshehtën e shkëlqyer të “së kuqes së Onufrit”...Dhe jo vetëm kaq, por ia kishin futur kot! Nuk kishte më trillim, nuk kishte më letërsi, realiteti i sertë imponohej gati dhunshëm. Dikush arriti gjer aty sa të më thoshte i mallëngjyer: “Po si dreqin vajti dhe u zbulua tani kjo enigmë? Të shkoi mundi dëm!” Dhe sërish shkrimtari në kurthin e realiteteve: mbeta kohë të tëra duke menduar për sulfurin e mallkuar të zhivës, si për një “tradhti” që realiteti “real” i pat bërë realitetit tim të brendakrijimit, dhe duke u përpjekur t’u jepja “llogari” lexuesve-miq. Porse kulmi fare, u qorrollisa një ditë dhe për desh theva qafën grackave të realiteteve, kur një gazetare, pasi kish mësuar se unë dikur kisha kaluar një sëmundje të rëndë, më pyeti nëse Vdekja më qe shfaqur vërtet si një grua shumë e bukur, një lloj portretizimi i dona Maria Victoria-s së romanit tim; “A është e vërtetë”, më tha pastaj, “që ju e dashuroni vdekjen? Këtë sigurisht nuk kam për ta shkruar në gazetë”, shtoi më tej. Vrava mendjen gjatë për fjalët e saj, por më shpëtoi sërish Borges-i nga vramendja torturonjëse; “ Postulati im: çdolloj letërsie, është autobiografike, në fund të fundit”, thotë ai, dhe duke e quajtur letërsinë, besimin, fenë e vet, Borges-i i beson realitetit që krijon, i cili është në fakt realiteti i tij. “Rrëfimi është një rrëfim të fshehte, një konfidencialitet”, thotë ai, “dhe që të ngjisë, a të realizohet, kërkon, më së pari, besim prej atij që e dëgjon dhe vërtetësi prej atij që e thotë”. Që realiteti i krijuar prej shkrimtarit të ngjisë, kuptoja, duhet të shpalosë para lexuesit një shpirt a fatin e dikujt a të diçkaje, dhe ka realitete që vetëm se përmbajnë histori fatesh, përnjëherë ngjisin: plani i një arene korridash, mbrëmja e kuqëluar përmbi një hark të rrënuar, një emër toreadori, apo një racë demash luftëtarë... Me sa duket, Vdekja duhet të më qe shfaqur, pa dyshim, në të dy realitetet, të paktën gazetarja e kish besuar. Nuk kish si të ndodhte ndryshe. “Askush të mos guxojë të shkruajë fjalën periferi nëse nuk i ka rënë asaj kryq e tërthorë, nëse nuk e ka dashur dhe nëse nuk ka vuajtur për të si për një të dashur…” shkruan Borges-i rreptë. “ Askush të mos shkruajë për Vdekjen nëse nuk e ka parë dhe dashuruar”, shtoja unë. Dhe në fund, për ta mbyllur, sërish fjalët e tij për mjeshtërinë e besimit letrar, për credo-n e tij: “Unë e kam fituar varfërinë time; tashmë i kam gjetur, mes mijërave, ato nëntë a dhjetë fjalë që shkojnë së mbari me zemrën time; tashmë kam shkruar më shumë se një libër, që të mund të shkruaj, ndoshta, një faqe. Faqen justifikuese, atë që ka për të qenë përmbledhja e fatit tim, atë që kanë për ta dëgjuar, ndoshta, vetëm engjëjt këshilltarë, kur të bjerë ora e Gjykimit të Fundit. Thjeshtësisht: atë faqen që në muzg, përpara së vërtetës së prerë të funditës, me perëndimdiell, me fllad të ri e të errët, me vajza të ndriçuara përballë në rrugë, të guxoja t’ia lexoja një miku”.