(Me rastin e 68-vjetorit të vdekjes)
Në një histori të revolucionit francez gjeta para disa vitesh një episod kryesisht të pa vënë re, i cili asokohe m’u duk krejt i pabesueshëm. Në atë episod thuhej se, pas katër vjetësh plot me ngjarje dramatike, kishte ardhur më në fund dita kur do të ekzekutohej Luigji XVI. Herët në mëngjes, me rënie të mbytura daullesh, nisi udhëtimi i fundit i mbretit për në Plas dë la Konkord. Atje, mes një turme të paduruar, ngrihej podiumi i ekzekutimit. Mbretin, me duar të lidhura, e shoqëruan përpjetë shkallëve, ndërsa thika e gijotinës shkëlqente në diell dhe turma shpërtheu në një thirrje të egër e të vetme entuziazmi kur koka e përgjakur u shkëput nga qafa e lyer me krem e mbretit të Francës e u rrokullis në shportë. Republika festoi triumfin e vet vendimtar: kishte marrë fund ngjarja më e madhe dhe më e bujshme e shekullit. Por, sikurse njoftonte paksa i indinjuar kronisti bashkëkohës, vetëm disa hapa larg Plas dë la Konkordës dhe gijotinës, njerëz të shumtë po rrinin brigjeve të Senës dhe po peshkonin me grep, pikërisht në atë çast të paharruar historik, po aq shpërfillës sa edhe në çdo ditë të zakonshme. Me shpinën kthyer nga ajo skenë e papërsëritshme, ata e kishin mendjen vetëm tek tapa e tyre pluskuese. Nuk e kthyen kokën qoftë edhe një herë të vetme kur brohoria e turmës njoftoi se kishte marrë fund ngjarja më e madhe historike e vendit të tyre.
Kur e lexova për herë të parë këtë episod të vogël, isha djalë i ri dhe nuk desha kurrsesi ta besoja. Diçka brenda meje e quante të pamundur një shpërfillje të tillë egoiste në një çast historik. I rritur në atmosferën e qetë, paqësore dhe aspak dramatike të kapërcyellit midis dy shekujve, mendoja se në vitet dramatike të revolucionit francez dhe të luftërave të Napoleonit të gjithë njerëzit e Europës duhej të kishin jetuar në një lloj ethesh të përhershme. Parisin e asaj dite e përfytyroja kështu: dyqanet të braktisura, punishtet dhe tavernat të boshatisura, mbarë populli duke u dyndur për në udhëtimin mortor të mbretit dhe çdo individ me sy të ngulur te gijotina, secili i entuziazmuar ose i pikëlluar, sipas pikëpamjeve të veta politike. Më dukej si diçka plotësisht absurde që asokohe në Plas dë la Konkord mund të gjeje qoftë edhe një njeri të vetëm që ta kishte mendjen jo te ngjarja më e madhe e kohës së vet, por te një gjë aq e kotë dhe aspak e ngutshme siç qe peshkimi me grep.
Por duket se historinë mund ta lexojë dhe ta kuptojë ashtu siç duhet vetëm ai që e përjeton historinë edhe vetë. Sot do të doja që atë episod të vogël të peshkatarëve me grep në brigjet e Senës ta gjeja në çdo libër historie. Në bazë të përvojës sonë të sotme, këtë episod e quaj jo vetëm të saktë, por madje edhe të domosdoshëm në kuptimin e së vërtetës historike, sepse tani marrim çdo ditë mësim shembullor në histori. Ne jetojmë në një kohë që është, të paktën, po aq dramatike sa edhe koha e revolucionit francez ose e reformizmit. Edhe për ne, çdo javë e çdo ditë është e mbushulluar me ngjarje historike: shemben perandori qindravjeçare dhe po zhvillohet lufta më e madhe që është bërë ndonjëherë në emër të lirisë njerëzore. Çdo ditë e çdo orë sjell tensione të reja dhe rinia e brezave të mëvonshëm do të na ketë zili tej mase ngaqë kemi qenë dëshmitarë e pjesëmarrës të tronditjes më të madhe botërore.
Gustave Courbet: “Vajzat buzë Senës”
Po ne bashkëkohësit a marrim pjesë plotësisht dhe vazhdimisht në këto ngjarje? Ose më saktë: a e kemi fuqinë e duhur, a kemi aq ndjenjë solidariteti sa t’i ndjekim ditë për ditë e orë për orë me shpirt të trazuar të gjitha këto ngjarje historike që po rrokullisen me vrull? Po ta pyesim veten me çiltërsi, duhet të vëmë re se të gjithë ne nuk e përballojmë dot një tension kaq të lartë e të përhershëm dhe vetëm herë pas here u hedhim ngjarjeve një vështrim të mekur e të dëshpëruar. Shumica e miliona e miliona bashkëkohësve nuk e përjetojnë kurrë historinë, ata përjetojnë vetëm jetën e tyre. Po t’i hedhim një sy vetes sonë, atëherë duhet të pranojmë se tani, në vitin 1940, kur çdo orë sjell tmerre të papërfytyrueshme, kur fundosen anije, kur bombat bëjnë copë e thërrime fëmijë të pambrojtur, kur mijëra njerëz përndiqen, kur përmbysen perandori dhe shkelet çdo e drejtë e çdo normë e moralit njerëzor, tani, pra, teatrot, vendet e dëfrimit, plazhet e rrugët janë të mbushura plot e përplot me njerëz të punësuar e të papunë, njësoj si në një kohë “johistorike”, dhe kjo jo vetëm në vendet neutrale, por madje edhe në vendet që zhvillojnë luftë. Mu në mes ngjarjesh të jashtëzakonshme, jeta e përditshme vazhdon pa u merakosur fare dhe asgjë tjetër nuk ma bën më të qartë këtë njëkohshmëri, në fillim të pakuptueshme, sesa një fotografi e marrë nga aeroplani dhe e botuar në një gazetë, ku, falë epërsisë optike, tregohet se si, krahas një sulmi vrastar mbi ca llogore, një fshatar në arën aty afër nget i qetë kalin e vet të mbrehur në plug dhe ia hedh sytë luftës po aq pak sa edhe dikur peshkatarët në brigjet e Senës ekzekutimit të një mbreti. Pra, përderisa jemi të vendosur të heqim dorë nga të gjitha përfytyrimet romantike të epokave historike në të mirë të së vërtetës, atëherë duhet të pranojmë se bash në një periudhë të mbushur plot e përplot me ngjarje, ne bashkëkohësit përpiqemi më fort ta harrojmë kohën sesa ta përjetojmë.
Një konstatim i tillë ngjan fillimisht si i turpshëm për të gjithë ne dhe duket sikur ia mohon shumicës së njerëzve aftësinë për të marrë pjesë mirëfilli në ngjarjet e kohës dhe t’i ndiejë thellë në shpirt tmerret dhe vuajtjet e saj. Por një fajësim i tillë do të dukej i padrejtë. Shumica dërrmuese e njerëzve ka synimin më të ndershëm për të marrë pjesë me gjithë shpirt në çdo ngjarje të jashtëzakonshme, ajo frymëzohet prej vullnetit, madje edhe prej dëshirës, që të shkundet nga plogështia. Por të gjithë ne i nënshtrohemi njëherazi një ligji më të lartë të natyrës, i cili, me një ndjesi të urtë kursimi, e kufizon aftësinë e pjesëmarrjes sonë. Emocione të forta e të vazhdueshme sjellin në mënyrë të pashmangshme lodhje gjithnjë e më të madhe, kurse një tendosje e fortë dhe që vazhdon tepër gjatë shndërrohet në një lloj paralize. Këtë dukuri e kanë njohur qysh para dy mijë vjetësh dramaturgët grekë si ligj të tragjedisë, ndërsa Sofokliu dhe Eskili e dinin pse e kufizonin kohëzgjatjen e dramave të tyre në dy ose, më së shumti, në tri orë. Dhe kjo ndodh ngaqë forcimi tej mase i tragjikes më tepër e mpak sesa e shton aftësinë tonë për t’u tronditur. Sot të gjithë ne e ndiejmë këtë përpjesëtim fatal: sa më shumë që zgjat drama botërore para syve tanë, sa më të llahtarshme bëhen skenat e saj, sa më emocionuese janë episodet e saj, aq më tepër mpaket aftësia jonë për t’i ndier thellë në shpirt. Të menduarit e pandërprerë për luftën e rrënon aftësinë tonë për të menduar dhe sa më shumë kërkon koha jonë solidaritet prej nesh, aq më pak është në gjendje ta ofrojë një gjë të tillë shpirti ynë i sfilitur.
Në rast se krijohet përshtypja se në fund të vitit të parë të luftës duket sikur nuk i ndjekim ngjarjet aq sa duhet, kjo nuk shpjegohet me faktin se jemi çnjerëzorë, por përkundrazi, shpjegohet me faktin se jemi pikërisht njerëz, secili me një zemër të vetme, me një zemër të vetme, të vogël e të ngushtë, e cila nuk është në gjendje të nxërë më shumë se një masë të caktuar fatkeqësie. Jo se ne ndiejmë tepër pak, por në tilla “kohëra historike” ndodhin si tepër shumë ngjarje, dhe, nëse nganjëherë e largojmë mendjen nga këto ngjarje dhe ndjenja jonë nuk përgjigjet më, atëherë kjo do të thotë se na mungon forca dhe jo dëshira e mire.
E përktheu nga origjinali gjermanisht
NAIM KRYEZIU
Një konstatim i tillë ngjan fillimisht si i turpshëm për të gjithë ne dhe duket sikur ia mohon shumicës së njerëzve aftësinë për të marrë pjesë mirëfilli në ngjarjet e kohës dhe t’i ndiejë thellë në shpirt tmerret dhe vuajtjet e saj. Por një fajësim i tillë do të dukej i padrejtë. Shumica dërrmuese e njerëzve ka synimin më të ndershëm për të marrë pjesë me gjithë shpirt në çdo ngjarje të jashtëzakonshme, ajo frymëzohet prej vullnetit, madje edhe prej dëshirës, që të shkundet nga plogështia. Por të gjithë ne i nënshtrohemi njëherazi një ligji më të lartë të natyrës, i cili, me një ndjesi të urtë kursimi, e kufizon aftësinë e pjesëmarrjes sonë. Emocione të forta e të vazhdueshme sjellin në mënyrë të pashmangshme lodhje gjithnjë e më të madhe, kurse një tendosje e fortë dhe që vazhdon tepër gjatë shndërrohet në një lloj paralize. Këtë dukuri e kanë njohur qysh para dy mijë vjetësh dramaturgët grekë si ligj të tragjedisë, ndërsa Sofokliu dhe Eskili e dinin pse e kufizonin kohëzgjatjen e dramave të tyre në dy ose, më së shumti, në tri orë. Dhe kjo ndodh ngaqë forcimi tej mase i tragjikes më tepër e mpak sesa e shton aftësinë tonë për t’u tronditur. Sot të gjithë ne e ndiejmë këtë përpjesëtim fatal: sa më shumë që zgjat drama botërore para syve tanë, sa më të llahtarshme bëhen skenat e saj, sa më emocionuese janë episodet e saj, aq më tepër mpaket aftësia jonë për t’i ndier thellë në shpirt. Të menduarit e pandërprerë për luftën e rrënon aftësinë tonë për të menduar dhe sa më shumë kërkon koha jonë solidaritet prej nesh, aq më pak është në gjendje ta ofrojë një gjë të tillë shpirti ynë i sfilitur.
Në rast se krijohet përshtypja se në fund të vitit të parë të luftës duket sikur nuk i ndjekim ngjarjet aq sa duhet, kjo nuk shpjegohet me faktin se jemi çnjerëzorë, por përkundrazi, shpjegohet me faktin se jemi pikërisht njerëz, secili me një zemër të vetme, me një zemër të vetme, të vogël e të ngushtë, e cila nuk është në gjendje të nxërë më shumë se një masë të caktuar fatkeqësie. Jo se ne ndiejmë tepër pak, por në tilla “kohëra historike” ndodhin si tepër shumë ngjarje, dhe, nëse nganjëherë e largojmë mendjen nga këto ngjarje dhe ndjenja jonë nuk përgjigjet më, atëherë kjo do të thotë se na mungon forca dhe jo dëshira e mire.
E përktheu nga origjinali gjermanisht
NAIM KRYEZIU
