Ardian Kyçyku: Realiteti shqiptar, armiqësor për letërsinë

Marjola Ruka

Ardian-Christian Kyçyku është një nga shkrimtarët më të mirë bashkëkohorë shqiptarë. Ai jeton në Bukuresht që prej njëzet vjetësh, dhe shkruan njëkohësisht në gjuhën shqipe dhe në atë rumune. Një intervistë mbi rolin e shkrimtarit në Shqipërinë moderne dhe marrëdhëniet e tij mes Shqipërisë dhe Rumanisë. Vepra e Ardian-Christian Kyçykut karakterizohet nga një gjuhë shumë kreative, me të cilën autori mbulon në një mënyrë origjinale tematika shqiptare të njëzet viteve e fundit, dhe të qenies së tij e ndarë në gjysmë mes Shqipërisë dhe Rumanisë. Veprat e tij janë përkthyer në disa gjuhë evropiane.
Çfarë do të thotë të jesh një shkrimtar shqiptar në Rumani?
Të jesh shqiptar në Rumani, unë besoj se është pak si të jenë rumunë në Shqipëri ...Në rastin tim, megjithatë, çdo gjë ishte më e lehtë: Kam gjetur veten në një traditë të gjatë dhe të konsoliduar të kulturës shqiptare që është kultivuar në Rumani. Një pjesë shumë e rëndësishme e letërsisë shqipe është shkruar nga shqiptarët që kanë jetuar gjatë në Rumani dhe që kanë qenë shumë të lidhur me kulturën e këtij vendi.
Përse zgjodhët të iknit pikërisht në Rumani, në një kohë që për brezin tuaj pika e referimit kulturor ishte Evropa Perëndimore përtej Adriatikut?
Ndoshta deti ishte i pazëvendësueshëm për mua, sepse kam lindur në brigjet e liqenit të Ohrit. Në fakt, unë nuk kisha asnjë qëllim të largohesha nga Shqipëria, por m'u desh të ikja sepse do vija të bëja doktoraturën në Bukuresht. Pastaj unë gjeta në Rumani një vend të qetë ku mund të shkruaja, ndërsa në Shqipëri isha si i harruar dhe i braktisur.
Në ç'kuptim ke qenë i braktisur në Shqipëri?
Nuk isha i braktisur vetëm unë. Ishte të qenit shkrimtar që perceptohej ndryshe. Dhe kështu është edhe sot. Shkrimtari është një figurë hije, apo fantazmë në shoqërinë shqiptare sot. Mjafton të përmendim faktin se profesioni i shkrimtarit nuk njihet nga Kodi i Punës. Kur dikush gjendet në një situatë të tillë, është e natyrshme që të shkojë të kërkojë mjedise të tjera. Realiteti shqiptar po udhëhiqet sot nga parime të tjera, që prodhojnë një realitet interesant, i cili mund të ofrojë ide të mira për të bërë letërsi, por ajo është një botë që është armiqësore në letërsinë vetë.
Pse kjo lloj armiqësie?
Sepse njerëzit kanë ndryshuar. Me rënien e komunizmit duket se njerëzit i kushtojnë më pak vëmendje nevojave të shpirtit dhe të kulturës. Objektivi kryesor është të mbijetosh ose të realizohesh në mënyrë materiale, duke lënë pas dore pjesën tjetër.
Në Rumani, situata është e ndryshme?
Në Rumani, skena kulturore është shumë e pasur dhe unë mendoj se situata është shumë e ndryshme nga ajo shqiptare. Vetëm mendoni se është një vend me 22 milionë banorë, ndërsa Shqipëria është një vend me pak më shumë se 3 milionë. Kjo e bën që çdo gjë në Rumani të jetë më e madhe në krahasim me Shqipërinë, për sa i përket mundësive dhe njësive kulturore. Pastaj, unë mendoj se ndikon fakti që diktatura komuniste në Shqipëri ishte shumë më e mbyllur dhe e izoluar se ajo rumune.
Si filloi dygjuhësia në letërsinë tuaj? Si vjen përzgjedhja e gjuhës për çdo libër?
Nuk jam unë ai që vendos racionalisht në të vërtetë. Nuk dua t'i përgjithësoj gjërat, sepse nuk e di se cilat janë përvojat e autorëve të tjerë dygjuhësh. Në rastin tim, marrëdhëniet e mia me dy gjuhët janë identike siç ishin në 1996-ën, kur fillova të shkruaja në rumanisht. Është subjekti ose tema e romanit ajo që e vendos gjuhën për mua.
Ka njerëz që thonë se rumanishtja dhe shqipja janë e njëjta gjuhë, por me leksik të ndryshëm... Ç'mendoni ju?
Me siguri që ka lidhje shumë të ngushta midis dy gjuhëve, siç thonë shumë gjuhëtarë. Gjuhët mbase kanë një të kaluar të përbashkët. Por në rastin tim është gjuha e gjallë, kompleksiteti kulturor dhe shpirtëror i gjuhës aktuale ajo që ka rëndësi. Është e qartë se kanë lidhje shumë të forta, por unë preferoj që t'i përdor këto dy gjuhë, më shumë se sa t'i studioj.
Cili është niveli reciprok i njohjes mes dy vendeve?
Kultura shqiptare është relativisht e njohur në Rumani, dhe është vlerësuar shumë. Kjo, më shumë se për marrëdhëniet e drejtpërdrejta mes Shqipërisë dhe Rumanisë, është falë komunitetit shqiptar në Rumani, i cili ka qenë në shekullin e kaluar komuniteti më i madh shqiptar jashtë vendit të origjinës. Nicola Iorga, një intelektual i madh rumun, që ka kontribuar shumë në studime albanologjike, thoshte se rumunët dhe ne shqiptarët jemi kushërinj të të njëjtit gjak. Kjo është e vërtetë. Në botën rumune shqiptarët kanë qenë gjithmonë të mirëpritur me shumë dashamirësi. Shkrimtarë të mëdhenj si Mitrush Kuteli dhe Lasgush Poradeci, kanë kaluar një pjesë të rëndësishme të jetës së tyre në Rumani.
Cilat janë marrëdhëniet tuaja me Shqipërinë sot?
Realiteti shqiptar mbetet shumë tërheqës, duke më dhënë shumë sugjerime. Në mungesë të gjërave të përditshme, unë mund t'i shoh disa gjëra në një mënyrë më të ndërlikuar. Mbi Shqipërinë "e përditshme" sot, megjithatë, nuk mendoj se kam të drejtën morale për t'u shprehur.
Nga ana tjetër, ka njerëz që thonë se Tirana është shumë provinciale...
Shqipëria nuk ka zgjidhur ende probleme të shumta të shkrimtarëve të territorit të saj. Unë mendoj se ne që jemi jashtë vendit, nuk mund të kërkojmë vëmendjen e Tiranës.