Strehimi dhe shpëtimi i poetit tek gjuha

Agron TUFA

Mbi poezinë e Vilson Blloshmit

Sa herë bie fjala për dy poetët nga Librazhdi, Vilsonin dhe Gencin, të pushkatuar të dy në një ditë/natë të vitit 1977 te “Përroi i Firarit”, të dy të varrosur, e mandej të zhvarrosur nga i njëjti varr i përbashkët, - pra, sa herë përmenden emrat e dy poetëve librazhdas, të gjithë bashkohen në dhembjen e madhe e të vetvetishme njerëzore për fatin e tyre tragjik dhe, tok me tronditjen, ndjejnë neveri për monstruozitetin e pashpirt të diktaturës komuniste. Dhe njëmend: akti makabër është i pashoq në historinë e krimeve të komunizmit, përfshij edhe vitet më të egra të terrorit stalinist në vitet ’30. Por njeriu normal, i kulturuar e i arsyeshëm, nuk duhet të mbetet peng vetëm i kësaj ekzotike të horrorit komunist, as të mjaftohet me keqardhjen e sinqertë ndaj këtyre martirëve, përndryshe vetë fakti shokues i vrasjes së poetëve, bëhet pengesë e madhe (siç nuk duhej të ishte) për njohjen e vërtetë të asaj gjëje thelbësore që përfaqësonin këta poetë – krijimtaria e tyre letrare. Sepse vetëm aty janë pasqyrat e gjalla të tyre, prej të cilave duhet kapur projeksioni i tyre shpirtëror, habia, mahnia e dëshpërimi pa rrugëdalje, që sollën ata në këtë botë. Kjo formë përtace vetëmjaftimi zhvendos në plan të dytë, pikërisht anën thelbësore të tragjedisë, motivin e thellë që shtrëngoi angazhimin e një shteti të tërë kundër dy djemve të rinj. Sigurisht kjo lloj përtacie ka prirjen e pashmangshme të të gremisë në cektësi e banalitet.

Vilsoni dhe Genci janë ringjallur falë një arme që është shumë herë më e fortë se çdo diktaturë dhe kjo armë është gjuha, janë tekstet e tyre që mbijetuan – një formacion i pashkatërrueshëm nga koha. Në thelb përballja e tyre me shtetin, ka qenë e paracaktuar të mbarojë me fitoren e poetëve, përderisa thelbi i konfrontimit të tyre kundërvë përballë njëri-tjetrit dy kategori parimisht të ndryshme: të përkohshmen me të përjetshmen. E përkohshme ishte diktatura. I përjetshëm është arti, letërsia.

Pas punës së përkushtuar të poetit Sadik Bejko, studimit të imët e të gjithanshëm monografik mbi domethënien, jetën dhe veprën e dy poetëve martirë, pas botimit të pajisur me shënime, komentime, dokumenta e akte, jeta e Vilson Blloshmit dhe e Genc Lekës është tanimë krejt e mundshme dhe komode për t’u lexuar, studiuar dhe reflektuar. As unë nuk mund t’u shtoj ndonjë gjë të re shënimeve dhe interpretimeve të Sadik Bejkos mbi poetët e pushkatuar.

Ndonëse vetë vepra është e pandarë me tragjedinë e Vilsonit dhe Gencit, e kontekstualizuar në kohë e hapësirë, unë do mundohem ta shpërngul objektin e shqyrtimit tek një dukuri, që është rezistenca estetike, në shembullin e Vilson Blloshmit.

Vilsoni, siç e dimë, nuk ka ndonjë konfrontim të hapur me diktaturën në poezitë e veta. Jo se nuk e ndjen, (ai e ka kuptuar me kohë, siç e pohon në dëshmitë e deklaratat e tij në hetuesi, se “është i prerë e i veçuar prej shokësh”. Këtë gjë janë kujdesur t’ia ngulitin mirë), por Vilsoni është një shpirt i magjepsur pas së bukurës, leximeve, krijimtarisë dhe përkthimeve. Tërë instinkti i tij ka arritur të kuptojë vdekjen e pjesë-pjesëshme, e cila është e pandalshme në shkretëtirën që ndehej në të katër anët e realitetit. Është ajo “Sahara”, kryemetafora e poezisë së tij, e cila mbjell panik, një panik eskatologjik, sinonime me shuarjen, shndërrimin në pluhur, vdekjen për së gjalli, e mandej, sërish, ringjalljen nga pluhuri. E bukura ka një veti, vetinë e bashkpjesëtimit. Edhe përkthimet e Vilsonit janë rezultat i njohjes me mahninë, të bukurën, të cilat nuk i rezistojnë vetisë së bashkpjesëtimit me të tjerë, - në radhë të parë me gjënë më intime, gjuhën amtare, e mandej me miqtë. Teza e Dostojevskit se “bukuria shpëton botën” ka vlerë të drejtpërdrejtë në rastin e Vilson Blloshmit Ai merr masat për një qëndresë të vetmuar, pa ndonjë shpresë apo iluzion. Dhe njeriu i mbetur tetatet me forcën rrafshuese e mohuese të personalitetit, ka dy rrugë: ose të përshtatjes dhe shkonturimit të identitetit, duke e shfytyruar personalitetin e vet, ose t’i kundërvihet në ekstrem kësaj alternative, duke e kërkuar shpëtimin tek gjuha.

Vilson Blloshmi si qenie kulturore nuk është i dashuruar me gjuhën: ai është i varur totalisht prej saj. Një lloj varësie ekzistenciale, e pazëvendësueshme dhe e panginjshme, e cila sipas J. Brodskijt është si varësia e njeriut nga duhani, pijet alkolike apo narkotikët. Pasi e ka përsëritur këtë përvojë, njeriu nuk heq dorë; kush mbërrin në një varësi të tillë, ai është poet. Në letrat e tij për të kushërirën e dëgjojmë këtë lutje, këtë përgjërim për një libër, për një fjalor, për një poezi të vetme, sikur në këtë lutje të jetë përmbledhur tërë dëshira e evolucionit njerëzor, për t’u ngritur edhe një shkallë më lart. Kjo përgjëratë për librin, leximin, etjen për të ditur, është në një farë mënyre vetëdijësimi, se në Saharanë ku është i dënuar të endet, libri është e vetmja “levë Arkimedi”, më të cilën do të mund të rrotullojë botën. Së paku botën e tij. Vilsoni di se ç‘do, di se ç‘i duhet, e njeh dhe kërkon mjetin, armën e tij të mbijetesës. Vetëdija e tij ka shkuar shumë larg, ajo ndjehet qartë si përgjegjësi gati tejpersonale, si përgjegjësi para fytyrës së species njerëzore, si përpjekje për të mos u zbrapsur në disa shkallare të evolucionit. Ky ngut, padurim dhe drithërimë për të njohur, për t’u përshëndoshur me botërat e largëta, atje kua ai mendon se fshihet sekreti i shpëtimit, është rruga e vetme që i ka mbetur poetit. Ai nuk do kurrsesi të degradojë e të mbetet peng i peizazhit evolutiv të përgjithshëm në fshat, andaj libri është arratia nga “gracka” ku e ka hedhur fati. Ai përpiqet të shfrytëzojë në maksimum të gjitha rastet e zgjerimit të mahnisë me librin, si e vetmja alternativë e arratisë. Edhe poezitë e veta i shkruan ndërmjet leximesh. E gjithë kjo pangopësi për libra dhe njohje autorësh, të ndërmend formulën e O. Mandelshtamit mbi akmeizmin: “akmeizmi është mall për kulturën botërore”.

Shkrimin e poezive dhe leximin Vilsoni i kupton si arrati dhe shpëtim, si fluturim transcedental drejt bukurisë së paarritshme, e tok me idealet për një bukuri të tillë shpëtimtare përsoset dhe poeti. Pikërisht kjo përsosje/vetëpërsosje është edhe arrati, edhe refuzim edhe triumf mbi përjashtimin e tij nga të tjerët dhe survejimin e përhershëm.

Vilsoni përgatitet, është në rrugën e farkëtimit të armës së tij për të përballuar vetmitar stinën e thatë, që mund të zgjasë përgjithmonë, ashtu si antiutopia e poezisë “Saharaja”. Por përballimi i tij, vetmia, rrethi vicioz ku vërtitet poeti nuk shpërthen me melodrama, klithma e thirrje patetike; përkundrazi, Vilsoni grumbullon energjitë estetike, duke u kredhur në një vetedukim të përkundërt me epokën e tij. Ai kërkon me çdo kusht të “armatoset” rëndë, të përforcojë “ledhet e hekurta të karantinës shpirtërore dhe estetike, ku të ndjehet në zhguall të vet. Është kjo estetikë që lind automatikisht dhe etikën individuale, duke iu kundërpërgjigjur Përjashtimit, me Përjashtim. Çështja është efikasiteti i mjetit dhe letërsia e ka zotëruar dhe e zotëron në të gjitha kohërat epërsinë e mjetit të saj. Ndërmjet Vilsonit dhe artit zyrtar të socrealizmit divorci kulturor, estetik, filozofik e etik ka ndodhur pakthyeshëm. Nga 26 poezitë e Blloshmit po zgjedhim njërën, aspak më të rëndësishmen për të kundruar distancën e alienimit të tij me kulturën socrealiste. Poezia nuk ka titull dhe përbëhet prej dy katrenash klasike:

* * *
Moj yllëz e vogël, moj yllëz e vogël,
Mes nesh si nuk erdhe po mbete aq larg;
Përmes hapësirës mbi tokën si gogël,
Moj yllëz e vogël s’na vë re aspak.

Moj yllëz e vogël, moj yllëz e vogël,
Me lotin e rrezes aspak nuk na lag;
Tej visesh qiellore larg tokës si gogël,
As ndizesh, as shuhesh, po feks që nga larg.
25.10.1974

Brenda kësaj harmonie muzikore, të ngjashme me një fugë, nëpërduken si vegulli tunduese botërat (utopitë, ëndërrimet, shpresat) e largëta, ato drejt të cilave rrëfen gjuha me imazhin e ëndrrës së ethshme në këto dy katrena. “Poeti e shpie gjuhën larg; gjuha e shpie poetin larg” – ka thënë poetja Marina Cvjetajeva. Përsosja është e dyfishtë. “Yllëza” e vogël është e largët, ajo s’vjen, por në këtë tokë “si gogël”, “tej visesh qiellore”, është një itinerar transhendental i pamundshëm, distancën e të cilit nga toka mund shkurtojë vetëm gjuha, duke thelluar njëkohësisht largësitë me tokën, Saharanë, apo nëse e doni më troç, realitetin socialist, me gjithë gamën e degradimeve dhe hipokrizisë.