Një përjetim i veçantë i shkrimtarit Besnik Mustafaj, një histori personale në një peiudhë të vështirë, që e lidhi fort me vargjet e poetit të madh turk Nazim Hikmet... Poezitë e përkthyera në vitet 80-të rivijnë këto ditë për lexuesit shqiptar botuar nga “Toena”...
Në kapërcyell të gjysmës së dytë të viteve tetëdhjetë, Hikmeti ishte pa dyshim për mua një poet veçanërisht i dashur, aq i dashur sa kisha zënë të mblidhja si mundja botime të veprës së tij në frëngjisht e në italisht, i lexoja, i rilexoja kohë pas kohe, mësoja vargje përmendësh....
Besnik Mustafaj
Me Nazim Hikmet-in në ditë dëshpërimi...
Nuk më kujtohet se cila ka qenë poezia e parë nga Nazim Hikmeti, që kam lexuar, as kur saktësisht e kam lexuar dhe as në ç’gjuhë e kam lexuar. Vështirë të ketë qenë në shqip. Ma merr mendja se kjo duhet të ketë ndodhur aty nga fundi i viteve shtatëdhjetë, kur isha ende student. I përket të jetë koha kur kisha botuar një broshurë me vargje, vetvetiu e varfër, e gjymtuar dhe më keq në zyrat e shtëpisë së vetme botuese shqiptare, por që gjithsesi mua më kishte shërbyer sinqerisht shumë për të bindur fillimisht veten se poezia po zinte vend një herë e përgjithmonë në jetën time. Jam i sigurtë vetëm se në kapërcyell të gjysmës së dytë të viteve tetëdhjetë, Hikmeti ishte pa dyshim për mua një poet veçanërisht i dashur, aq i dashur sa kisha zënë të mblidhja si mundja botime të veprës së tij në frëngjisht e në italisht, i lexoja, i rilexoja kohë pas kohe, mësoja vargje përmendësh, vëzhgoja gjithë kureshtje ndryshimin që pësonte e njëjta poezi duke kaluar nga një përkthyes te tjetri brenda së njëjtës gjuhë apo edhe nga njëra gjuhë në tjetrën, ama gjithnjë i nxitur vetëm nga dashuria për poezinë, pa patur ndofarë synimi për ta përkthyer unë vetë këtë vepër në shqip një ditë. Zaten, në atë periudhë do të kishte qenë një synim sido-kudo i parakohshëm. Ani pse komunist qysh me Leninin e deri në çastin e fundit të jetës së vet në qershor të 1963, në moshën 61 vjeçare, ani pse i dergjur e i sakatosur burgjeve për afro njëzet vjet vetëm për shkak të bindjeve politike dhe të veprimtarisë militante si i kuq, ani pse i pranuar botërisht si poeti më i madh komunist i kohës së tij, Hikmeti prapë mbetej i papranueshëm nga regjimi ynë në Tiranë për arsye të dënimit, që ai i kishte bërë dikur vonë, pak vjet para se të ndërronte jetë, kultit të Stalinit. Megjithatë, unë vazhdoja ta lexoja për vete, në shtëpinë time, vetëm në shtëpinë time, e ta doja gjithnjë e më shumë, ta doja madje diku - diku si një nevojë, gjë që nuk më kishte ndodhur kurrë më parë asisoj e nuk më ka ndodhur as më pas me veprën e ndonjë poeti tjetër. Nuk kisha, vetëkuptohet, asnjë parandjenjë për ndikimin mirëfilli terapeutik, që do të luante ai në jetën time fare pak kohë më vonë.
Më 18 qershor 1987, pak para mesnate, duke u kthyer nga Burreli me një veturë të gazetës Zëri i Popullit, ku punoja asokohe, diku para Shkopetit, vetura s’e mori dot kthesën, u përplas fort pas një lisi dhe u gremis djathtas. Nuk e di sa rrotullime bëri. Ndoshta tri, ndoshta katër. Isha vetëm me shoferin, i cili nuk pësoi ndonjë dëm të madh, fatmirësisht, ndërsa unë u dërrmova në brinjë, në kraharor, në veshka dhe më e keqja e të këqijave, krahu im i djathtë ishte bërë copë. Përveç disa thyerjeve mbi bërryl e poshtë në llërë, ishte dëmtuar rëndë edhe nervi radial, ai që urdhëron dorën, aq sa mjekët më të mirë të Tiranës, në ditët e javët që pasuan, mendonin gjithnjë e më me shqetësim se ai nerv ishte këputur diku. Ata nuk kishin mjetet e nevojshme për ta pikasur se ku. Rrjedhimisht, po ata mjekë, disa prej të cilëve i kisha dhe vazhdoj t’i kem miq shumë të mirë, nuk shpreheshin fort të sigurtë për ta marrë përsipër operacionin e domosdoshëm. E pamundur për ta po ashtu të më nisnin jashtë për kurim.
....Pak nga pak, gjithçka më rrethonte kishte nisur ta humbiste rëndësinë, shijen dhe bukurinë për mua. Isha në buzë të një depresioni të fortë, i cili më njoftohej nëpërmjet feksjes herë pas here nëpër tru edhe të më të keqes, që mund t’i bëja vetes.
Pikërisht në një nga këto paradite ende tepër të nxehta shtatori, nuk e di sesi dora më zuri një nga përmbledhjet me poezi në frëngjisht të Nazim Hikmetit. Isha vetëm në shtëpi. Kur u kthye gruaja nga puna, e lajmërova me një gëzim të harruar prej shumë e shumë javësh, se do të fillonim së bashku një punë: do të përkthenim Nazim Hikmetin. Unë do t’i diktoja, ajo do të shkruante. Pastaj, dorëshkrimet ajo do t’i shtypte me makinën e shkrimit, një Oliveti e vjetër, e paraluftës, që dikush ma kishte dhuruar së voni, e që unë e mbaja fshehurazi në shtëpi, pasi me ligjet e kohës, makinat e shkrimit, si mjete të përdorshme për propagandë, duhej të ishin detyrimisht të regjistruara në Ministrinë e Brendshme dhe të pajisuara me leje të posaçme, krejt njësoj si armët e zjarrit. Leximi në frëngjisht, e pastaj edhe në italisht i poetit kësaj here nuk më kishte mjaftuar si dikur. Pata përshtypjen se ishte prishur kodi i mirëkuptimit midis nesh. Unë e dija për veten time se nuk isha më ai i dikurshmi, por edhe brenda përbrenda shpirtit të pagjumë të poetit, ishte ngurtësuar diçka e papërcaktueshme, nuk më shqitej nga mendja se kishte ndryshuar diçka brenda përbrenda morfologjisë energjitike të fjalëve, diçka ishte ngathtësuar brenda përbrenda mekanizmit të sofistikuar të sintaksës së tij. E përjetova si humbjen vetjake të një gjëje veçanërisht të çmuar, humbje që u lidh, në imagjinatën time, nuk e them dot pse as sot e kësaj dite, me perspektivën e humbjes nga unë të dorës së djathtë bashkë me atë ç’ka nënkuptonte për mua dora e djathtë: shkrimin. Shkurt, një humbje e padurueshme.
Ishte prishur një magji. Përfytyrimi im për gjymtimin tim ishte mishëruar për herë të parë në një realitet të verifikueshëm dhe ky realitet ishte aq i shëmtuar e më shkaktoi një dhimbje fizike të tillë, sa nuk gjeta fije vendi për shpresë se mund të pajtohesha një ditë me të e të bashkëjetonim, qoftë edhe në formën e mbijetesës për mua. Për asnjë çast nuk dyshova se ndoshta isha gabuar unë vetë dikur në pëlqimin tim për këtë poet. Nuk kisha as më të voglën siguri në vete, që do të thotë se nuk ishte truri im në gjendje të ngjizte dyshime kaq të stërholluara. Ama, vetëdija e gjymtimit tim, e transpozuar si lëngatë e teksteve në fjalë, më krijoi një kompleks, për të cilin nuk gjeta zgjidhje tjetër veç këtij, që do të përshkruaj: Më takonte vetëm mua të bëja një përçapje për të vërtetuar se ajo ftohje, ai ngërç shpërfytyrues brenda përbrenda fjalëve e brenda përbrenda sintaksës së neolatinizuar të poezive të Nazim Hikmetit, nuk ishte i vërtetë, ishte vetëm një fanepsje e ligë e kokës time të rënduar, fanepsje që do të davaritej vetëm duke e përcjellë tekstin në një gjuhë tjetër, e cila sigurisht që do të ishte vetëm shqipja, e folmja ime amësore, një gjuhë, në themelin e vet krejt e pangjashme si me turqishten amtare të poetit, ashtu edhe me frëngjishten apo me italishten, ku e kisha huazuar unë të ripërtypur copa - copa verbin e tij.
Përsëri nuk kisha ndonjë paramendim për ta botuar. Kisha ndjesinë vetëm se do t’i laja një borxh Hikmetit. Nuk kishte si të më shkonte ndërmend as të parashikoja rrjedhimet që do të kishte për vetë gjendjen time psikologjike, e madje edhe për shërimin fizik të krahut e të dorës time të djathtë një punë e tillë e pazakonshme. Dhe më mirë që nuk i torra paraprakisht gjërat kaq hollë sepse, ashtu siç isha unë i kapluar nga ndjenja e kotësisë për të ardhmen që më priste, me siguri që do të kisha hequr sakaq dorë. Thjesht nuk isha më në gjendje të besoja te dobia ime për të tjerët, siç nënkupton akti i përkthimit letrar dhe as nuk më trazonte ndonjë farë dëshire për të qenë sido-kudo i dobishëm.
Në mbrëmjen e po asaj dite kisha tri a katër poezi të shtypura pastër me makinë nga gruaja ime, të cilat i lexova e i rilexova dhe, çuditërisht, nisa të ndjehem sakaq më i qetë, kisha madje një fillesë të paqartë hareje në shpirt, gjë që, në ditët pasuese, po ma kthente me shpejtësi edhe përqëndrimin për të vërejtur hollësirat e paarrira të përkthimit. Punoja në një mënyrë krejtësisht të panjohur për mua. E mësoja përmendësh poezinë në frëngjisht ose në italisht, ose në të dy versionet kur e kisha, mandej e përktheja po përmendësh dhe në fund ia diktoja gruas. Ndërkohë që dëgjoja zërin tim të ngadalshëm të deklamonte, në kokë më jehonin të njëjtat vargje, por në gjuhën nga i kisha marrë, duke më ndihmuar kështu krejt si të kisha një sufler misterioz për të gjetur ritmin më të përshtatshëm. Parë në anën tjetër, për herë të parë gjatë gjithë atyre muajve, për orë të tëra nuk e kisha asnjë minutë të lirë trurin të mendoja gjëmën, që m’i kishte errur sytë për kaq e kaq kohë. Dhe ndjehesha mirë e më mirë. Vendosa që korrigjimet t’i bëja gjatë natës, kur gruaja dhe djali flinin. Do të ishte një rast edhe për të provuar të shkruaja nga pak me dorën e majtë. Me këtë kthim të papritur te kënaqësia e tekstit letrar i isha dorëzuar zgjidhjes cinike që më kishte dhënë pushteti popullor për të mos humbur shkrimin. Po, po, do të ushtrohesha për të shkruar me dorën e majtë. Por sedra ime nuk ndjehej aspak e mundur përballë kësaj fitoreje të regjimit. Përkundrazi.
Isha përfshirë befas nga një valë vullneti, aq i domosdoshëm sidomos për rrethanat, në të cilat isha katandisur, një vullnet që nuk do të më lëshonte më, ani pse përpjekja për të mësuar të shkruaja me dorën e majtë doli shpejt huq. Muaj më vonë, në dalje të pranverës së re, kur kisha hequr allçinë nga krahu, nuk kisha më dhimbje përveç çasteve kur më merrte në duar kineziterapeuti për rehabilitimin e bërrylit, dhe nervi radial kishte dhënë më në fund shenja të qarta zgjimi, domethënë se po nisja t’i urdhëroja gishtërinjt të mblidheshin në qafë të stilografit, por pa qenë ende në gjendje ta shtrëngojnë atë, në këtë periudhë, pra, unë kisha tashmë një përmbledhje të gjerë me poezi të Nazim Hikmetit të përshtatura në shqip. Më saktë, ndër botimet, që kisha në frëngjisht e në italisht, unë kisha përkthyer pothuajse të gjitha poezitë, që më pëlqenin veçanërisht, dhe ndjehesha i kënaqur si t’i kisha dalë në krye një vepre të mirë, i lehtësuar si të kisha mbyllur një punë të rëndësishme, mirënjohës si të kisha zbuluar qëndrueshmërinë e një miku në ditët e mia më të vështira, plot energji dhe kureshtje siç thuhet se ndjehen gratë e reja në fillim të shtatzanisë. Me një fjalë: isha shëruar në kokë. Do të vinte doemos edhe shërimi i kockave dhe nervave të krahut....
“Pjesë e shkëputur nga një ese e gjatë e Besnik Mustafajt me titull “Dora e djathtë e Hikmetit dhe dora ime e djathtë”
Autobiografi
U linda më 1902.
S’jam kthyer më kurrë në qytetin e lindjes,
S’më pëlqejnë kthimet.
Në moshën tre vjeçare, në Alep, më njihnin si nip pashai,
Nëntëmbëdhjetë vjeç, student në universitetin
komunist të Moskës,
Dyzet e nëntë vjeç, në Moskë, i ftuar i Komitetit Qendror.
Qysh katërmbëdhjetë vjeç ushtroj zanatin e poetit.
Ka njerëz që njohin llojet e ndryshme të peshqve,
Unë vetëm të ndarjeve.
Ka njerëz që mund t’i thonë përmendsh emrat e yjeve,
Unë vetëm të malleve.
Kam qenë bujtës burgjesh dhe hotelesh të mëdha,
Kam hequr urinë dhe grevën e urisë,
S’më ka mbetur gjellë pa shijuar.
Kur mbusha tridhjetë vjet deshën të më varnin,
Dyzet e tetë vjeç deshën të më jepnin
Çmimin Botëror të Paqes.
E ma dhanë.
Tridhjetë e gjashtë vjeç, për gjashtë muaj rresht
u solla në katër metra katrore beton,
Pesëdhjetë e nëntë vjeç, për tetëmbëdhjetë orë
kam fluturuar nga Praga në Havanë.
S’e kam njohur Leninin, por kam bërë rojë nderi
tek arkivoli i tij më 1924,
Më 1961, për mauzole, vizitoj librat e tij.
U munduan të më shkëpusin nga partia ime,
por s’u eci,
S’u shtypa nën idhujt që bien.
Më 1951, në det, bashkë me një shok
shkova drejt vdekjes.
Më 1952, zemërthyer, e prita vdekjen katër muaj i shtrirë
në shpinë.
Jam marrosur nga xhelozia për gratë që kam dashur.
Zili s’e kam pasur Sharlotin asnjë fije.
Gratë i kam mashtruar,
Por shokët kurrë s’i kam përgojuar pas shpine.
Kam pirë pa u bërë pijanec,
Për fat, bukën time e kam fituar gjithmonë me djersën
e ballit.
Nëse kam gënjyer, e kam bërë nga zori për tjetrin,
Kam gënjyer për të mos e bërë tjetrin të vuajë,
Por kam gënjyer edhe pa shkak.
Kam udhëtuar me tren, me avion, me makinë,
Shumica e njerëzve s’udhëtojnë dot me to.
Kam shkuar në opera,
Shumica e njerëzve nuk shkojnë dot
dhe as emrin s’ia dinë.
Por atje ku shkojnë shumica e njerëzve
unë s’kam shkelur qysh më 1921:
Në xhami, në kishë, në sinagogë, në teqe, te falltari,
Por e kam kthyer ndonjëherë filxhanin ta shoh.
Botohem në tridhjetë a dyzet gjuhë,
Por në gjuhën time, në Turqi, jam i ndaluar.
Deri tani s’më ka zënë kanceri,
S’është me domosdo të të zërë.
S’do të bëhem kryeministër, etj,
Dhe s’kam asnjë prirje për këso lloj punërash.
Nuk kam qenë në luftë,
Nuk kam zbritur netëve në strehime,
Avionët që fluturonin ulët
s’më kanë zënë të shpërngulur rrugëve,
Por gati gjashtëdhjetë vjeç rashë në dashuri.
Me një fjalë, shok,
Sot në Berlin, duke ngordhur prej mallit, si qen,
mund të them se kam jetuar si njeri.
Ama, dhe sa kohë më mbetet të jetoj
Dhe çka mund të më ndodhë tjetër
Kush e di?
11 shtator 1961
E diel
Sot është e diel.
Për herë të parë sot
Më nxorën në diell.
Dhe unë
Për herë të parë në jetën time
Ia ngula sytë qiellit,
I habitur si qenka kaq larg meje,
Kaq i kaltër,
I paanë.
Qiellin kundrova pa bëza.
U ula përtokë mandej,
Gjithë respekt
Mbështeta shpinën në murin e bardhë.
Atë çast s’më shkoi ndër mend
Të hidhem në dallgë,
As lufta, as liria,
As gruaja s’më shkuan ndër mend atë çast.
Ishim bashkë: toka, dielli dhe unë
E isha i lumtur.
1938
Gazeta Milosao
