LETERKEMBIMI SI "PENG" I PARADOKSIT

Mira Meksi

Në larushinë e zhanreve letrare, letërkëmbimi shfaqet më së shpeshti "peng" i një fati paradoksal: nga njëra anë, letërkëmbimi është një zhanër i mirëfilltë letrar, porse, nga ana tjetër, falë natyrës dhe tipareve tejet të veçanta që ky zhanër shfaq, lënda e letërkëmbimit, më tepër sesa një hapësirë e qashtër përsiatjeje dhe reflektimi, konsiderohet dhe përdoret si një burim për thashetheme, apo në gjasat më fatlume, si një kërshërishuarje për jetën "vetjake" të letërshkruesit, për marrëdhëniet e tij me letërmarrësin, duke u shfaqur kësisoj jo vetëm si më i tkurruri, por edhe si më i tjetërsuari ndër tërë zhanret letrare, aq sa në të shumtën e herëve, ajo çka tërheq vëmendjen e lexuesit në një letërkëmbim s‘është thelbi i tij, - pohimi i një ekzistence pastërtisht njerëzore nga ana e letërshkruesit, apo nevoja e tij për të komunikuar me Tjetrin etj. - por ana e tij formale, detajet "pikante", që kënaqin kërshërinë që zgjon jeta vetjake e letërshkruesit, sidomos kur fjala është për një figurë të njohur.

Kjo lloj sjelljeje përftohet së pari, thamë, nga natyra dhe tiparet që bart në vetvete zhanri i letërkëmbimit. I vështruar në thelbin e vet, një këmbim letrash, një co-(n)-rés-pon-(se)-dence mes dy njerëzve shfaqet fort i ngjashëm me një lloj ditari të veçantë, me një ndryshim, i cili mund të dalë herë formal dhe herë thelbësor, në varësi të letërshkruesit. Ç‘do të thotë kjo? Në rastin e një ditari të zakontë, letërshkruesi është i njëjtë me letërmarrësin; shkruesi i drejtohet vetvetes, qoftë edhe një vetveteje "ideale", asaj pjese të vetvetes që nuk është më, por që shkruesi e di se do të jetë, apo se duhet të jetë, pra një vetveteje të ardhme. I këtillë shfaqet rasti i Nietzsche-s, për shembull, i cili mëtonte të "bëhej" ai çka "ishte", dhe hapësirën e kësaj alkimie të brendshme filozofi gjerman na tregon qartazi se e kishte pikasur në faqet e ditarit, "mikut" të tij, kur shprehet: "Në fund të fundit, përse duhet të tellallisim me zë të lartë dhe vrulltazi se çfarë jemi apo çfarë nuk jemi në vetvete?, apo se çfarë na pëlqen dhe çfarë nuk na pëlqen? Le të rrekemi më mirë ta vështrojmë gjithçka ftohtazi, prej së largu, prej së larti, duke e artikuluar gjithçka në fshehtësi, ashtu siç lipset t‘ia besojmë vetvetes, me zë të ulët, që të mos e dëgjojë askush, që të mos na dëgjojë askush... [porse] me vëmendje dhe kujdes, me mendime të qëruara, duke hapur dyer për sy dhe duar të brishta...". I konceptuar kësisoj, faqja e ditarit përfton përmasat dhe natyrën e një "forme jete", apo e një "forme ekzistence" ku gjallon ajo pjesë e vetvetes që i ka rrënjët e ngulur thellë në të shkuarën e letërshkruesit, dhe ajo pjesë e vetvetes e shkëputur nga "ardhmëria", të cilat shtratëzohen në faqen ditarit shpeshherë në formën e një patologjie të ethshme, e një "nevrotizmi" jungian, ku Uni i tanishëm hyn në marrëdhënie me Unin e mëparshëm dhe Unin e së ardhmes, ndoshta duke krijuar krejt pashmangshëm një lloj konflikti mes tyre, ndërkohë që prania e së shkuarës dhe së ardhmes përpiqet ta bëjë zero rrjedhshmërinë e së tashmes, qenien e saj një çast i parrokshëm dhe kalimtar. Tek Metafizika e Rinisë, i shkruar më 1918, Walter Benjamin-i thotë se në të vërtetë ditari është një rrekje për t‘i shpëtuar si kohës në të cilën jetohet, ashtu edhe asaj të brendshme, për të gjetur, përtej kohës së kalendarëve, një kohë "të pavdekshme", ku "vetvetja" të zhvillohet qashtërsisht dhe në paqe. Përballë kohës në të cilën jetohet dhe vdekjes, ditari është si një lloj guaske nga ku mund të sodisësh çastet e fundit të fëmijërisë, kur: "ekzistonte ende një kohë që s‘fluturonte dhe një ‘vetvete‘ pa vdekje". Shkrimi i ditarit bën të lindë një kohë e kulluar, një kohë e qëruar nga ndodhitë dhe katastrofat, nga vetë fati i mbramë: një kohë e pavdekshme, një kohë e shpëtuar. Ditari, sipas intuitës benjaminiane lind prej nesh për të qenë i yni dhe njeh vetëm një lexues: vetveten. Ky bashkëfjalosës i vetëm, ama, paraqitet përherë i ndryshëm sa më tepër largohemi nga faqja e shkruar e ditarit. Ajo që ditari përshkruan është përherë "Uni" ynë i djeshëm, tashmë i humbur, pasi tashmë është "tjetri" në lidhje me ç‘ka ndodh sot. Ditari, pra, lind nga dëshira për t‘iu drejtuar "Unit" tonë të ardhshëm, për të pasur një lloj gjasmimi vazhdimësie, për të qenë një mjet rinjohjeje reciproke midis vetvetes së tashme dhe asaj që do të jetë në të ardhmen, midis "Unit" të djeshëm dhe atij të tanishëm.

Kjo pamje mund të vlejë edhe në rastet e një letërkëmbimi; ndërsa në rastin e ditarit kemi një mori letrash që shkruesi i dërgon "vetvetes" së tij të ardhshëm, në rastin e një letërkëmbimi kemi një letërshkrues që sheh tek letërmarrësi një pamje të vetvetes së tij "ideale", a ndoshta "transcendentale" (pamjen jo të asaj çka kjo vetvete është, por çka duhet të jetë). Në këtë rast, mes ditarit dhe letërkëmbimit, ndryshimi është thjesht formal, pasi hapësira e një letre dërguar tjetrit shfaqet e njëjtë në natyrë me hapësirën e faqes së një ditari: është një lloj hapësire vetërrëfimi dhe, në të njëjtën kohë, përvetësimi (përmirësimi, a vetvetësimi të mëtejshëm, qoftë edhe hamendësor) të vetvetes. Letra e parë që Hannah Arendt i dërgon Heidegger-it është një faqe e shkëputur nga ditari i saj: të jetë ndroja, qashtërsia e përsiatjes me vetveten apo ca më mirë vetvetja e ardhme ajo që Arendt i ofron filozofit si korrespondencë? Ndërsa në një letër dërguar Hannah Arendt-it, Heidegger-i e përafron letërkëmbimin me një hapësirë ku "vetvetja jonë bëhet akoma edhe më tepër vetvete", për ta qasur më pas letërkëmbimin me një rrëfim në kishë; për të shkrimësia e një letre është një rrëfyestore. Kësisoj, më tepër sesa një letër drejtuar tjetrit si "tjetër", letërshkruesi shkruan më së pari për vetveten dhe ia drejton vetvetes, vetvetes së tij të tjetërt, vetvetes së projektuar në syprinën dhe nën dritën e vetëdijes së gjithëkohshme.

Nga kjo qasje, ndryshimi mes faqes së një ditari dhe letërkëmbimit është lehtësisht i kapshëm: emotiviteti i faqes së ditarit, i cili nuk krijon kurrfarë vije ndarëse mes mendimit, ndjenjës dhe emocionit, në letërkëmbim mëton që të zvogëlohet ndjeshëm, për t‘i lënë vend një toni përgjithësisht më pak subjektiv dhe vetjak dhe, mbi të gjitha, një hapësire më të gjerë shpalosjes së ideve, të cilat kamuflohen si "përjashtë" vetvetes (por që në të vërtetë burojnë nga vetvetja), shprehen përmes vetës së tretë, apo përmes një pluralis maiestatis të ftohtë, mend sikur Uni shkrues të gjendej diku gjetkë, larg hapësirës zbuluese, asaj hapësire ku zbulohet e vërteta lakuriq, e qashtër, krejt e pavarur dhe e pamikluar nga emotiviteti i shkruesit. Porse, pavarësisht këtij ndryshimi, që shfaqet më së tepërmi në rrafsh prosedesh e teknikash shkrimore, si ditari, ashtu edhe letërkëmbimi i drejtohen "vetvetes" së tjetërt; ndërsa në faqet e ditarit, kjo vetvete e tjetërt është e "detyruar" të dëgjojë dhe të përgjigjet pasivisht, në faqet e letërkëmbimit "vetvetja" e tjetërt dëgjon e përgjigjet aktivisht, çka i jep letërkëmbimit natyrën dhe përmasat e një krijimi të mirëfilltë (ide, mendime, teori gjejnë shprehjen në të, njëlloj si në një vepër të mirëfilltë krijuese) dhe "tjetri" është lexuesi i parë, madje, i një lloji krejt të veçantë, i cili merr pjesë aktive në natyrën krijuese të letërkëmbimit, duke shtuar a zhvilluar më tej këtë natyrë. Prej këtu, mund të pohojmë pa drojë se, duke mëtuar të ndërtojnë ura komunikimi me ardhmërinë, qoftë kjo edhe sipas një përthyerjeje subjektive (Koha dhe Hapësira janë përftesa subjektive, lindin dhe gjallojnë brenda njeriut - pohonte Kant -i), si ditari, ashtu edhe letërkëmbimi mëtojnë përjetësinë, apo një kohë jashtë dhe përtej caqeve të kohës së shkruesit. Dhe ky mëtim nuk arrihet përpos se në çastin kur si ditari, ashtu edhe letërkëmbimi shprangosen prej "burgut" të vetjakes, çka nga njëra anë zbulojnë përmasat e tyre si krijim i mirëfilltë (çdo krijim ka tendencën të hyjë në komunikim me një lexues të gjithëkohshëm), ndërsa nga ana tjetër tregojnë qartas paqëndrueshmërinë e idesë sipas së cilës qoftë ditari, qoftë letërkëmbimi janë "pronë vetjake" e shkruesit (shkruesve). Ndërsa në pamje të parë, fakti që ditari është një mori letrash që ia dërgojmë vetvetes sonë të ardhshme mund të na krijojë iluzionin e një lloj "pronësie vetjake", e diçkaje që nuk lipset bërë publike, kahja për të hyrë në komunikim me ardhmërinë - një ardhmëri që shfaqet në trajtën e një ndërgjegjeje të mirëfilltë leximtare - e largon tëhu këtë iluzion; kjo kahje, madje, është gjithë sa e ruan shkruesin nga shkatërrimi i ditarit, për të treguar se faqet e tij janë shkruar për Tjetrin. Në qoftë se nuk do të kishte këtë kahje, atëherë të jemi të sigurt se ditari i shkruesit do të kishte fort pak gjasa të bëhej i ditur nga pjesa tjetër e njerëzve. Në rastin e letërkëmbimit, kjo kahje shfaqet shumë më e qartë; letërshkruesi është i vetëdijshëm se letra e shkruar prej tij pushon së qeni "e tij", një "pronë" e tij, si me thënë, në çastin që e dërgon "përjashtë" vetes. Madje, jo vetëm kaq, por në jo pak raste, letërshkruesi është i vetëdijshëm se lidhja e tij me këtë letër është e atillë, saqë ky nuk mund të ndikojë aspak në fatin e saj "të ardhshëm", se gjithë sa ky mund të bëjë në lidhje me fatin e saj mund të përmblidhet thjesht në një lloj këshille. "Thuaji postierit se është i lutur të bëjë kujdes", i pohonte Pushkini shërbëtorit, sa herë që e niste të postonte një letër. "Thuaji se është një letër e shkruar nga vetë dora e Pushkinit". Porse, "mospronësia" e letrës nuk është vetëm në këtë pamje; ndryshe nga ditari, hapësira që hap një letër është më e dukshme, më e drejtpërdrejtë; letra nuk është një "rikthim i përjetshëm", qoftë edhe pamje nga jashtë, siç vërejmë tek faqet e ditarit, në individualitetin tonë, por e krijimit të një zone të ndërmjetme, të një "midis", shprehet Arendt-i, të një inter-est, që na bashkon dhe na bën të dallueshëm nga Tjetri. Kjo hapësirë nuk është më një pronësi vetjake, por një bashkëpronësi, e imja dhe e tjetrit, - e letërshkruesit dhe e letërmarrësit, dhe letërshkruesi në të shumtën e herëve është i vetëdijshëm për këtë. Dhe jo vetëm kaq, por në jo pak raste, letërshkruesi duket se kapet pikërisht pas kësaj, duke u rrekur të kapet sipas fillit të Arianës me një letërmarrës të ardhshëm, përtej individit të cilit i drejtohet letra. Kjo është arsyeja përse, krejt ndryshe nga ditari, në rastet e letërkëmbimit, siç vumë në dukje më sipër, hasim me një ton fort pak subjektiv, apo shprehjen e ideve në vetë të tretë apo përmes një pluralis maiestatis të ftohtë. Në të tilla raste, letërmarrësi individual është thjesht pretekst, pasi në mendjen e letërshkruesit letërmarrësi i vërtetë është ai që e lidh me përjetësinë, me ardhmërinë. Në këtë kontekst, letra bart një vlerë të paçmuar, pasi nga njëra anë mund të shërbejë fare mirë si pjesë e poetikës krijuese, ndërkohë që nga ana tjetër mund të shfaqet rast i volitshëm për të hedhur dritë rreth gjithë sa një autor nuk ka arritur të shprehë në vepër, apo nuk ka menduar ta shfaqë drejtpërsëdrejti në vepër, ku në këtë rast hapësira shkrimore shërben si një çast gjykimi në retrospektivë i krijimit artistik, çka e shtyn Heidegger-in që ta shohë letërkëmbimin e Kafkës jo vetëm si pjesë e krijimtarisë artistike të këtij të fundit, por edhe si çelës për të zbërthyer dhe kuptuar këtë krijimtari. Porse kjo nuk vlen vetëm për Kafkën. Një kahje të tillë e vërejmë edhe tek të tjerë njerëz të letrave. E vërejmë tek Platoni, për shembull, i cili të vetmin traktat të mirëfilltë filozofik dhe të tërë bindjet e tij i shtron në formë letre (Letra VII) drejtuar ca letërmarrësve "të paidentifikueshëm", "do miqve të Dhionit", na thotë; e vërejmë te Shën Pavli, i cili bindjet dhe tezat e tij teologjike i jep të shtruara në formë letrash drejtuar besimtarëve të aksh bashkësie, por që duket se të tilla letra janë shkruar sikur t‘u drejtoheshin edhe besimtarëve të sotëm; e vërejmë tek Cervantes-i, ku gjejmë të shtjelluara deri edhe gjenezën dhe simbolikën e Don Kishotit; e qokim te Kant-i, ku lexuesit i ofrohen idetë dhe bindjet e njëmendta që Kant-i kishte në lidhje me teorinë e njohjes, ide që nuk mund t‘i shprehte publikisht për shkak të ideologjive sunduese; e vërejmë te Nietzsche, ku hasim zbërthimin e simbolikës së Zarathustrës si një personazh mitik i ngjizjes romantike; e gjejmë tek vetë Heidegger-i, ku mësojmë mirëfilli gjenezën e Qenia dhe Koha, aso ditësh kur ndihej i pushtuar "nga një frymë demonike"; e gjejmë tek Celan-i, ku shprehja "unë nuk bëj letërsi..." nuk i drejtohet thjesht një individi, por mbarë ndërgjegjes së lexuesve, apo ku në një letër-çelës na jep të zbërthyer deri në detaje tërë simbolikën e errët të një prej poezive të tij më enigmatike, "Shter-ngesë", -pa këtë letër-çelës zor se mund të zbërthehej kjo poezi; Gadamer-i, interpretuesi i veprës së Celan-it, pasi lexoi këtë letër-çelës të tij pranoi publikisht se kish gabuar në interpretimin që kish dhënë. Po kështu një letër tjetër e Celan-it hedh dritë mbi një tjetër poezi të tij Corona, të cilën shumëkush e dinte si poezi dedikuar së ëmës, kur në fakt i blatohej së dashurës (prehëri mëmësor qe ngatërruar ligsht me seksin); po ashtu, nga një letër, arrijmë të kuptojmë idenë e ngulët të vetëvrasjes së Celan-it. Dhe shembujt mund të vijojnë më tej. Porse, ajo çka shfaqet e rëndësishme në këtë rast është fakti se paraqitja e këtyre "të dhënave", e këtyre ndriçimeve apo zbërthimeve, është pjesë e kahjes që letërshkruesi përpiqet të ngërthejë me të ardhmen, me Unin e tij të tjetërt. Si ditari, ashtu edhe letra, thamë më sipër, mëtojnë përjetësinë. Në dukje, ngjan se ditari dhe letra ekzistojnë për të ruajtur intimitetin midis nesh dhe vetvetes, apo midis dy personave që i shkruajnë njëri-tjetrit, porse hyrja në këtë të fshehtë intime, të cilën e realizon leximi nga të tjerët, e thyen këtë dukje të rreme dhe nxjerr në pah strukturën e tyre thelbësore. Është pikërisht kjo thyerje e së fshehtës intime që realizon përjetësinë që mëtonin ditari dhe letra, - duke ia dedikuar ato pafundësisë dhe në këtë mënyrë, përjetësisë. Kjo kahje, e përftuar kësisoj, shkatërron natyrën e letërkëmbimit të konceptuar si një "pronë vetjake"; letërshkruesi, në këtë rast, është i vetëdijshëm se herët a vonë, letrat e tij do të jenë të hapura ndaj lexuesit të gjerë, ndaj Tjetrit të gjithëkohshëm, dhe është pikërisht kjo vetëdije që jo vetëm i shtyn, si në rastin e Heidegger-it, që të asgjësojë ato letra që mbajnë diçka më tepër nga jeta "vetjake" ("kjo letër, si të gjithë të tjerat, herët a vonë do të peshkohet në arkivat e Marburg-ut", i shkruan një miku të tij Heidegger-i), por edhe të ofrojë ndriçime rreth krijimtarisë dhe botëkuptimit vetjak. Në këtë kuptim, shumë letra të Arendt-it drejtuar Heidegger-it janë "sakrifikuar" nga gjeniu egoist, pikërisht për të ruajtur atë çka ishte vërtet e vlefshme për të: letrat e tij dërguar Arendt-it, ose pjesa e veprës së tij; ja ç‘i shkruan mendimtarja filozofit tjetër, Karl Jaspers-it për Heidegger-in: " E di që për të është e patolerueshme që emri im të shfaqet në publik, që unë të botoj libra etj. Në realitet, nuk i kam thënë krejt të vërtetën për mua dhe jam sjellë sikur s‘kam kuptuar asgjë dhe sikur, në një farë mënyrë, nuk dija të numëroja as gjer në tre, me përjashtim të rasteve kur i ofroja ndonjë interpretim të veprës së tij, atëherë po, dija të numëroja gjer në tre, madje edhe gjer në katër".

Adorno, duke komentuar letrat e Walter Benjamin-in thoshte se: "Letra është vendi i preferuar, në mos i vetmi vend ku filozofia gjen artikulimin e saj". Të gjithë personalitetet krijuese me zë kanë qenë të vetëdijshëm si Heidegger-i për fatin e letrave apo ditarëve të tyre, -gjithçka do t‘i hapej lexuesit universal për të siguruar atë që ishte natyra, fati dhe qëllimi i tyre, -përjetësinë.

Fort e ndryshme, gjykojmë, duhet të ketë qenë pamja që ka pasur parasysh Márquez-i, i cili e shihte letërkëmbimin si diçka fort intime, vetjake, e destinuar që të mbetet e panjohur ndaj pjesës tjetër të lexuesve, "pronë" vetëm e letërmarrësit - falë kësaj rremtësie ka rrjedhur vendimi i tij për të mos shkruar më letra, që kur letrat e tij drejtuar një miku iu shitën një Universiteti në Amerikën e Veriut, duke i bërë kësisoj publike. Porse, në këtë vendim të Márquez-it vërejmë diçka kontradiktore, enigmatike dhe të pashpjegueshme; në pjesën më të madhe të letrave të tij vërejmë jo pak të dhëna dritëhedhëse rreth krijimtarisë së tij krijuese, rreth poetikës së tij, rreth mënyrës se si punon; madje, në jo pak raste, ky letërkëmbim ka mprehur jo pak edhe shqisën e tij për të punuar me dialogun e brendshëm, me introspeksionin. Atëherë, si shpjegohet ky vendim i tij kaq i prerë? Me fort gjasa, Márquez-i i druhet qasjes së letërkëmbimit nën dritën e paradoksit me të cilin nisëm shkrimin, asaj që e trajton letërkëmbimin si "burim thashethemesh", çka Schopenhauer-i e jep të shtruar në faqet e shkruara mbi autorësinë. Porse, në këtë rast, autori nuk ka ç‘të bëjë, i duhet të jetojë ja me lutjen e Pushkinit që përmendëm më lart, ja me heroizmin dhe vetëdijën e Platonit, sipas të cilit "shkrimësia është e paaftë, po aq sa edhe autori, qoftë të mbrojë vetveten, qoftë të zgjedhë lexuesin e duhur".