Jeta ime në një shami

Kjo është një pjesë e fjalimit, që fi tuesja e çmimit “Nobel” për letërsinë do
të mbajë sot në Stokholm gjatë ceremonisë solemne të ndarjes së çmimeve.
Shkrimtarja, vepra e së cilës i kundërvihet diktaturës në Rumani, sjell një rrëfi m të marrëdhënies së saj me të ëmën, me vendin e saj dhe shërbimet sekrete



Herta Muller

A e ke shaminë? - më pyeste nëna ulur në një karrige të shtëpisë para se të dilja në rrugë. Nuk kisha. Meqenëse nuk kisha, kthehesha sërish në dhomë dhe merrja një shami. Asnjë mëngjes nuk e kisha, sepse prisja pyetjen. Shamia e mëngjesit ishte shenjë e përkujdesjes së mamasë sime. Gjatë orëve të ditës në vazhdim i isha besuar vetvetes. Pyetja "a e ke shaminë?" ishte një përkëdhelje e nënkuptuar. E drejtpërdrejta do të kishte qenë e sikletshme. Ishte një gjë e pazakontë mes fshatarëve. Dashuria i brendashkruhej pyetjes. Vetëm kështu mund të thuhej, me një ton të rëndë si pas lodhjes nga puna. Fakti që zëri vinte papritur ia shtonte edhe më shumë butësinë. Çdo mëngjes gjendesha para karriges pa një shami dhe në një moment të dytë me shaminë. Vetëm atëherë dilja në rrugë, sikur bashkë me shaminë të ishte edhe nëna ime. Rreth 20 vjet më vonë ndodhesha në qytet e vetme për punë të miat, përkthyese në një fabrikë të inxhinierisë mekanike. Ngrihesha në pesë të mëngjesit dhe në gjashtë e gjysmë fillonte puna. Në mëngjes, në oborrin e fabrikës dëgjohej fishkëllima e altoparlantit. Ndërsa në mesditë dëgjoheshin koret e punëtorëve. Por punëtorët që uleshin të hanin, i kishin sytë e zbrazët si kallaj i bardhë, duart e përlyera me vaj dhe ushqimi i tyre ishte shpesh i mbështjellë me letër gazete. Para se të hanin copat e vogla të proshutës, mundoheshin që me majën e thikës të hiqnin njollat e zeza që gazeta kishte lënë mbi to. Kaluan kështu dy vjet në një rutinë të përditshme. Në vitin e tretë monotonia e ditëve kishte marrë fund. Tri herë në javë, çdo mëngjes herët vinte në zyrën time një burrë i bëshëm, kockëtrashë, me sy blu plot jetë, një kolos i shërbimeve sekrete. Herën e parë më fyeu në këmbë dhe iku. Herën e dytë e hoqi xhaketën rrëmbimthi, e vari në dorëzën e dollapit dhe u ul. Atë ditë kisha marrë disa tulipanë nga shtëpia dhe po i vendosja në një vazo. Ai më vëzhgoi dhe më vlerësoi për njohjen time kundrejt natyrës njerëzore. Zëri i tij ishte i hollë. Po dyshoja. Iu përgjigja komplimentit dhe pranova që i njihja mirë tulipanët, por jo burrat. Atëherë me një ton që shpërfaqte keqdashje më tha se më njihte më mirë se sa unë njihja tulipanët. Pastaj hodhi vrullshëm xhaketën në sup dhe iku. Herën e tretë, ai u ul ndërsa unë qëndrova në këmbë, sepse e kishte vendosur dosjen e tij në karrigen time. Nuk guxova ta ulja përtokë. Shpërtheu në fyerje duke më quajtur idiote, dembele, bufe, e pështirë sa një qen rrugësh. E shtyu vazon me tulipanë në cep të tavolinës dhe në mes të saj vuri një fletë të bardhë dhe një stilolaps. Bërtiti: shkruaj! Po shkruaja në këmbë atë që më diktonte: emrin tim me datën e lindjes dhe adresën. Pastaj më tha se pavarësisht nga afërsia me një mik apo me një kushëri të mos i thosha asnjë njeriu që unë isha... në atë moment shqiptoi fjalën e tmerrshme: collaborez (bashkëpunëtore). Këtë fjalë nuk e shkrova. E lashë penën, shkova drejt dritares e po shihja jashtë rrugën e pluhurosur. Nuk ishte e asfaltuar, por plot gropa që shkaktonin aksidente. Kjo rrugë e rrënuar quhej ende Rruga Gloriei, Rruga e Lavdisë. Përgjatë Rrugës së Lavdisë. Mbi një degë mani ishte shtrirë një mace. Ishte macja e fabrikës me veshin e shqyer. Dielli i mëngjesit që binte mbi të shkëlqente si një daulle e verdhë. I thashë: N-am caracterul, nuk kam këtë karakter. U dëgjua edhe jashtë. Fjala karakter e bëri histerik agjentin sekret. E grisi fletën dhe i hodhi përtokë copat. Ka shumë mundësi që t‘i jetë kujtuar se duhet t‘ia prezantonte shefit tentativën e tij për rekrutim, sepse u ul në gjunjë, mblodhi të gjitha copëzat e letrës dhe i futi në xhep. Mori frymë thellë dhe dështimin e tij e shfryu duke përplasur pas murit vazon me tulipanë. U thye në shumë copa, që ngjanin si dhëmbë në ajër. Me dosjen vendosur poshtë krahut tha: Do të pendohesh, do të të mbysim në lumë. Sikur të flisja me vete, thashë: Nëse e firmos, nuk mund më të jetoj me veten, atëherë më duhet mua ta bëj. Më mirë ta bëni ju. Një çast më vonë dera e zyrës ishte e hapur dhe ai ishte zhdukur. Ndërsa jashtë, në Rrugën e Lavdisë macja e fabrikës ishte hedhur nga pema në çatinë e shtëpisë. Një degë i kishte shërbyer si trampolinë. Dita e nesërme nisi tërhiq e mos këput. Duhet të largohesha nga fabrika. Çdo ditë në gjashtë e gjysmë duhet të paraqitesha te drejtori. Çdo mëngjes bashkë me të uleshin kryetari i shoqatës dhe sekretari i partisë. Ashtu siç më pyeste mamaja çdo mëngjes a ke një shami, tani çdo mëngjes më pyeste drejtori: A ke gjetur një punë tjetër? Çdo herë përgjigjesha në të njëjtën mënyrë: Nuk po kërkoj, më pëlqen të punoj në fabrikë, dua të rri deri sa të dal në pension. Një ditë, kur mbërrita në fabrikë pashë fjalorët e mi të hedhur përtokë në korridor, pranë derës së zyrës. E hapa derën dhe pashë në tavolinën time një inxhinier, i cili më tha: Këtu trokitet kur hyn brenda. Këtu jam unë, nuk është më vendi yt. Nuk mund të kthehesha në shtëpi, sepse do t‘u jepja një shkak për të më pushuar për mungesë të pajustifikuar. Nuk kisha më zyrë dhe për më tepër duhej të isha e pranishme çdo ditë në punë, nuk mund të mungoja për asnjë arsye. Mikja ime, së cilës i tregoja çfarë ndodhte në Rrugën Lavdia, fillimisht më liroi një cep të tavolinës së saj. Por një mëngjes e gjej para derës së zyrës dhe më thotë: Nuk mund të lë të hysh. Të gjithë thonë se je spiune. Zërat vinin nga poshtë dhe kishin qarkulluar mes kolegësh. Kjo ishte gjëja më e keqe. Nga sulmet mund të mbrohesh, ndërsa përpara shpifjes je i pafuqishëm. Çdo ditë prisja të ndodhte gjithçka, edhe vdekja. Por këtë pabesi nuk mund ta përballoja. Asnjë llogari nuk e toleron. Mallkimi të përplaset si një ndyrësi dhe të mbyt, sepse nuk di si të mbrohesh. Në sytë e kolegëve unë isha pikërisht ajo që refuzoja të isha. Nëse do t‘i kisha spiunuar do të kishin besuar verbërisht tek unë. Në fund të fundit më ndëshkonin, sepse nuk i kisha dëmtuar. Tani e tutje nuk mund të mungoja, por nuk kisha zyrë dhe shoqja ime nuk mund të më linte të hyja. Vërdallosesha poshtë e përpjetë se nuk dija ç‘të bëja. I zbrisja e i ngjisja disa herë shkallët, për një çast isha sërish vajza e nënës sime, përderisa kisha një shami. E hapa mbi një parmak mes katit të parë dhe të dytë dhe u ula sipër. Mbi gjunjë hapa fjalorët e mi të mëdhenj dhe nisa të përktheja përshkrimet e makinave hidraulike. Unë isha një shaka dhe zyra ime ishte një shami. Gjatë pushimit të drekës, mikja ime ulej afër meje në shkallë. Drekonim bashkë si më parë në zyrën e saj dhe siç bënim më herët në zyrën time. Nga altoparlanti i oborrit operatorët propagandonin lumturinë e popullit. Ajo hante dhe qante për mua. Unë jo. Duhet të rezistoja edhe për shumë kohë. Durova edhe disa javë që m‘u dukën të përjetshme para se të më pushonin. Gjatë kohës që isha një barsoletë, shfletova fjalorin për të parë se cili ishte kuptimi i fjalës Shkallë: hapi i parë i Shkallës quhet Fillim, ndërsa i mbarimit quhet Fund.

...Në shtëpinë time të fëmijërisë kishte një kuti për shamitë. Brenda kishte tri ndarje njëra pas tjetrës. Në të majtë shamitë e burrave për babanë dhe gjyshin. Në të djathtë shamitë e grave për mamanë dhe gjyshen. Në mes ishin shamitë e fëmijëve për mua. (...) A mund të thuhet se objektet më të vogla - qofshin ato trombë, fizarmonikë, ose shami - bashkojnë edhe gjërat më të pangjashme? Që objektet qarkullojnë dhe në devijimet e tyre kanë diçka që u binden përsëritjeve - rrethit vicioz, kjo mund të besohet, por mund të mos thuhet. Por ajo që nuk mund të thuhet mund të shkruhet. Sepse e shkruara është një akt i heshtur, një punë që prej kokës shkrihet tek duart. Goja lihet mënjanë. Gjatë diktaturës kam mësuar shumë, gati gjithmonë, sepse kisha vendosur të mos i bija trombës. Gati gjithmonë e folura ka pasur pasoja të padurueshme. Por e shkruara ka nisur me heshtjen, atje mbi shkallët e fabrikës ku bëja llogaritë me veten, më shumë nga sa mund të thuhej. Faktet nuk mund të artikuloheshin më në diskutim. Maksimumi shtesat e jashtme, por jo veprimet e tyre. Këtë mund ta pëshpëritja vetëm me mend, e heshtur, në rrethin vicioz të fjalëve gjatë të shkruarit. Ajo ishte etje për fjalët. Vetëm vorbulla e fjalës mund ta mirëpriste gjendjen time. (...)Sa më shumë fjalë të dimë aq më shumë jemi të lirë. Nëse na ndalet goja, mundohemi të afirmohemi përmes gjesteve, ose deri edhe objekteve. Janë më të vështirë për t‘u interpretuar, mbeten për pak të padyshimta. Kështu mund të na ndihmojnë të transformojmë përuljen në dinjitet, që për pak nuk është pjesë e dyshimit.

Pak para se të emigroja nga Rumania, mamaja ime u thirr një mëngjes të bukur nga polici i vendit. Ishte te dera kur i erdhi në mendje "Ke një shami". Nuk kishte. Duke qenë se polici ishte i paduruar, ajo u kthye sërish në shtëpi dhe e mori një shami. Duke qenë rojë, policit iu ngritën nervat. Rumanishtja e nënës sime nuk mjaftoi që të kuptonte ulërimat e tij. Gjatë gjithë ditës nëna ime qëndroi e mbyllur atje. Orët e para qëndroi e ulur në një tavolinë me të duke qarë. Pastaj nisi të bënte ecejake poshtë e lart dhe të merrte pluhurat nga mobiliet e zyrës me shaminë e lagur prej lotëve. Pastaj mori kovën e ujit nga cepi, mori peshqirin e varur në gozhdë dhe pastroi dyshemenë. U indinjova kur ma tregoi. "Si mund t‘i pastrosh zyrën atij?" - e pyeta. Pa u turpëruar ajo më tha: "Kërkova një punë, në mënyrë që të kaloja kohën. Dhe ajo zyrë ishte kaq e pistë. Për fat të mirë kisha marrë me vete një nga ato shamitë e mëdha të burrave".

Vetëm atëherë kuptova: në këtë gjendje të ndalur, nëpërmjet përuljes suplementare, por të vullnetshme, ajo kërkonte dinjitet për veten...

Uroj të mund të them një frazë për të gjithë ata që u është nëpërkëmbur dinjiteti nga diktaturat, por edhe atyre që u ndodh akoma edhe sot - dhe që të jetë një frazë me fjalën shami. Dhe që të jetë një pyetje: "Keni një shami?"

Mund të ndodhë që kërkesa për një shami të mos nënkuptojë aspak shaminë, por vetminë akute të njeriut?

Sot përkthyesi i njohur do të mbushte shtatëdhjetë e shtatë vjeç. Prej gjashtë viteve nuk ndodhet më fizikisht në jetë, por në kujtimet e miqve dhe të dashamirësve të librit