Me rastin e botimit në Francë të librit të tij të ri, "Darka e gabuar", publikuar nga shtëpia botuese "Fayard", shkrimtari shqiptar, Ismail Kadare, u përgjigjet disa pyetjeve mbi jetën dhe punën e tij krijuese
Ismail Kadare
Didier Jacob
Shkrimtari i madh shqiptar, Ismail Kadare, rrëfehet për gazetën franceze "OBS Nouvel", me rastin e botimit në gjuhën franceze të romanit të tij, "Darka e gabuar". Për gazetën, Kadare tregon mbi letërsinë, krijimtarinë e tij gjatë dhe pas viteve të diktaturës, lidhjet me politikën, (deri edhe te zgjedhja e Barak Obamës si President i Shteteve të Bashkuara të Amerikës), pranimin e Ballkanit në Europë, pa lënë mënjanë edhe çmimin "Nobel" për letërsinë, kandidat për të cilin Ismail Kadare vazhdon të jetë prej thuajse 30 vitesh tashmë.
Në romanin tuaj të fundit ju përqeshni thuajse të gjitha llojet e diktaturave që janë vendosur në Shqipëri: atë otomane, fashiste dhe komuniste. Historia shqiptare, thoni ju, është pothuajse një palaçollëk, një shaka tragjike, por edhe qesharake...
Është e vërtetë. Shqipëria ka qenë hera herës sa dramatike, aq edhe groteske. Ne kemi zotëruar artin e prishjes të marrëdhënieve diplomatike. E kemi bërë këtë me Anglinë, Perëndimin, Bashkimin Sovjetik dhe Kinën.
Ju që keni qenë shpesh i censuruar në Shqipërinë komuniste, a besoni ende se politika mund të veprojë në të mirë të njerëzve?
Ndonjëherë po. Ajo ndryshon çdo javë. Çdo gjë që ndodh në botë nuk është domosdoshmërish e keqe. Por është e vështirë të kemi predispozitën e nevojshme për ta parë qartë. Kjo është arsyeja pse letërsia është e nevojshme, jo vetëm sepse ajo i ndriçon gjërat, por edhe sepse ajo i bën më enigmatike. Herë pas here ne kemi nevojë për këtë perde, për të mos qenë në kontakt të drejtpërdrejtë me këtë të vërtetë të gjallë.
T‘i kthehemi aktualitetit, zgjedhja e Obamës ju kënaqi, apo e patë me dyshime?
Doni të thoni nëse jam përfshirë edhe unë nga Obamomania? Në të vërtetë jo. Në Ballkan, skenë e konflikteve mizore, ndjehet një lodhje nga shthurjet. Ky është një rajon shumë i ashpër, autoritar, mizor dhe epik. Europa ka dështuar në menaxhimin e këtij rajoni. Ne vuajmë nga pavendosmëria për të vepruar kundrejt nesh. Kjo politikë është shpesh kontradiktore dhe e palogjikshme. Vendet perëndimore njëherë duan që ne të jemi në Europë, e pastaj jo. Kjo krijoi në këtë gadishull, i cili ndodhet në gjendje alarmuese, lodhje nga demokracia. Njerëzit duan diçka të qartë dhe të vendosur, me sa më pak turbullira. Për sa më përket mua, unë e di që politika është e vështirë. Është e lehtë të kritikosh, edhe falas madje. Por është edhe e kuptueshme teksa sheh popujt e Ballkanit që për një kohë të gjatë preferojnë qeveritë që marrin vendime të vështira.
Ju nuk keni tentuar asnjëherë të merreni me politikë?
Më kanë propozuar disa herë për të qenë president. Për faktin se jam shkrimtar i njohur, do të falnin edhe gabimet e mia. Por politika është një botë paralele që nuk është e imja. Letërsia është një univers në vetvete që funksionon sipas ligjeve të veta. Sigurisht, ka pasur shembuj të shkrimtarëve që kanë luajtur rol të rëndësishëm në politikat e vendeve të tyre, si Vaclav Havel. Por unë nuk mendoj se Havel do të kishte mundur të drejtonte Greqinë, Serbinë, Shqipërinë apo Malin e Zi, që janë vende problematike.
Gjatë diktaturës staliniste ju keni qenë shpesh në heshtje. Si ka vepruar censura ndaj jush?
Nëse jeni një shkrimtar i njohur, atëherë jeni armik. Nuk ju ndalojnë të thoni të vërtetën për arsye politike. Por për shkak se ju jeni mjeshtër në fushën tuaj, atë të letërsisë, gjë që nuk është e pranueshme për një regjim totalitar. Ju jeni një pushtet i kundërt që duhet të shkatërrohet. Ose ju pranojnë nëse jeni ju vetë që shkatërroni autoritetin e tyre duke u shndërruar në një shkrimtar qesharak, ose ju vazhdoni të rezistoni dhe atëherë ata ju refuzojnë. Kjo nuk është një deklaratë që mund t‘ju shpëtojë. Shteti nuk ju beson. Ajo çka ju do të bëni për katër apo pesë vitet në vazhdim, do të çojë në braktisjen tuaj. Kjo tregon se shteti nuk ka frikë. Prandaj nuk ka disidentë në stalinizëm. Kjo është një ëndërr. Nuk ka ekzistuar. Është thjesht e pamundur. Disidenca fillon kur pushteti shfaq shenjën e parë të thyerjes, shenjën e parë të lirisë.
Disa shkrimtarë të mëdhenj janë frymëzuar më shumë kur pas mungesës së lirisë kanë mundur të kalojnë në një vend perëndimor e të thonë të gjithë të vërtetën. Në rastin tuaj, a ka ndodhur e njëjta gjë me letërsinë pas ndryshimit të regjimit?
E vërteta është se unë nuk kam jetuar fillimisht në censurë e pastaj në liri. Me raste kam jetuar lirinë dhe censurën. Kisha jetën time në Shqipërinë staliniste, dhe kam pasur një tjetër jetë në Perëndim. Jam botuar në Francë që në vitin 1970. Kam kaluar njëzet vjet nën diktaturë, ndërkohë që në anën tjetër merrja vlerësime. Ky pozicion ishte absurd, i papranueshëm për regjimin. Ky është një fenomen i rrallë. Kështu, që në atë kohë unë mund ta dija të ardhmen time, gati si në një pasqyrë magjike, ajo e shkrimtarit që ishte tashmë në Perëndim. Unë e shihja se çfarë qëndrimi do të mbanin ndaj meje pas rënies së komunizmit. Sepse unë e dija që komunizmi do të binte. Nuk e dija se kur, por e dija që ditët e tij ishin të numëruara. Në Francë, në Londër, Shtetet e Bashkuara, Japoni, librat e mi ishin të njohur: kjo ishte jeta ime e dytë! Është e njëjta gjë sikur të shoh se çfarë do të ndodhë pas vdekjes sime. Ishte pikërisht jeta që shihja pas rënies së regjimit. Sa për pyetjen tuaj, unë e kuptoj qartë. Ju doni të thoni nëse unë shkruaj më mirë ose më keq pas rënies së regjimit? Këtë unë nuk e di. Në fakt, ka një tjetër alternativë për të cilën unë nuk kam menduar: është të shkruarit njëlloj. Kjo është ajo që ka ndodhur. Unë shkruaj në të njëjtën mënyrë. Librat e mi nuk janë as më të mirë, as më të këqij. Janë vetëm librat e mi.
Ju dini më shumë për letërsinë sot, se sa në fillimet e karrierës suaj?
Në letërsi ka kaq shumë mistere që shkrimtarët nuk i kanë zbuluar ende. Mundësitë janë të jashtëzakonshme. Shkrimtarët u janë afruar shumë herë kufijve të së padukshmes, por janë ndalur para se t‘i kalojnë. Truri human është bërë i tillë, ai nuk ju lejon të shkoni më tej. Ai qëndron përballë me të vërtetën përfundimtare.
Një të vërtete që feja i qaset?
Jo, letërsia shkon përtej fesë. Është më e thellë, më e ndërlikuar. Ne jemi përballë pengesave që askush nuk i ka zgjidhur. Presioni i padukshëm, por më e tmerrshme se censura është mungesa e talentit, aftësisë, që do të lejonin t‘i afroheshe të vërtetës së madhe. Unë kam një tjetër roman që është duke u përkthyer në frëngjisht, i cili merret me këtë zbulim të mundshëm.
Ju prekni atje mitet themeluese të njerëzimit?
Po. Miti i Orfeut, për shembull, është shumë i errët. Orfeu ka bërë një ndryshim në zotërimin e muzikës. Para tij, ka pasur shtatë nota, shtatë muza. Ai shtoi dy nota, pra u bënë nëntë. Ky ndryshim u pranua nga Apolloni. Kjo shkaktoi diskutim. Por çfarë është e rrezikshme në këtë ndryshim? Çfarë është ndoshta e rrezikshme në shtimin e dy telave? Ne nuk e dimë. I takon letërsisë të përpiqet për ta kuptuar.
Botuesi Claude Durand, i cili sot është tërhequr pjesërisht, do të thotë shumë për ju...
Po. Ishte pothuajse gjithmonë redaktori im. Dikur ka luajtur një rol konkret në jetën time. Ishte ai që erdhi dy herë në Shqipëri për të marrë dorëshkrimet e mia. Kjo më ndryshoi jetën.
Nuk jeni lodhur duke qenë gjithmonë në listën e çmimit "Nobel" për letërsinë, pa mundur ta merrni atë?
U bënë tridhjetë vjet që më flasin për "Nobel"-in. Me "Nobel"-in apo jo, aq më bën. Është e vërtetë që e kam vlerësuar festën e "Nobel"-it dhe jam i habitur që është bërë botërore. Një çmim letrar i kësaj rëndësie është i këndshëm. Më pëlqen që njerëzimi ka gjetur këtë mënyrë për t‘i paguar haraçin një shkrimtari. Është i këndshëm po aq sa balloja vjeneze e Vitit të Ri.