Qytetari Ruso dhe njeriu

SADIK BEJKO*



Implikimet e gjera të termit “qytetari Ruso” mua më çojnë te diçka që është në burimet e jetës e të profesionit tim, në diçka që është personalisht e imja. Nuk e di se si e kanë përthyer në kulturën e tyre barbarogjenin e Rusoit të tjerët. Vendi im është krijuar me përpjekjet e intelektualit dhe të fshatarit shqiptar. Të dy me sytë nga qyteti dhe për të dy “dielli lind andej nga perëndon”. Por... më mirë të vazhdoj.

1.

Kam bërë një shkollë pedagogjike dhe e kam lexuar shqip “Emilin” e Rusoit. Njeriu i natyrës… një ëndërr iluministe, një protestë ndaj shoqërisë, një iluzion i bukur apo ende një aspiratë? Para se të flas për një përvojë ngushtësisht timen që nga fëmijëria, do të bëj një udhëtim dituror në atë se si është përthyer natyra në veprat e shkrimtarëve . Kjo lidhet me profesionin tim si ligjërues i letërsisë botërore në universitetet shqiptare. Poetët taoistë kinezë në ekstazat e kërkimit të taos larg qytetërimit, në tempujt majë maleve, e hapnin veten katërsh para natyrës dhe e linin taon të hynte brenda tyre, t’i rilindte, t’i pastronte, të fliste brenda tyre. Natyra ishte fe, tempull… udhë e ligj universal, mbase një takim me një përjetësi që vjen nga jashtë me meditim e si fëmija te nëna rritet e lëvrin padukshëm, por në rastin e takimit me taon, në vend që të lind fëmija, rikrijohet vetë e ëma. S’mund të mos e kujtoj himnin për pemën e ullirit te tragjedia “Edipi në Kolonë”: kthimin e Sofokliut, e poetit 90-vjeçar, te njomësia e blertë rurale e te druri mitik i Mesdheut, te ulliri, që ka ngjyrën e syve të perëndeshës Athina, dru që argjendon, njom e vadit edhe poemat e Virgjilit, sidomos “Bukoliket dhe Gjerorgjiket”, që evokojnë origjinën e lashtë e të shenjtë rurale të latinëve. Këtu njeriu e natyra kremtojnë dhe gëzojnë bashkë në një magji që është më tepër se rit: një pjesëmarrje e dyanëshme, një krijim i dyanshëm. Retorika romantike e kthimit në natyrë si revoltë ndaj shoqërisë është larg nga panteizmi original i lashtësisë, ku natyra ishte zot dhe zoti ishte i shkrirë kudo në natyrë. Por romantikët ishin bij shpirtërorë të Rusoit. Pa shumë digresione të tjera, më vjen ndër mend tani romani L’etranger, I huaji, i Kamysë, dhe tragjedia e personazhit Merso (Mer dhe Solei), pra, tragjedia jonë si qenie rreptësisht të shoqërizuara: njeriu i natyrës është i dënuar të mos ekzistojë asgjëkund…

2.

Po kthehem te historia ime. Prindërit e mi ishin fshatarë. Jetonim në një shtëpi guri në lartësinë 800-900 metra mbi det në një fshat në Jug të Shqipërisë. Nga mbrapa shtëpive ishte mali. Poshtë një lumë, përballë - kodra të valëzuara mbuluar me pyje lisi. Atje kam përgjuar gjithë zhurmat e natyrës, lindjen e vyshkjen e gjetheve, shiun dhe borën, verën që e thante dhe e çante tokën, vjeshtën me aq fruta. Nuk do të zgjatem… por do të them se aq shpendë, insekte, kafshë të egra, barëra e drunj i kam ndjekur si në soditjen e një riti të shenjtë në gjithë këmbimet e tyre stinore. Kisha qengja, një kalë, kisha lopë e viça. I kam ushqyer me dorën time. Por meditimi e magjepsja ime para kësaj natyre që lindte dhe në ligjin e saj rrethor zhdukej për të filluar vitin tjetër nga e para, nuk u pëlqeu gjyshave të mi. Ata donin të ngjallnin te unë instinktin e gjahtarit dhe jo atë të meshtarit që pëshpërit me vete kushedi ç’fjalë në bashkëbisedimin fëminor me zogjtë, me gjethet, me ngjyrat, me shpendët, me gjallesat e panumërta që popullojnë malin, lumin, barin, bishat e egra, bletët e zogjtë e qiellit. Gjyshat e mi donin një burrë që vepron, jo një që mediton e flet me erën. Isha një zhgënjim për ta. Sidomos kur po kërkoja libra, kur më pëlqenin dhe librat e karamelet me ngjyra që im atë i sillte nga qyteti më i afërt. Lutjes sime për të shkuar në një qytet, babai nuk iu shmang. Fundja ky fëmijë është ndryshe: nuk i ka qejf sopatat, grackat, leqet, llastiqet… nuk i pëlqen gjahu. Ky do të lexojë e të tërhiqet më vete, të bërbëlisë… si prift, si ata që lexojnë libra. Isha aq i gëzuar që do të shihja një qytet. Ngjyrat e librave, katedrale, burra dhe gra të veshur aq ndritshëm, njerëz në sheshe që flasin për poezi e rrahje mendimesh të larta… Si do të më dukej kjo botë, si mund të afrohesha unë te ajo? Me këto pyetje në kokë pas gjashtë orësh udhë në këmbë, pas një a dy orësh gjumë drejt e në tokë, në afërsi të qytetit nga dukeshin dritat e tij, (në fshat nuk kishim drita të tilla, po ca llamba me vajguri), mezi po prisja ta shoh, ta prek qytetin. Por u zhgënjeva keqas. Mbaja për litari një mëshqerrë që e kisha ushqyer vetë dhe atë do ta shisnim te qyteti për të blerë disa gjëra për shtëpinë. Hymë pra herët në rrugët e qytetit. Një tmerr. Në vend të atyre që kisha fantazuar, pashë ca burra me përparëse të bardha si të grave të fshatit që shisnin qumësht e kuleçë, salep e panine me qofte për mëngjes. Burra që shisnin rroba. Ca të tjerë me mjekra të parruara u afruan të blinin mëshqerrën tonë. Ata mbanin thika në duar. Bjereni ta therim, thanë ata. Babai nuk ra në ujdi për çmimin. Po në vend të tyre vinin të tjerë më të këqij. Më zuri etja dhe babai bleu ujë. Bah, thashë, sa të këqij, këta shesin edhe ujë… ujë… po uji i burimit të fshatit tonë derdhet kot, si mund të shitet uji…Pastaj ca burra që shërbenin kafe… Zot na ruaj… Këta burrat e qytetit bëkan punët e grave. Ca burra të tjerë prisnin e qepnin rroba… edhe kjo më duhej, gjithë punët që në fshatin tim i bëjnë gratë, në qytet i bëkan burrat. I thashë tim ati të shkojmë atje ku janë librat. Po atje ishte një burrë me një sy dhe me një këmbë në një dyqan sa një brimë. Kjo sikur i dha shkelmin e fundit zhgënjimit tim për qytetin. Mora librat që m’u dukën të mirë, dhe i thashë babait të dalim te sheshi i qytetit. Atë ditë punëtorët e qytetit me kominoshe, me çekanë e me flamuj të kuq këndonin këngë partizane mespërmes rrugëve të qytetit. Nuk më pëlqyen fare. Në anët e rrugëve pashë lypsa. Për herë të parë pashë një burrë të shtrirë në shesh që zgjaste dorën për lëmoshë. Babai im i hodhi një a dy lekë dhe ai e falënderoi me zë të lartë. Bo bo, në fshatin tim edhe më i varfëri do të pranonte të vdiste, po kurrë nuk do të dilte në rrugë, të zgjaste dorën, të merrte lëmoshë dhe… dhe… të falënderonte. U mbusha me aq helm, sa i thashë babait të ikim nga sytë këmbët. Hiqi librat dhe ato karamelet me ngjyra, për të tjerat qyteti ishte fare katastrofë. Qyteti që unë pashë për herë të parë, ishte Berati, një qytet mbi 2000-vjeçar. Atje mund të gjesh disa nga ikonat më unikale të botës, punë të një piktori të famshëm postbizantin, të Onufrit. Kodikët prej pergamene të shekullit të pestë, kodiku i artë dhe ai i purpurt, janë të famshëm. Sot ato Vatikani i ka ekspozuar në stendat e tij si vlera të rralla. Këto piktura, kodikë dhe lagjja Mangalem, kalaja më tej se mesjetare janë sot pasuri të mbrojtura nga UNESKO. Por një qytet nuk mund të zbulohet nga thertoret, nga pazaret e shitjes së bagëtive, nga mitotologjia komuniste… Që të gjitha këto pasuri që sot janë në site-t me vlerë botërore, atëherë ishin shpallur si helm, si përfaqësuese të botës së vjetër, reaksionare, të zeza, përfaqësuese të prapambetjes shekullore. Është një qytet që mbase nga që i kërkoj ndjesë se e keqkuptova, më ndjell dhe e vizitoj pothuaj një herë në vit.

3.

Pas një zhgënjimi të rëndë, por si duket jo përfundimtar, prapë u ktheva te ideja ime fikse: të gjej qytetin, atë që më fanepsej nëpër libra. Dhe vazhdova shkollën, mbarova Universitetin, pashë biblioteka dhe pinakoteka. Pas Tiranës kam parë disa kryeqytete botërore. Kam parë dhe Budapestin… pas tij menjëherë edhe Vjenën. Dhe për një pafajësi timen, thashë që Budapesti perandorak është më me shije se Vjena perandorake. Aaa më tha dikush… do të hiqesh interesant, po këtë mendim e kanë thënë prej kohe. Mbylla gojën… po u gëzova që zbulova pa e ditur një gjë që e dinin të gjithë veç meje.

Siç e thashë, unë ndoqa librat dhe prej tyre kam pasur disa nga gëzimet më të mëdha, ashtu si dhe disa nga zhgënjimet më të mëdha. Po si duket, në gjërat që duam më shumë, lumturimi e zhgënjimi mund të shkojnë vetëm kështu, dorë më dorë…U bëra mësues fshati. Aty kudo kishte pak natyrë që unë e zbuloja dhe një libër në dorë e shijoja për kënaqësinë time. Në fshatra çoja libra, të cilët, kur ikja në verë, m’i vidhnin. Mirë bënin. Edhe unë si çun fshati në fëmini kisha vjedhur libra, se kur nuk ke ç’të lexosh, është torturë… të agjërosh në pritje të një libri që nuk e ke... është vuajtje.

4.

Me babanë tim ndodhi edhe më keq. Në vitin ’60 u kolektivizua çdo gjë: toka, dyqanet.. Kishat dhe gjithë objektet e kultit u mbyllën. Disa prej këtyre tempujve ku adhurohej zoti, u kthyen në depo për drithëra e për djathëra, në magazina të kashtës e të barit të tharë. Për një fshatar ajo që ndodhi pas ’60-ës, ishte më keq sesa një gjëmë. Toka, gjedhet, bagëtitë e imta, kali e mushka kishin qenë pronat e tij më të shenjta, sesa tempujt. Fshatari shqiptar ka vrarë, ka derdhur gjak kur i prekej prona vetjake. Kjo ishte pjesë e identitetit të tij si jetesë, si kulturë, por dhe pjesë e krenarisë së tij: dallimi i tij në zotësi, në rang e në pasuri nga të tjerët. I zhveshur, ai tashmë ishte një askush, askushi si identitet dhe si veçanësi vlerash. Nuk ka më pyll e kullotë, s’ka as kalë, ku burri kapardiset, shet zotnillëkun e vet për një kafshë aq të bukur dhe të pajisur me salltanet, me sharm tradicional. Ky fshatar që kishte një tokë, një pyll, një armë, një vresht, një shtëpi guri, një grua… që kishte dhe mustaqe… tani duhet të hiqte dorë nga të gjitha, se edhe gruan do t’ia urdhëronte shefi i vogël komunist i lagjes.. Ai burri kokëshkretë, prototipi i burrit mesdhetar që bën si ia thotë truri e nuk pyet për tjetër, tashmë ishte dorëzuar me të gjitha. Në se donte të jetonte, duhet të hiqte dorë nga të gjitha krenaritë e tij shekullore. Në Shqipëri çdo gjësend ishte e shtetit. Dhe njerëzit, pavarësisht se kafshonin gjuhën, këtë shtet e urrenin më keq se murtajën, se ashtu e meritonte… por edhe se në Shqipëri tradicionalisht është urryer shteti.

5.

Me këtë psikologji na zuri rënia e komunizmit. Ne shkrimtarëve na thuhej që të bënim poezi për kombinatet, për makinat bujqësore, për televizorin, për traktorin, për hidrocentralin, për kanalin vaditës, për ushtarin, për uzinat e çelikut e të naftës…U shkruan libra të tërë me heronj që vdesin në mbrojtje të lopëve, të deleve, të fabrikave. Komunizmi kishte teologjinë e materiales, dhe ti duhet të therorizoheshe në këta tempuj metalikë të mekanicizmit komunist. Nga shirat acide dhe ndotja e pakontrolluar, këto hyjni të teologjisë komuniste që janë poetizuar me ode e me marshe, sot po na pjellin përbindësha: lindin viça me tri këmbë e me dy kokë, gjela deti me tri këmbë, fëmijë me fytyrën nga shpina etj. Dhe… këto ne mund t’i shohim falë dëshirës dhe etjes së mediave për “skoop”. Por ka një gjë që nuk e shohim… dhe kjo fshihet thellë tek njeriu. Njeriu që urreu çdo gjë te komunizmi, kishte harruar se kishte urryer çdo gjë te vetja. Pse ky komunizëm shqiptar qe më i keqi se gjithë të tjerët? Pse ne shqiptarët arritëm ta poshtërojmë veten aq shumë, sa nuk ia falim dot vetes edhe pas kaq e kaq vitesh… Urrejta për komunizmin na u kthye si urrejtje për mjedisin, për kulturën, si urrejtje për çdo trashëgimi tonën. Ky është ndëshkimi më i madh që na ka lënë komunizmi: të fajësojmë veten, të mos t’ia falim vetes, të jemi në armiqësi të pandërprerë me veten. Shkurt, komunizmi, ra por na la pas filozofinë e tij: të urrejmë, të mos duam pasuritë tona, të jemi qenie në turbullim, të jemi si ai personazhi i Servantesit që o i mundim mullinjtë e erës në një ndeshje spektakolare dhe përfundimtare, ose nuk jemi burra, dhe s’kemi qenë kurrë burra…. Mitet, historia e kultura e përditshme stërgjyshërore e paraardhësve na ka gënjyer. E kur na gënjejnë edhe rrënjët tonë më të shenjta, atëherë ç’mbetet tjetër? Ndaj atdheu im është tragjik. Ai ëndërron shumë, beson shumë në ato që i thuhen, e pastaj bie në zhgënjime që nuk i shqiten. Dhe tani ne jemi pushtues tokash dhe trojesh që nuk janë tonat. Shqipëria ka problemin më të madh me këtë trashëgimi nga komunizmi: prona nuk ka zot, kështu tha komunizmi. Ai rrëmbente, pushtonte tokë e çdo pasuri tjetër dhe e bënte të vetën, kështu gjasme na qenka dhe në demokraci: vidh të vjedhim…Shpesh e gjej veten në atë njërin që do të kthehet atje ku ka lindur. Shtëpinë time të dikurshme nuk e gjej më. Edhe gurët ia kanë marrë. Shtëpitë e vilat e shumë prej shqiptarëve që në këto vite vunë para dhe i ndërtuan në toka të tjerëve, nuk i kam zili. Shqipëria në mëri me mjedisin, vetëm prish e shkatërron, ngre shëmti prej betoni, e trajton mjedisin si tokë të pushtuar, jo si krijesë të butë e të dashuruar, djeg pyllin, pret ullinj, pisha, për të ndërtuar hotele e motele. Më së fundi, do të pyesni ç’lidhje ka kjo me Rusonë. E di si e shpjegon Rusoi pronën private. E di dhe atë që të jetosh në një shoqëri, duhet të nënshkruash një kontratë, kontratën sociale, e di se që të edukohesh duhet të duash librin, po edhe të strehohesh nën gjethet e pemëve të nënës natyrë. Po unë ku jam me të gjitha këto që thotë Rusoi? Eksperimenti barbar që u bë me njerëzit e mi, i zhveshi ata nga natyrshmëria e njeriut, jo nga natyrshmëria si bimësi e shpesëri që me frymën e tyre të virgjër i kundërvihen prishjes shoqërore. Ajo që u mungon bashkëkombësve të mi është kultura animi, kultivimi i shpirtërores. Komunizmi shqiptar ashpërsisht tentoi që të mundë natyrën njerëzore. Jo njeriun e natyrës, por kthimin e njeriut në një kafshë shoqërore eksperimentale, në minj të bardhë, viktima laboratori. Këto kavie, kur ranë muret e laboratorit, urryen veten. Me gjasme sikur e kishin ato në dorë të ishin apo të mos ishin kavie.

6.

Dhe historia ime… Ajo mbeti ashtu siç e kishin parashikuar gjyshat e mi: një histori e trishtuar: të duash librat, të flasësh me to, të duash qytetin dhe… të jesh i përgjëruar për një shtëpi në fshat, ku të përgjosh ngjyrat e lumit, të pemëve,… të vetëdijësohesh për atë që koha ikën dhe ti je një zog i vogël i qiellit që krahët dikur dhe e shterin energjinë, të jesh peshk lumi që si i vogël e i ngrënshëm, duhet dhe të hapësh rrugë për zogjtë e rinj, për peshqit e rinj të stinës. Se ciklet janë të përjetshëm. Se ne në zëvendësim të cikleve, mund të jemi edhe jashtë tyre… Një ligjësi kjo që nuk kemi veç t’i nënshtrohemi…

*Sekretar i përgjithshëm i Qendrës PEN të Shqipërisë. (Kjo temë është mbajtur në takimin e organizuar nga PEN, Qendra e Hungarisë)