Poeti, plaku dhe këmba e thyer…

Fatos Arapi jetonte me kohën e poetëve të mëdhenj, më tepër sesa me kohën e vogël të bashkëkohësve. Nganjëherë guximi i tij që tronditës, sepse ai i takonte kohës së botës që të mbush me profecinë dhe të shkatërron prej zhgënjimit. Mbaj mend kur i bëne karton një libër me poezi. Më ra në dorë një kopje e tij. Sa poezi dashurie kishte brenda, sa iniciale femrash mëkati. Faqe të grisura, vija kryq, një masakër e vërtetë e çenzorëve të Komitetit Qëndror. Poezitë e dashurisë ishin të mrekullueshme, flas për ato që kishin shpëtuar, pak hermetike në kuptimin e mirë, përplot sekrete të fshehura që ndrynin një mahnitje të pakonsumueshme. Atë e mbanin për poetin e klasës punëtore, po më fort i pëlqenin poezitë e detit, të ullishtave të Vlorës, të fëmijërisë, dhe ca më tepër ato të dashurisë. Ai nuk përshkruante, po filozofonte me metaforën e tij të ndritshme. Metafora e Arapit e kishte prejardhjen nga polifonia labe, isoja e famshme e papërsëritshme, tejet e çuditshme, ai popull zërash me orkestrën e Nju Jorkut brenda dhe me Herbert Fon Karajanin. Kokë më kokë lebërit, krahëqafë lebërit dhe zërat prej harqesh, frymësh, pianosh, vargjesh të Arapit. Aty është Arapi i Vlorës. Aty në ato këngë me det e shkëmb, me ullishta e dafina. Aty, aty ku ai ishte nisur dhe s'kishte mbërritur ende. Po ç'donte ai sërish në atë qytet, i ndjekur nga një plak dhe nga unë?

Poetin e shikon shpesh në një kafene, se s'ka ku shkon tjetër, vetëm, vetëm fillikat, me filxhanin e kafesë përpara, me njerëz përqark që vetëm për art s'flasin, nga frika se mos ndjellin murtajën, se kështu thonë rronxhobonxhot e gjizës, po përmende fjalën art ke nxjerrë nga strofkulla murtajën. Fatos Arapi vështron tavolinat me sytë blu të ndritshëm që e bëjnë pa moshë, madje të ri, gati për një takim dashurie që ai s'ia përton, këqyr gotat e pijeve me fron të lartë, rininë e hareshme, rininë e bukur, (nuk e njeh njeri) po ai s'do t'ia dijë, se s'ka të bëjë me këtë botë të përkohshme, po vetëm me atë frymën marroke të poezisë, abstragimin e madh transhendent që përthyen gjithçka, një Abel që kërkon nëpër natë Kainin, po Kain s'ka dhe ai mbetet pa vrarë, një Karont që ta çojë poshtë, po Karont s'ka, sepse kjo botë erdhi me mungesa të mëdha dhe me prishje të ekuilibreve morale. Gjetjet e tij janë homerike, ritmi dhe shpirti këngëtar i vargut prej requiemi. Jeta dhe vdekja bashkë që, kur e kur, ndërrojne vendet me spikamën e apokalipsit. Nuk shpëtoi dot, është bërë për të thirrur sërish majekrahun: ehej, më keni një gjak borxh. Në qoftë se do të donte të jetonte me bollëk, me çifligje, femra, para, duhet të kishte hequr dorë nga poezia. Po ai kokëmushkë vazhdon të hiqet branë i sëmure vetëm me frymën e poezisë, me asgjënë e plotësisë, me çifligun prej ajri ku u shfaq një shenjë divine, plot shkëlqim. Ah, poezia!

Roland GJOZA

Ai mbërriti më në fund në ullishtat prej flake dhe pa poshtë detin blu. Pushoi pak dhe u nis sërish për udhë. Një plak i ngeshëm që donte të kalonte kohën me fjalë, e kapi nga mënga dhe e pyeti se ku po shkonte. Ai i tha në det. Më dëgjo mua, tha plaku...
Kështu fillon historia, po ai s'e dëgjoi gjer në fund. Plaku e ndiqte nëpër shkarrëzime. Dikush i pëshpëriti, lëre të shkojë të thyejë këmbën. Jo, tha plaku, nuk e lë, sepse ai është i paralajmëruari. Ia ke parë sytë? Atëherë aty ishte plaku, i panjohuri dhe unë. Fillova psallmet e vjetra, që s'i degjon njeri. Ja ç’'thashë.

1.
Fatos Arapi ishte profesori im i ekonomisë politike. Ai ka shkruar poemën e famshme “I përkasim komunizmit”. O zot, ai ka besuar sinqerisht te një sistem me fytyrën e një pëllumbi të paqes dhe të një dege dafine. Ajo është përplot art dhe të vjen keq që ai sistem i të mjerëve, ose më saktë i iluzionit të bukur të të mjerëve, ishte aq i pasur në këtë poemë. Ra iluzioni, u rropos dhe poema. Profesori im i dashur ishte kaq i vetmuar, sa unë mendoja se ai ishte rob i iluzioneve. E donte shoqërinë, por si një i mëvetshëm i pa shkrirë me të. Këlthiste me zërin e tij nervoz, por jo të sertë e cinik, përkundrazi imponues e ngashnjyes. Poeti e merrte më qafë, profesori e rehabilitonte. Njëherë la një takim me ne studentët e krisur pas poezisë. Ishte viti1973. Ai na foli për Vapcarovin, Migjenin e Bullgarisë. I kishte bërë një përkthim të shkëlqyer, gjer në detaje e hollësi, i kishte ruajtur ritmin, ngjyrën, temperaturën. Nuk e harroj asnjëherë atë leitmotiv që përshkoi atë bisedë tejet shpirtërore, komentin e mrekullueshëm që i bëri një poezie tejet intime, kur pas vdekjes poeti do të kthehej tinëz në dhomë dhe ajo, gruaja e dashur, do ta ndiejnte ëmbël edhe në gjumë. Sa i afërt bëhej Fatos Arapi kur të fliste për intimitete njerëzore. Kjo poezi e pas vdekjes më mbeti në mend nga ai takim. Pastaj e kërkova këtë damar prej ari te librat e tij, po e gjeja si të fshehur nëpër kapriata, oxhaqe furrnaltash, hidrocentrale, në mes të entuziazmit socialist.
Në atë kohë Ismail Kadare, poeti më i njohur, sillte poezinë moderne të metropoleve, figurat e guximshme, sensacionin poetik, Dritero Agolli tradicionalizmin e rinovuar me atë thjeshtësinë karakteristike të frymës popullore, ndërsa Fatos Arapi, që gjithmonë vinte pas tyre, ishte poeti që abstragoi me shumë mbi realitetin industrial. Poezia e tij sikur shkruhej për kohë të mëvonshme, natyrisht pa u kuptuar qartë kjo profeci. Kahja meditative me theks filozofik nganjëherë dukej më e errët seç duhej. Ai mund të keqkuptohej më lehtë. Megjithëse poezia e tij qe më e angazhuar me orientimet e kohës për të pasqyruar temën qëndrore të komunizmit, atë të klasës punëtore, Fatos Arapi lihej sapak në hije, kinse në hije, sikur të kishte bërë një mëkat. Ndoshta kjo e shpëtoi gjer në njëfarë mase, sepse zhgënjimet e ftohën entuziazmin e tij. Ai u kujtua, ndoshta, se tema e vërtetë ishte ajo që përjetonte përditë si individ në një shoqëri të ideologjizuar. Në librat e tij me imazhe të thata industriale do të bëjnë majë këto intimitete përplot mendim universal. Fatos Arapi, në treshen që përmenda, ishte më pak i besuar politikisht dhe më pak i pëlqyer artistikisht. Sepse ai nuk e përshtati poezinë e tij moderne me shijen tradicionale të popullit të tij, siç bëri Dritero Agolli. Ai krijoi një poezi të ngjeshur me mendim e imazh të ngjyrshëm, me freski spontaniteti tejet vetjak, ndjenjë të përmbajtur të thellë, ritëm të lartë. Ai jo rrallë më dukej i ndryshëm në pikëpamje dhe po aq i ndryshëm në poezi. Delirant si Dali, pa pikë turpi pohonte se ishte poeti më i madh i gjallë. Në fund të viteve ‘80-të. Madje shkoi gjer aty, sa të botonte një libër me ese ku ndodhte ai i ndryshmi i parë, profesori i ekonomisë politike, që i pëlqente materializmi i vrazhdë dialektik dhe në këtë prizëm e bënte leckë mikroborgjezin e fantaksur Lasgush Poradeci. Idealistin e madh.
Vite më vonë, pas 90-tës, shkon në Pogradec dhe merr çmimin Lasgush Poradeci. Profesor, i thashë, ju e keni sharë poetin e nositit. Kështu bëjnë të mëdhenjtë, më tha. Po unë ende nuk isha i bindur që ai ishte aq i madh. Po le mendtë me këtë Fatos Arapin, o Zot, ai vërtet i beson profecisë së vet dhe unë vuaj sepse ai nuk përjeton pikën e dyshimit. Kjo është fare e pacipë, madje e turpshme. Kujtoja kohët e shkuara,vitet 70-80- të, por nuk më vinte imazh tjetër. Ai ishte i paracaktuari, e gëzonte këtë instinkt, këtë kod të fshehtë të ngjitur në mish. Unë isha mësuar me heqjen, dukjen kinse të thjeshtë, pamjen e nënshtruar fisnikërisht të poetit.

2.
Po ai mëkati? Pse nuk e afronin,e dhe kur poezitë e tij bënin bujë? E lexove Fatos Arapin? Ishte i jashtëzakonshëm kësaj radhe. Dy shkrimtarët e mëdhenj, Dritëro Agolli, ky me shumë ofiqe, dhe Ismail Kadare, përherë i kritikuar e njëkohësisht i lavdëruar bujshëm, i njohur gjerësisht jashtë, përfitonin pa vetëdije nga kjo zbythje që i bënte politika Fatos Arapit. Ai shtyhej aty te vendi i tretë, edhe pse nganjëherë meritonte të parin. Ku ishte shkaku, ai gabim apo faj i fshehur nëpër katakombet e dosjeve? Krejt rastësisht do te zbuloja këtë të fshehtë rrëqethëse.
Isha në arkivin qëndror dhe po hapja disa dosje shkrimtarësh të kritikuar. Kisha një muaj që rrëmoja dokumente për një skenar për kulturën në diktaturë. Ja, në një plenium për artet e letërsinë, Mehmet Shehu kritikonte rëndë Fatos Arapin, i quante armiqësore një pjesë të poezive të tij, pikërisht ato poezi që ai i kishte më të mirat, intimitetet e mrekullueshme me atë kahje universale, që të joshnin tronditshëm t'i lexoje sërish e sërish. Aty, në atë plenium, shprehej qartë se ky poet ishte i rrezikshëm. (O Zot, Fatos Arapi paska shpëtuar fare kot.) Dhe më tej Mehmet Shehu hidhte insinuata per vëllanë e tij partizan, Vllasin... Ky paska qenë ai mëkati fillestar, rivaliteti në luftë, të mëdhenjtë që u zhdukën, sepse po vinte koha e të vegjëlve. E takova poetin tim të dashur dhe ia thashë këtë fakt. Ai më kërkoi numrin e dosjes dhe shtoi se po merrej prej kohësh me kinse hijen e tij në diktaturë, mënjanimin, me atë ngërç të jetës së tij.
Fatos Arapi jetonte me kohën e poetëve të mëdhenj, më tepër sesa me kohën e vogël të bashkëkohësve. Nganjëherë guximi i tij që tronditës, sepse ai i takonte kohës së botës që të mbush me profecinë dhe të shkatërron prej zhgënjimit. Mbaj mend kur i bëne karton një libër me poezi. Më ra në dorë një kopje e tij. Sa poezi dashurie kishte brenda, sa iniciale femrash mëkati. Faqe të grisura, vija kryq, një masakër e vërtetë e çenzorëve të Komitetit Qëndror. Poezitë e dashurisë ishin të mrekullueshme, flas për ato që kishin shpëtuar, pak hermetike në kuptimin e mirë, përplot sekrete të fshehura që ndrynin një mahnitje të pakonsumueshme. Atë e mbanin për poetin e klasës punëtore, po më fort i pëlqenin poezitë e detit, të ullishtave të Vlorës, të fëmijërisë, dhe ca më tepër ato të dashurisë. Ai nuk përshkruante, po filozofonte me metaforën e tij të ndritshme. Metafora e Arapit e kishte prejardhjen nga polifonia labe, isoja e famshme e papërsëritshme, tejet e çuditshme, ai popull zërash me orkestrën e Nju Jorkut brenda dhe me Herbert Fon Karajanin. Kokë më kokë lebërit, krahëqafë lebërit dhe zërat prej harqesh, frymësh, pianosh, vargjesh të Arapit. Aty është Arapi i Vlorës. Aty në ato këngë me det e shkëmb, me ullishta e dafina. Aty, aty ku ai ishte nisur dhe s'kishte mbërritur ende. Po ç'donte ai sërish në atë qytet, i ndjekur nga një plak dhe nga unë? Ai e di, ai kokëkrisur. Me det ne sy e shkëmb në kokë, me iso te thembra e këmbës dhe me det, se ai ka dy dete. Kështu ka qenë gjithmonë, burrë i bukur me sy blu plot me tehe të mprehtë çeliku kryqëzuar me një trëndafil dimri, nga ai që ka zënë cipë bore. Me ata sy aq te bukur gabues për feminilitetin finosh, trazues e turbullues për adhuruesit e tij të shumtë që shtohen e shtohen, sepse poezia e tij fsheh sekretin e një moderniteti pa kohe. Ah,ç'bën ajo polifonia! Ajo polifonia e maleve Akrokeraune, e maleve të vetëtimave, që sot po çudisin botën dhe po vidhen artistikisht edhe prej kompozitorëve të medhenj të Hollivudit.
Por fatkeqësisht ky poet nuk po çudit njeri në një vend me shumë diell, ku poetët “vriten” përditë. Poezia e Arapit është dhimbja që zbukuron dhimbjen.
Ai ecën dhe tërheq zvarrë detin, ai det kaq blu dhe i bukur si sytë e tij të paturpshëm prej famës që s'e fshehin, hyn në kafene ai det, pihet në një gotë me ujë depozite, pastaj pështillet në një picetë letre bashkë me dy-tre vargje të shkruara rastësisht. Ai me det vjen dhe me det shkon, e vret përditë atë të shkretë det të bekuar, e poshtëron, e bën zhele, sepse ashtu u katandis poeti, një cung i vetmuar në shtëpinë e vjetër me një pikëllim të përjetshëm për Vllasin, pikëllim ullinjsh të Vlorës kur digjen bujshëm në zhegun përvëlues, pikëllim për pikëllimin si art. Ai fle në një guaskë të kaltër sirene që tundoi Odisenë në thellësirat blu të Jonianit, zgjohet te barka e Noes dhe këndon se "atdheu është dhimbje", shfaqet befas ne skafin e trafikantit dhe këndon (me polifoni ) "sepse jemi ne humbësit e mëdhenj, artin e shkëlqyer të humbjes ne e kemi ngritur në art."
Ai gjithmonë i shpëtuar del si ajo grima e rërës, që nuk humbi në anonimatin e ranishtes pa kujtesë, po prej durimit të madh u shndërrua në një perlë të vogël vezullimhollë. Po këto nuk i di njeri, veç poezia e tij, ajo frymë kokëkrisjeje prej deti e prej shkëmbi. Askush s'merret me të, përveçse të huajt. Edhe me Ismail Kadarenë të huajt merren. Po ata patën fatin ta bënin këtë atdhe të vogël barbar pjesë të botës së qytetëruar. Nuk e bënë se donin, se s'do ta kishin bërë, po e bënë se donte poezia, dhe ajo nga pakujdesia. Ndoshta ishte një gabim të ndihmoje këtë tranzicion të gabuar. Po poetët janë si fati rebel, shkon ku i teket dhe bën si i shkrep qypka.

3.
Plaku e ndjek hap pas hapi poetin që zbret thelluka, humbella e theqafje për atje, atje ku duhet shkuar, në det, përjetësisht në det. Prit, i thotë me zërin prej ajri, prit o njeri. Po Arapi i Vlorës s'dëgjon. Kështu ka qene ai dikur dhe sot si dikur. Sa herë e kujtoj Fatos Arapin në Lidhjen e Shkrimtarëve, askurrë në podium ku rrinin të zgjedhurit, po atje në sallë, nervoz, gati të shpërthente me pohe e bujë, me një ndjenjë hakmarrjeje për cakun që i kishin vënë dhe ai s'duhet ta kalonte, më trondit trishtueshem ajo humbje e tij përplot spikamë, ajo karizmë e tij e ndrydhur që lëshonte majekrahun: ehej, më keni një gjak borxh. Kështu më dukej ai gjaks pa kanun. Ishte lënë atje me urdhër nga lart, përtej cakut me rreth tebeshiri, të gjithë atje në Lidhje e kishin nga nje rreth tebeshiri, atë përcaktim me detyrim të kufirit të lirisë. Pas viteve 90-të ai u bë më vetmitar e më poet, prodhimtar, mjeshtër i mbaruar, profecia e fluturimit të tij u shpall. Tani që gjthçka është bërë e qartë e gjërat kanë shkuar në hullinë e vet, ai duket fare i qetë, madje pikëllueshëm i qetë, si ai profeti i shkretëtirës. Zëri i tij është zë në shkretëtirë. Askush nuk e dëgjon. Askush nuk e vë re. Sepse që të jesh poet, sot duhet të jesh edhe politikan, deputet i karfosur, mitoman pas medias, rëndom milioner i zellshëm e poet i bjerrë, që rri jashtë si roje bordelli. Atë, Arapin e Vlorës, e rrethojnë rronxhobonxhot e djathit e të gjizës, kontrabandistët dhe trafikantët, politikanët e fronit prej gjaku, kurvat dhe batakçinjtë. Ai prapë zbythet, tërhiqet, ikën dhe kthehet, ikën sërish dhe kthehet sërish, siç po kthehet tani me një mall si sëmundje. Poetin e shikon shpesh në një kafene, se s'ka ku shkon tjetër, vetëm, vetëm fillikat, me filxhanin e kafesë përpara, me njerëz përqark që vetëm për art s'flasin, nga frika se mos ndjellin murtajën, se kështu thonë rronxhobonxhot e gjizës, po përmende fjalën art ke nxjerrë nga strofkulla murtajën. Fatos Arapi vështron tavolinat me sytë blu të ndritshëm që e bëjnë pa moshë, madje të ri, gati për një takim dashurie që ai s'ia përton, këqyr gotat e pijeve me fron të lartë, rininë e hareshme, rininë e bukur, (nuk e njeh njeri) po ai s'do t'ia dijë, se s'ka të bëjë me këtë botë të përkohshme, po vetëm me atë frymën marroke të poezisë, abstragimin e madh transhendent që përthyen gjithçka, një Abel që kërkon nëpër natë Kainin, po Kain s'ka dhe ai mbetet pa vrarë, një Karont që ta çojë poshtë, po Karont s'ka, sepse kjo botë erdhi me mungesa të mëdha dhe me prishje të ekuilibreve morale. Gjetjet e tij janë homerike, ritmi dhe shpirti këngëtar i vargut prej requiemi. Jeta dhe vdekja bashkë që, kur e kur, ndërrojne vendet me spikamën e apokalipsit. Nuk shpëtoi dot, është bërë për të thirrur sërish majekrahun: ehej, më keni një gjak borxh. Në qoftë se do të donte të jetonte me bollëk, me çifligje, femra, para, duhet të kishte hequr dorë nga poezia. Po ai kokëmushkë vazhdon të hiqet branë i sëmure vetëm me frymën e poezisë, me asgjënë e plotësisë, me çifligun prej ajri ku u shfaq një shenjë divine, plot shkëlqim. Ah, poezia!
Plaku e ndjek, o i marrë, thërret në erë. Fatos Arapi qëndron. Ku po shkon, e pyet plaku sërish. Atje poshtë në ullishta dhe në det, atje është vendi im. Mos shko. Ç'thua, plak, unë mezi po pres... Atje është vendi i çalamanëve, tha plaku, nuk e ditke, bir? Ç'duhet të bëj sipas teje? Të thyesh një këmbë para se të shkosh atje, të bëhesh si ata. Përndryshe, nga zilia dhe nga kotësia, do t'i thyejnë të dyja këmbët, ose do të vrasin.
Fatos Arapi nuk e dëgjoi plakun dhe zbriti poshtë në ullishta në det.
Prandaj është kaq i vetmuar poeti, nuk e sheh askund, as në Parlament, as në Ministrinë e Kulturës, as në ndonjë forum intelektualësh, ai i ikën gjithçkaje me frikë (sa e vështirë qenka dhe përtej rrethit të tebeshirit), sepse po ta pikasin (e ndjeftë zoti!) vijnë dhe ia thyejnë këmbën.