"Nuk kërkoj shpagim për tragjeditë e mia"

Amik Kasoruho


Ishte 5 dhjetori i vitit 1990. Amik Kasoruho mbylli në valixhe copëzat e mbetura të një jete diktature dhe mori fluturimin. Pezull, kur në kokë i ishte brumosur ideja se nuk do ta shkelte më atë vend që duhej të quhej atdhe, nuk i pengonte dot kujtimet. N

Kishte provuar një sërë mohimesh para se të vendoste të ikte përfundimisht nga Shqipëria. I kishin vjedhur rininë, i mohuan lirinë, e detyruan të përjetonte pushkatimin e të atit, vitet e burgut, i mohuan letërsinë... Ishte 5 dhjetori i vitit 1990. Amik Kasoruho mbylli në valixhe copëzat e mbetura të një jete diktature dhe mori fluturimin. Pezull, kur në kokë i ishte brumosur ideja se nuk do ta shkelte më atë vend që duhej të quhej atdhe, nuk i pengonte dot kujtimet. Në fund të fundit, jeta aq është, një grusht kujtimesh. Mes tyre Kasoruho e kishte ndjerë shpesh shijen e hidhërimit. Është një nga ata të shumtët që diktatura i ktheu në personazhe. Në shembuj përvuajtjesh. Askush s‘mund t‘i skiconte më mirë. Jeta juaj ka qenë plot peripecira... "Jo për fajin tim", shqipton me një nënqeshje. Koha për të shënon 77 vjet, por për të asgjë nuk është ngutje. Nuk është as vonë. Ëndrrës së hershme të rinisë, të shkruarit, mundi t‘i kthehej veç atëherë kur këmbët i rrokën tokën italiane. Të shkruash për të mos harruar. Amik Kasoruho para 20 vjetësh e shihte dhe e sheh si një mision për të dëshmuar. "Nisa të shkruaja për një publik italian, që as nuk ia kishte idenë se çfarë kishte qenë Shqipëria e diktaturës. Kishte plot nga ata që vinin e më pyesnin nëse ato që shkruheshin ishin të vërteta. Europa duhet ta mësojë se si ka qenë në të vërtetë diktatura shqiptare", thotë Kasoruho, i ulur në një kafene të Tiranës. Do të ishte një nga vizitat e zakonshme, nëse në mes nuk do të hynte dhe lajmi i një botimi. "Ikje nga trilli i Perëndive", prezantuar që në vitin 2001 për publikun italian, vjen veç tani në shqip si botim i "Buzuku"-t të Prishtinës. Pse tetë vjet më vonë? "Nuk mendova se ishte e përshtatshme ta botoja për arsye që lidheshin me strukturën, superstrukturën, Shqipërinë dhe problematikat shqiptare të asaj kohe. Libri nuk është polemizues, por nuk doja t‘u shtoja telashe njerëzve të caktuar. Pastaj miku im më i mirë, Robert Shvarc, trokiti edhe në disa shtëpi botuese, por u duk që nuk ishin shumë të interesuara". Pas çdo fjalie, një grimcë heshtje ndan bisedën. Ndonëse kopertina të bën të besosh se është një roman, Kasoruho mohon me kokë. Nuk është trillim, por ngjarje dhe personazhe të vërtetë. Janë kujtime të përgjithësuara, të shprehura, pa ndonjë renditje kronologjike. "E gjitha jeta ime më kaloi para syve ndërkohë që po i largohesha Tiranës më 5 dhjetor të vitit 1990. Mendoja se nuk do ta shihja më Shqipërinë, Tiranën, njerëzit e mi. Në fakt nuk ndodhi kështu. Mungova për dhjetë vjet, sepse nuk kthehesha dot për shkak të statusit të refugjatit politik, por ditën që mora nënshtetësinë italiane, u ktheva. Që atëherë vij çdo dy-tri vjet në Shqipëri", tregon me ton të butë Kasoruho. Në fakt, më herët ai u bë dëshmitar i rrëzimit të diktaturës. Ishte në Itali kur dëgjonte e shihte pamje protestash në vendin e tij. Udhëton për 48 orë dhe i sheh nga afër ndërrimet e epokave. Në fakt tund kokën. "Vendosa të largohesha përfundimisht kur në zgjedhjet e para u zgjodh sërish Ramiz Alia. Isha i zemëruar me bashkëkombësit e mi. Pas 50 vjet diktaturë, treguan se nuk ishin ndarë me atë sistem". Më shumë se kurrë atëkohë duhet t‘i jetë kujtuar kur e arrestuan në vitin 1949, bashkë me të tjerë adoleshentë për tentativë të përmbysjes me dhunë të pushtetit popullor, ishte vetëm 17 vjeç; që pas tre vjetësh i pushkatuan të atin, Qemal Kasoruho, me pretekstin e të ashtuquajturës "bombë e ambasadës sovjetike". Së bashku me nënën, e internojnë në rrethinat e Lushnjës. Më tej, pasi arriti të krijojë pas burgut familjen e tij, dëbohet për 27 vjet në fshatin Gosë të Kavajës. "Në Lushnjë kam kaluar pak vite. Atëherë isha djalë i ri, sapo kisha dalë nga burgu e nuk e kisha idenë se ç‘më priste dhe sa e vështirë do ishte të integrohesha sërish në jetën normale. Vitet më të vështira ndoshta ishin ato të fshatit Gosë. Sa herë që vij, shkoj atje, për të takuar ata fshatarë që më pritën ngrohtë mua dhe familjen time. Nuk kishin ç‘të bënin, ata njerëz nuk mund ta ndryshonin fatin tim, por janë munduar ta lehtësojnë", thotë Kasoruho. Nuk i pëlqen të flasë për vitet e burgut. Mendon se ka pasur shumë të tjerë që kanë vuajtur më shumë se ai. Ndërsa shton se ndoshta ishte diçka e domosdoshme njohja e asaj lloj jete, ndoshta ishte e thënë të plotësonin dijet, njohuritë, jetën me atë kalvar. Fajëson gjithë shkaktarët e tragjedive të shumë njerëzve, por nuk kërkon shpagim. "Do të thotë të ktheje historinë pas, të hapje plagë të reja. I fajësoj të gjithë ata që kanë qenë pjesë e atij ingranazhi kaq djallëzor, i fajësoj se nuk kishin asnjë arsye të bënin ato gjëra të përbindshme, se nuk kanë pasur idenë e konceptit të marrëdhënieve mes njerëzve, sepse për ta ishte ligj e drejta e tyre dhe jo e të tjerëve". Ëndrrën e rinisë, letërsinë, i takoi ta përmbushë këto vite të vona. I mbeti peng që në Shqipëri nuk mundi të botonte asgjë. Shkrimet mbeteshin zyrave, ndërsa emri i tij fshihej edhe në ndonjë përkthim që shihte botimin. U gjet në një tjetër univers kur në raftet e librarisë së botuesit të madh italian, "Feltrinelli", pa një mori titujsh e emra autorësh që as i kishte dëgjuar. Kafka, Kamy, Sartri e një tufë të tjerë autorësh ishin anonim për botën shqiptare. Nuk e mban mend mirë nëse ka qenë "Ishulli i thesarit" apo "Pinoku" libri i parë që ka lexuar. Por di me siguri se e ka lexuar italisht. Ndërsa të parin roman e ka përkthyer në vitet ‘62-‘63. Ishte "Komiti" i Xhuzepe Bertos. Nuk u botua asnjëherë. Humbi nëpër sirtarët e ndërmarrjes së botimit. Kasoruho nuk ka as dorëshkrimin e tij. E ndërsa ka sjellë shqip një sërë emra autorësh të njohur, teksa biseda vërtitet rreth përkthimit, thotë se nuk do të përkthejë më. "U lodha. Veç faktit që kam punuar me ngut, kam lënë mangët përkushtimin ndaj familjes e miqve", thotë. I ndjek zhvillimet e sotme letrare. Për të është një letërsi që po afirmohet dhe është prova më e mirë "për të bindur Rexhep Qosen që ne kemi letërsi e kulturë europiane". Ruan ende një tufë poezish që nisin nga 60 vjet më parë. Nuk di të thotë nëse do t‘i botojë ndonjëherë. Në mendje i vjen miku i tij, Robert Shvarc, dhe poezitë e shkruara me rimë, metër e strofa. Në çdo hap që hedh nëpër Tiranë, mbart me vete historinë e tij dhe atë të një regjimi. Për aq sa do të mundet, do shkojë e do kthehet prapë. "Tirana është qyteti im, ku kam lindur e jam rritur deri sa më arrestuan. Është qyteti i shokëve të mi, qyteti ku është vrarë e ku është varri i tim eti, është qyteti i njerëzve që më kanë dashur, ndihmuar e nuk kanë pyetur se cili jam".