E Kuqja dhe e Zeza/Ndryshimi midis Hitlerit dhe Musolinit

Përse nazizmi lindi dhe u ngjit në pushtet, çfarë roli luajti në këtë antibolshevizmi dhe çfarë nacionalizmi gjerman; shpirtërat e ndryshëm të lëvizjes së Hitlerit dhe modeli i tij ekonomiko-social, lufta në Spanjë dhe pakti Molotov - Ribentrop. Një intervistë me Ernst Nolte

Përse nazizmi lindi dhe u ngjit në pushtet, çfarë roli luajti në këtë antibolshevizmi dhe çfarë nacionalizmi gjerman; shpirtërat e ndryshëm të lëvizjes së Hitlerit dhe modeli i tij ekonomiko-social, lufta në Spanjë dhe pakti Molotov - Ribentrop. Së fundi, perspektivat e ardhshme të Gjermanisë dhe të Evropës.

Janë këto disa nga temat e kësaj interviste me Ernst Nolte, historian gjerman, nxënës i Hejdegerit, Hartmanit dhe Finkut, i cili e ka theksuar prerazi krahasueshmërinë midis dy totalitarizmave më të mëdha të shekullit të kaluar dhe ka afirmuar se nazizmi ka përfaqësuar një kundërgoditje ndaj revolucionit rus. Ka qenë në fakt një artikull i botuar më 1986 tek "Frankfurter Allgemeine Zeitung" me titull "E kaluara që nuk do të kalojë. Kundërvënie apo fjala fund", që ka ndezur një diskutim të gjatë e të ashpër midis historianëve gjermanë dhe që më pas u shtri në të gjithë Evropën. Sepse ka qenë ky fillimi i një rileximi në kuptimin e vërtetë të fjalës i nacionalsocializmit dhe i raportit midis totalitarizmave të Nëntëqindës, akti i lindjes i Historikerstreit-it, i kundërshtisë mbi revizionizmin historik. Teori e ekspozuar gjerësisht më pas nga historiani gjerman në librin "Lufta civile evropiane 1917 - 1945". Sipas Noltes, që aktualisht është Profesor Emeritus i Historisë Bashkëkohore në Universitetin e Lirë të Berlinit ku jeton e punon, historia e këtij shekulli është marrë në konsideratë vetëm nga një këndvështrim dhe detyra që ka dhënë gjatë këtyre viteve nuk ka qenë ajo që të përmbysë, por të integrojë kujtesën historike evropiane. Por sot, përkrah një rindërtimi kolektiv të asaj që ka ndodhur, duhet edhe të jemi të aftë ta harrojmë të kaluarën për të qenë vërtet të vetëdijëshëm, por ama jo të burgosur.

-Mund të thuhet se shekulli i XX-të, për sa i përket Evropës, është shënuar thelbësisht nga ëndërra gjermane për rindërtimin e Perandorisë së Shenjtë Romake? Një ëndërr ku në një kuptim tjetër shprehej një nevojë e detyruar nga Realpolitik: ajo e krijimit të një fuqie të madhe qëndrore në Evropë, e aftë për të konkuruar me Amerikën dhe Rusinë?

Pyetja nuk më duket e shtruar në mënyrë korrekte. Ideja e restaurimit të Perandorisë së Shenjtë Romake në kombin gjermanik u përhap në mënyrë të konsiderueshme në epokën veimariane, sidomos në mjediset katolike. Mund të flitet për një romanticizëm perandorak që përkufizohej gjermanik, por që në realitet ishte mbikombëtar, duke e shikuar atë edhe për popuj jogjermanë, si për shembull çekë. Është e vërtetë se ky romanticizëm perandorak ka influencuar edhe në konceptimet morale, por, sipas pikëpamjes sime, për të qenë të dallueshëm mirë nga nacionalsocializmi, për shkak se një lëvizje e tillë qysh nga fillimi ka qenë shprehje e nacionalizmit gjerman, që bazohej në perandorinë bismarkiane dhe që sigurisht donte të shkonte më tej respektivisht asaj. Hitleri ishte sigurisht një "gjerman i madh" (jo rastësisht ishte austriak). Domethënëse lidhur më këtë kemi edhe një pohim të tij: "Bismarku ka ndërtuar Perandorinë Gjermane, por Perandoria e Madhe Gjermane mund të realizohet vetëm nga një austriak dhe një katolik". Në fakt, Hitleri nuk ka dalë kurrë nga Kisha.

-Domethënë, diferenca është midis një konceptimi mbikombëtar dhe një nacionalist?

Pikërisht. Sigurisht që mund të gjehet një jehonë e romanticizmit perandorak tek nacionalsocializmi, por diferenca themelore është se ky i fundit mendonte që ta bënte Gjermaninë fuqinë hegjemoniste në Evropë; mund edhe të mendonte të pushtonte në mënyrë të qëndrueshme vende të tjera, por jo mbi bazën e një konceptimi perandorak, por të centralizmit popullit e të kombit gjerman. Pastaj, në bazën e nacionalsocializmit është edhe një konceptim i dytë, i ndërthurur me të parën, të cilën unë, në mënyrë tendenciale do ta përkufizoja jo nacionaliste, por antibolshevike dhe antikomuniste. Sikur ajo të manifestohej në gjendje të pastër, do të kish qenë një konceptim edhe ky mbikombëtar. Për shembull, në hapjen e të ashtuquajturit front lindor më 1941 do të kish gjetur sigurisht aleatë në forcat antibolshevike të Lituanisë, Letonisë, Ukrainës dhe bëhej fjalë për forca të rëndësishme. Praktikisht, Hitleri iu drejtua këtyre forcave, por në mënyrë pastërtisht propagandistike. Me pak fjalë, sikur antikomunizmi i Hitlerit të mos kish qenë i lidhur me një nacionalizëm të ngurtë, do të kish qenë e mundur të ndërtohej një front parësor antibolshevik paneuropian. Sigurisht, që nuk do të kish karakterizuar në radhë të parë Gjermaninë, por sigurisht do të kish pasur tek ajo vatrën e tij. Në të mund të gjeheshin nacionalsocialistët, nacionalistët ukrainas apo të Balltikut, por edhe për shembull francezët. Këta dy konceptime, ai kombëtar gjerman dhe ai më së pari antibolshevik, në momente të caktuara janë harmonizuar, por më së shumti janë përplasur dhe dobësuar reciprokisht.

-Doni të thoni se nacionalizmi qe një faktor ideologjik vendimtar për të koaguluar një forcë dhe një parti alternative ndaj bolshevizmit, por që në të njëjtën kohë ka qenë edhe një element në kontrast me këtë qëllim?

Po. Midis dy konceptimeve është sigurisht tek Hitleri një lidhje e qartë, për shkak se ai ishte i bindur se marksizmi nuk lejonte të bashkohej populli gjerman, por, në të kundërt, e ndante. Natyrisht, ndërsa kishte antibolshevikë edhe në vende të tjera evropiane, nacionalistë gjermanë jashtë Gjermanisë nuk kishte. Kështu saldimi midis antibolshevizmit dhe nacionalizmit gjerman ka dobësuar unitetin e fillimit.

-Le t'i shikojmë gjërat nga një këndvështrim lehtësisht i ndryshëm. Suksesi i nacionalsocializmit më shumë se dy faktorëve ideologjikë, atij nacionalist dhe atij antibolshevik, nuk mund të zbriste nga saldimi midis një socializmi antikomunist dhe interesit realpolitiker gjerman për t'ju kundërvënë fuqive anësore (Rusia dhe Angli) e të vinte në diskutim paqen e Versajës? Cili është raporti midis nivelit ideologjik dhe këtij interesi realpolitiker?

Realpolitika bazohet në një parim të thjeshtë: ta bësh shtetin tënd sa më të fortë e më të fuqishëm që mundesh. Në njëfarë kuptimi, një parim që ka lulëzuar edhe në vende të tjera evropiane, por jo me radikalitetin e njohur në Gjermani. Kjo për shkak se, nacionalsocializmi ideologjikisht është edhe diçka ndryshe: ideja e ndërtimit të "kombit gjerman", që jo rastësisht thuhet edhe socialiste, domethënë një vend pa luftë klasash, në të cilin kapitalistët nuk janë të eliminuar, por nuk zhvillojnë më një rol dukëshëm dominant.

-Nacionalsocializmi si rrugë e tretë?

Po. Nacionalsocializmi donte të ishte një rrugë e tretë. Sot, Gregor Gisi, lider i PDS-së, flet për rrugën e tretë midis kapitalizmit dhe socializmit sovjetik. Ishte afërsisht ajo që mendonte Hitleri dhe ky është një faktor thelbësor i mëtejshëm i nacionalsocializmit.

-Të cilës i shtohet antisemitizmi.

Po. Veç të tjerash mendoj se antisemitizimi (por ky është një përcaktim i gabuar, Hitleri nuk qe kurrë antisemit, qe përkundrazi proarab, por antijudaik) nuk mund të ndahet nga antibolshevizmi. Nacionalsocialistët nuk mund të përkufizohen antijudaikë, nëse nuk thuhet edhe se ata e kanë parë tek judaizmi origjinën e bolshevizmit. Antijudaizmi antibolshevik nuk është fenomen ekskluzivisht gjerman. Në epokën e Luftës së Parë Botërore, Musolini shikonte një marrëdhënie midis judaizmit dhe bolshevizmit. E njëjta gjë mund të thuhet për Çërçillin ose për "Civilta Cattolica", revistën e jezuitëve. Ajo që është e sigurtë është se shumë bolshevikë kishin origjinë hebraike dhe se Trocki mund të bënte atë që donte, por vazhdonte të shihte tek vetja një hebre. Natyrisht mund të indinjohesh për këtë dhe mund të theksohet që sionistët do ta kishin konsideruar Trockin një hebre renegat, një njeri që e kish prishur raportin e përkatësisë me popullin hebraik dhe që nuk kishte më besim në Zotin hebraik. Atëherq pyetja është: një njeri që ka prindër hebrej, a është akoma hebre? Mund të përkufizohet si i tillë? Është një pyetje e vështirë. Nacionalsocialistët i janë përgjigjur: po. Sepse qenë të bindur se judaizmi nuk është një fenomen kulturor, por biologjik. Por, e përsëris: antibolshevizmi antijudaik nuk është një manifestim kombëtar gjerman. Është një tendencë e pranishme në të gjithë Evropën.

-Në çfarë mase zgjedhjet e lëkundura të politikës së jashtme të Hitlerit kundrejt Rusisë kishin motivime gjeopolitike dhe në çfarë mase ideologjike?

Është pikërisht kjo tema në të cilën ndodhi përplasja midis dy krahëve të Partisë Nacionalsocialiste. Ishte krahu mynihas, që ishte dhe ai i Hitlerit dhe Rozenbergut, dhe ai i Gjermanisë veriore, domethënë ajo nacionalbolshevike, që mëshonte për një bashkëpunim midis Gjermanisë dhe Rusisë. Bashkëpunimi midis dy të mëdhenjve të mundur të Luftës së Parë Botërore. Një linjë që Hitleri e luftoi ashpërsisht, edhe pse në këto qarqe nacionalbolshevike nuk propozohej vetëm një aleancë me Rusinë, por edhe me Botën e Tretë, domethënë me të gjitha forcat antiangleze. Një parafigurim i tillë i tribotizmit të sotëm, tipike e personazheve si Oto Shtraseri, ishte i përhapur. Por, Hitleri e kundërshtoi gjithmonë hapur edhe pse ai ishte admirues i Perandorisë angleze, ishte anglofil. Ai mendoi gjithmonë për Herrenmensch, në të kundërt me nacionalbolshevikët. Me pak fjalë, përplasja ishte midis dy konceptimeve të ndryshme dhe midis dy rrugëve alternativave. Edhe sot, në linjë parimore, Gjermania ka përballë vetes, në perspektivë, mundësinë e të bërit aleat me Rusinë kundër Amerikës. Është një hipotezë që duket e tejshkuar, por që nuk mund të përjashtohet. Nga ana tjetër, në epokën e Vejmarit, dukej po aq e tejshkuar hipoteza e një aleance të Gjermanisë me Perëndimin dhe sot kjo duket e pakontestueshme.

-Mendoni që kjo shtytje e herëpasherëshme drejt Rusisë ka pasur dhe ka motive gjeopolitike, ekonomike apo edhe shpirtërore?

Rëndësia e faktorit ekonomik kërcen menjëherë përpara syve, duke qenë se Rusia sot, si gjithmonë, një prodhues i jashtëzakonëshëm lëndësh të para. Por nuk është vetëm kjo. Ka dhe një lidhje shpirtërore midis gjermanëve dhe rusëve, e cila ka mundësi të ketë të bëjë me një shtrat emocional më të thellë sa nuk vlen për raportin midis gjermanëve dhe amerikanëve. Një afinitet kulturor që për momentin është e mbytur, por që një ditë mund të rishfaqet. Por unë them: ekziston edhe më shumë afinitet midis francezëve e gjermanëve, që nuk ekziston me amerikanët.

-Francezët luftojnë sot kundër çdo predominimi amerikan që është i prekshëm. Por, cili është motivi i kësaj lidhjeje?

Kultura e francezëve - për aq sa ata nuk e pranojnë vullnetarisht - është aristokratike. Francezët mbesin të lidhur në trashëgiminë e mbretërve të mëdhenj të shekullit të 18-të. Në thelb edhe kultura gjermane është aristokratike. Idealizmi gjerman është kozmopolit, por jo demokratik. Me fjalë të tjera, armiqësia ndaj kulturës së Koka Kolas dhe MekDonaldsit mund të bashkojë rusë, gjermanë e francezë.

-Të kthehemi tek nazizmi. Kam përshtypjen se ju kini dashur të individualizoni më shumë faktorë në gjenezën e nazizmit: një faktor objektiv, domethënë i lidhur me interesa ekonomike e gjeopolitike; një i lidhur me emocione (frika e bolshevizmit); një tjetër akoma i lidhur me aspekte edhe obsesivë. është kështu? Dhe, në analizë të fundit, cili është aspekti përcaktues?

Mbi të gjitha duhen nënvizuar të dhënat objektive. Për shembull, pozicioni qëndror i Gjermanisë në Evropë. Gjatë Bundesrepublikës së vjetër, të flisje për centralitet gjerman dukej jo e mirë, por sot është sërish një e dhënë faktike. Nga kjo e dhënë faktike lindin veç të tjerash pasoja të veçanta, duke qenë Gjermania e lidhur shumë ngushtë në NATO. Por në epokën e Vejmarit, kur Gjermania ishte akoma sovrane, mund të zgjidhej hipoteza perëndimore, siç bëri Streseman, ose ajo Lindore, siç bënin nacionalbolshevikët, ose akoma një e ndërmjetme midis Lindjes dhe Perëndimit. Edhe Hitleri kish bërë të tijin një opsion: atë të sinjorisë gjermane, që duhej të afirmohej si në Lindje, ashtu dhe në Perëndim. Kjo tek Hitleri është e pranishme në formën më ekstreme. Ne do të shpartallojmë Anglinë, ne do të shpartallojmë Rusinë, të dyja fuqitë anësore do të munden nga ne. Sidoqoftë, orientimi i tij në thelb ishte properëndimor. Kjo është shumë e qartë tek Himleri, i cili në fund të konfliktit deklaronte hapur: "Nuk ka rëndësi për mua nëse amerikanët do ta pushtojnë Gjermaninë ose jo, e rëndësishme është që të më lënë të çoj përpara luftën në Lindje". Orientimi i Hitlerit ishte njëlloj. Por ideologjia nacionalsocialiste nuk lind vetëm nga kjo, por është e lidhur me ato emocione për të cilat folët ju. Jo vetëm me emocionet e përbashkëta të të gjithë gjermanëve: për shembull, ato të lidhura me padrejtësinë e pësuar në Versajë, nga të cilat lindte natyrisht një orientim parasëgjithash antiperëndimor. Ai që ishte shumë i fuqishëm tek Hitleri dhe nacionalsocializmi ishte emocioni antibolshevik. Antibolshevizmi i Hitlerit - siç e pohojnë sot të gjithë - nuk kishte vetëm një karakter antibolshevik, por sidomos një karakter mbrojtës. Nuk arrij t'i kuptoj ata historianë që nuk e perceptojnë sesa shqetësues ishte për Hitlerin fenomeni i bolshevizmit. Ajo diktaturë gjakatare për të cilën ai flet shpesh. Nuk duhet harruar edhe se në Gjermani ekzistonte akoma partia më e fortë bolshevike e Perëndimit. Të paktën në Hitlerin e parë, aspekti mbrojtës është shumë i spikatur dhe, sëbashku me të, edhe ndjenjat e frikës dhe urrejtjes. Emocione që janë jashtëzakonisht të rëndësishme për të kuptuar fenomenin nazist.

-Ndoshta për Hitlerin qenë të rëndësishme edhe emocionet e jetuara gjatë revolucionit komunist bavarez... Ai ndodhej atje.

Ai i sjelljes së Hitlerit në epokën e Republikës së Këshillave është një kapitull akoma pak i studiuar dhe që i ndan historianët. Ka që thonë se ai mori pjesë në manifestime proEisner dhe proRepublikës së Këshillave, por kjo deri më sot nuk është provuar. Kjo gjë më duket e pabesueshme nëqoftëse mendohet se sa ka shkruar Hitleri për këtë revolucion, që për të ishte edhe një revolucion judaik. Nëse ai mori pjesë në ndonjë demonstrim, kjo ndodhi ndoshta për të mos u individualizuar dhe kapur, por që të ketë qenë ndonjëherë socialdemokrat, nuk e besoj. Një herë kam shkruar: "Hitleri ishte një emocion i mishëruar". Emotiviteti ishte tek ai shumë më i fortë se arsyeja, anipse nuk ishte iracionalist në kuptimin filozofik. Për shembull, gjithmonë në letrën e tij antisemite të 1919 drejtuar Adolf Gemlishit, Hitleri ka paralajmëruar një antisemitizëm të arsyes në kundërshtim me atë të ndjenjave, që çon gjithmonë në progrome. Objektivi i tij atëhere ishte largimi i hebrejve jo nëpërmjet progromeve, por me ligje shteti, ajo që pakashumë kërkoi të bënte me ligjet e Nurembergut. Sot, nuk arrihet të kihet kujtesë për emocionet e atëhershme. Le të marrim një njeri të Kishës së atyre kohëve. Ndoshta do të kishte mundur te jetonte Republika e Këshillave si një eveniment i brendashkruar, por pastaj qe lufta civile spanjolle, në të cilën gjatë javëve të para u vranë në mënyrë shtazarake tetë, nëntë mijë priftërinj. Shumë kisha e dogjën. Atëhere, që një njeri që kish përgjegjësi në Kishë të mos ishte i gatshëm gjatë luftës t'u hiqte dheun poshtë këmbëve atyre me të cilët nuk ishte dakord, nacionalsocialistëve, për shkak se frikësohej se duke bërë kështu do t'ia dorëzonte Evropën Stalinit, unë e gjej një gjë të tillë përsosshmërisht të kuptueshme. Censura e rreptë, të cilës i nënshtrohet sot ky qëndrim, sidomos në Gjermani, më duket se buron pikërisht nga një miopi kolosale.

-Ju shpesh kini folur për sistem liberal, alternativ ndaj nazizmit dhe komunizmit dhe për ta vendlindje. Mund të na shpjegoni se çfarë nënkuptoni?

Koncepti i sistemit liberal ka qenë gjithmonë themelor për mua. Nënkuptoj me të një sistem në të cilin një opozitë radikale nuk persekutohet apo shtypet, por mund të organizohet e të shprehet lirisht. Në një kuptim të tillë, faktikisht Bundesrepublika nuk ka qenë një sistem liberal i përfunduar, por më shumë i gjymtuar. Në të vërtetë, një sistem klasik liberal ka qenë Republika e Vejmarit. Natyrisht që, sistemi liberal bart me vete rreziqe. Nëqoftëse vetëm diskutohet dhe nuk merren vendime, sistemi shpërbëhet. Unë nuk e ekzaltoj sistemin liberal, por vetëm në të jepet liri shpirtërore. Për këtë, ai është unik dhe i rëndësishëm në historinë botërore. Në një shtet teokratik nuk jepet liri shpirtërore. Le të marim rastin e Rushdiut, autorin e "Vargjeve satanike". Natyrisht që nuk e miratoj që ai të mund të dënohet me vdekje, por që një njeri të qortohet ashpër nga një shtet që ka tradita të forta fetare, pse ka sulmuar Profetin, e gjej të kuptueshme. Në Islam, faji i tij dënohet me vdekje. Mendoj se kjo është e kuptueshme. Vetëm se ky, pikërisht, nuk është një sistem liberal. Faktikisht, në një sistem liberal gjithçka, duke filluar nga themelet fetare të shoqërisë, duhet që të mund të vihet në diskutim, është kjo trashëgimia e Iluminizmit. Por atëherë, vij tek pyetja juaj, vetëm mbi bazën e një sistemi të tillë mund të zhvilloheshin fenomene si komunizmi apo nacionalsocializmi. Sepse ai është një sistem i hapur.

-Është e qartë se si një sistem liberal mund të jetë i cënueshëm dhe viktimë e lëvizjeve joliberale. Por çfarë u ka lejuar atyre ta bëjnë të tyren Evropën?

Unë i jap një prioritet komunizmit. Origjinalisht, komunizmi është dhe do të jetë patjetër zëri i të pavantazhuarve, Partia e Punëtorëve. Ai e nxjerr forcën e tij emotive nga fakti, që punëtorët janë shfrytëzuar, megjithëse duke qenë të bindur se janë prodhues të çdo të mire materiale, dhe nga bindja legjitime që i duhet dhënë fund kësaj padrejtësie të madhe. Mendoj se, rritja e një lëvizjeje të fortë punëtore në kuadër të sistemit liberal ka qenë një gjë tejet e rëndësishme dhe pozitive. Por një ndryshim i jashtëzakonëshëm ka ndodhur atëhere kur kjo lëvizje simpatike dhe legjitime ka marrë një karakter militant. Kjo ka ndodhur me revolucionin bolshevik. Pas tij u fillua të thuhej: Bashkimi Sovjetik është atdheu i klasës punëtore evropiane. Gjatë viteve Njëzet, një pohim i tillë ishte gjë e rëndomtë dhe ishte bërë fakt i kryer edhe me njëfarë indiference nga njerëz të djathtë. Ndërkohë, bolshevikët vrisnin shumë borgjezë, por ngjallnin pak emocione në borgjezinë perëndimore, në kundërt me atë çka ndodhi - me plot të drejtë - kur nazistët vranë hebrejtë. Veç të tjerash, pati edhe përjashtime. Hitleri, por edhe Çërçilli, qenë të dy të goditur nga këto masakra dhe do të qëndronin në të njëjtën anë, në sintoni të përkryer, sikur të qenë njohur në vitet Njëzet. Duhej të kalonte kohë përpara se ata të bëheshin dy armiq të mrekullueshëm. Për të gjithë këtë ideja e luftës civile evropiane nuk i qëndron një pozicioni kaq të djathtë siç thonë disa sot. Përderisa ajo pranon diferencën e madhe që ekziston midis bolshevizmit dhe nacionalsocializmit. Përderisa i pari ishte dhe ka mbetur ngushtësisht i lidhur me lëvizjen punëtore evropiane, e cila, në sytë e mi, ka qenë në parim diçka pozitive dhe e pasur me vlera. Në epokën bismarkiane socialdemokracia nuk ishte ajo që është sot. Ajo ishte marksiste, në thelb komuniste, mendonte që një ditë do të ndodhte shkatërrimi i sistemit, por nuk e përfshinte revoltën e armatosur, e cila deri në vitin 1914 ishte një ide e kultivuar në periferi dhe jo në majën e lartë të socialdemokracisë. Ama kjo ide u afirmua në Rusi. Atëhere lëvizja punëtore shfaqi një fytyrë kërcënuese dhe të falsifikuar. Ajo, dua të them pjesa komuniste, e bëri revoltën e armatosur të një pakice një maksimë, një qëllim dhe e gjitha kjo prodhoi pasoja. Borgjezia, që megjithëse ishte e kërcënuar me asgjësim nga bolshevikët, reagoi siç është thënë, në proporcion me rrezikun, në mënyrë të flashkët. Por në rrethimat e saj lindi një kundërlëvizje e ngarkuar me emocione: ankth, frikë, dëshpërim, urrejtje, por edhe i bindur për parësinë dhe vlerën e vet. Ky qe nacionalsocializmi dhe ky qe edhe fashizmi, megjithëse ai qe një fenomen më "normal".

-Sipas jush, cila është diferenca themelore midis Hitlerit dhe Musolinit?

Diferenca është ajo midis një fashizmi normal dhe një fashizmi radikal. Një parim asgjësimi ishte pikërisht edhe për fashizmin italian. Jo nga fillimi dhe për mua është shumë domethënëse që kreu i ri i qeverisë Musolini, në vitin 1923-1924 të thoshte: "Unë jam një fashist kushtetues. Sikur të kishte vetëm fashizëm, bota do të ishte e mërzitshme. Unë nuk dua një botë të ngjashme, duhet të ekzistojnë kontradikta, kundërpozicione...". Pastaj ai u shty nga gjërat, nga shokët e tij më radikalë të partisë dhe nga vetë kundërshtarët e tij, që t'i eliminonte partitë e tjera dhe të vendoste një regjim totalitar, por ama nuk i ka asgjësuar fizikisht kundërshtarët e tij, ose i ka vënë nën zap ose i ka shtrënguar me emigrim, por asgjë më shumë. Sidomos Musolini nuk ka përqendruar në një figurë gjithë ato që i konsideronte armike. Domethënë, nuk e ka krijuar figurën e hebreut. Për Hitlerin, hebreu është përqendrimi i gjithçkaje që ai urren. Kapitalizmi është judaik, masoneria është judaike. Socialdemokraci do të thotë marksizëm dhe marksizmi është judaik. E gjitha kjo nuk është tek Musolini. Pavarësisht këtyre diferencave të mëdha, unë e bëj Hitlerin të rihyjë në fenomenin fashist, sepse është e padyshueshme se të mëdhaja qenë diferencat, nga fillimi deri në fund është e pranishme një unitet shtrimi, por edhe strukture. Domethënë, ekziston një emërues i vogël i përbashkët fashist që veç të tjerash i përket edhe Action Française, gjë që për shembull nuk mund të thuhet për Frontin Patriotik Austriak të Dollfusit, që nuk merr pjesë në emëruesin e përbashkët fashist. Eshtë gabim të flasësh për klerikofashizëm. Kur klerikofashizmi është i theksuar shumë, mund të flitet për afinitet me fashizmin, por jo për një formë të fashizmit.

Përgatiti:

ARMIN TIRANA