Historia e Fierit, nga historiani Ilirian Gjika

Historia e Fierit, nga historiani Ilirian Gjika


Veshtrim fiziko – gjeografik

Rrethi i Fierit perben njeren nga 36 ndarjet territoriale te Republikes se Shqiperise te quajtura rrethe. Ai shtrihet ne rajonin perendimor te vendit duke zene pjesen jugore te Fushes se Myzeqese. Territori i tij ndodhet midis ketyre koordinatave gjeografike: gjeresi gjeografike 40o57’05’’, (veri) dhe 40o33’06’’, (jug) si dhe gjatesi gjeografike prej 19o49’48’’ ne lindje dhe 19o18’29’’ ne perendim.

Fieri kufizohet nga veriu me rrethin e Lushnjes, ne lindje me rrethin e Beratit, ne juglindje me rrethin e Mallakastres, ndersa ne jug me rrethin e Vlores. Brenda kufijve te ketij rrethi shtrihet nje siperfaqe toke prej 793 km2 dhe nje popullsi prej 254 123 banoresh1.

Ketu perfshihen edhe qytetet Fier, Patos, Roskovec dhe 117 vendbanime rurale (fshatare). Fieri ka nje dalje te gjere ne detin Adriatik duke filluar nga grykederdhja e Lumit Seman ne veri e gjere ne grykederdhjen e Lumit Vjosa ne jug. Territori ka nje reliev kryesisht fushor me nje lartesi mesatare prej 154 m mbi nivelin e detit. Ne pjesen veriore dhe perendimore te rrethit shtrihet fusha e Myzeqese se vogel kurse ne pjesen juglindore shtrihet zona kodrinore e Mallakastres, e cila sherben si zone nderlidhjeje ndermjet ultesires perendimore dhe krahines malore jugore.
Ultersira e Myzeqese se Vogel qe shtrihet nga Semani ne Vjose nuk eshte krejt e rrafshet. Ne te shtrihen ne drejtimin jug-veri krodrat e Ardenices (174 m). Kjo fushe eshte perbere nga toka argjilore te papershkueshme. Ujerat nentokesore jane shume afer siperfaqes se tokes duke ndikuar shume ne perberjen e lageshtires ne kete treve.
Vjetari Statistikor Fier.1999
Formimi gjeologjik I kesaj ultesire eshte bere rreth 1.5-2 milion vjet me pare kur Semani dhe Vjosa filluan depozitimet e tyre aluvionale duke krijuar formacione lyshterore. Perberja e tokave eshte e tipit kafe, te kripura, te kripura te bardha, sodike etj. Kodrat qe pershkojne kete fushe perbehen nga masa te periudhes neogjenike. Ato nderpriten ne veri te qytetit ne bregun e lumit Seman, per te vazhduar ne vargun e kodrave te Pojanit (105 m) dhe te Peshtanit. Ketu ndodhet edhe kuota me e larte e tyre prej 302 m, Likovuni. Me ne jug te kodrave te Peshtanit ngrihet kurrizi kodrinor i Varibobit i cili zbret drejt lumit Vjosa.
Ne pjesen juglindore te Fierit shtrihet zona kodrinore e Mallakastres (se bute). Kodrat e saj shtrihen ne lartesine 200-300 m dhe jane te perbera prej flishit, molasave dhe gelqeroreve. Keto formacione ulen gradualisht drejt veriut deri sa zhduken ne Myzeqe. Pergjate ketyre kodrave dhe lumit Vjosa shtrihet fusha e Cakranit, e cila vazhdon pergjate lumit deri ne afersi te Hekalit. Ne pjesen jugore te Fierit pergjate bregut te djathte te Vjoses se Poshtme ndodhet edhe fusha e Frakulles, midis Myzeqese dhe fushes se Cakranit. Hidrografia e rrethit te Fierit perbehet nga lumenjte Seman, dega e tij Gjanica dhe Vjosa e Poshtme. Lumi i Semanit pershkon me dredhime 61 km ne Fier ne fushen e Myzeqese. Ne veri te qytetit prane fshatit Mbrostar ai merr me vete edhe Gjanicen, dhe derdhet ne det duke formuar nje delte te madhe. Gjanica eshte nje nga afluentet e Semanit. Pasi pershkon 42 km pergjate Mallakastres, ajo futet ne qytetin e Fierit dhe me pas bashkohet me Semanin. Lumi i Vjoses pershkon 75 km te rrjedhes se tij te poshtme duke sherbyer si kufi midis rretheve Fier dhe Vlore. Klima eshte tipike mesdhetare me vere te ngrohte dhe te thate dhe dimer te bute dhe te lagesht.
Temperatura mesatare vjetore eshte 150C. Muaji me i ftohte janari karakterizohet nga nje mesatare prej 7.20C, ndersa muaji me i ngrohte korriku shenon nje mesatare prej 23-24 oC. Rreshjet bien ne forme shiu, kryesisht ne stinen e dimrit. Sasia mesatare e tyre arrin shifrat 986-1000 mm. Rrezatimi diellor llogaritet ne 226.32 kwh/m2 duke numeruar rreth 2000 ore ne vit. Kushtet e favorshme klimaterike dhe relievi i alternuar fushoro-kodrinor, pasurite ne faune dhe flore, me pellgje ujore kane ndikuar ne popullimin e kesaj treve qysh ne periudhen prejhistorike


Ne driten e zbulimeve arkeologjike (Paleoliti)!

Gjurmet me te vjetra te njeriut parahistorik ne treven e Fierit jane zbuluar ne stacionet 1 dhe 2 te Kryegjates dhe ne ate te Portezes1.

Arkeologet mendojne se ato i takojne periudhes se paleolitit te vone.

Nga studimet siperfaqesore te tyre per shfaqjen e njeriut te pare ne kete periudhe tregohet se treva midis Semanit dhe Vjoses eshte banuar pa nderprerje deri ne ditet e sotme. Njeriu i paleolitit qe u shfaq ne kete zone mendohet te kete qene ne stadin e nje ekonomie qe mbeshtetej ne gjuetine dhe mbledhjen e produkteve te gatshme. Ai nuk mund te jetonte gjithnje ne te njejtin vend ndaj detyrohej te bente nje jete endacake ne kerkim te ushqimit, per te mbijetuar. Veglat e punes te perdorura prej tij kane qene vegla te punuara me gure stralli, i cili ishte i nje cilesie jo shume te mire. Ato kane qene te tipave kruese, shpuese dhe thika te madhesive te ndryshme. Gjetja e tyre deshmon se keto vendbanime kane filluar te banohen rreth 40 000 vjet me pare.

Neoliti

Vendbanim i neolitit eshte stacioni i Cakranit. Vendbanimi i perket periudhes se neolitit te mesem,2 ne te cilin u bene ndryshime te rendesishme ekonomike-kulturore. Nje nga tiparet me themelore te kesaj periudhe eshte perdorimi i qeramikes, e cila eshte e disa tipeve si: qeramike e zeze, qeramika gri dhe ajo gri e zeze.
Kjo qeramike karakterizohet nga siperfaqet e lemuara, fakt qe tregon se zejtaria e neolitit ndodhej ne fazen e pare te zhvillimit. Kultures se Cakranit I perket edhe perdorimi I qeramikes barbotine e imprezo e trasheguar nga neoliti I hershem.

1. Te dhenat jane nxjerre nga ekspedita arkeologjike shqiptaro- amerikane ne kerkimet e zhvilluara ne vitet 1998-2000 ne hapesiren midis Semanit dhe Vjoses.
2. N. Ceka, M.Korkuti “Arkeologjia”, fq.33-39, Tirane 1993

Ne pikturime jane perdorur edhe motive gjeometrike. Nga germimet arkeologjike jane gjetur tipe te tilla enesh si: kupat bikonike, tasat trung-konike me fund te larte dhe enet me trup sferik. Kjo qeramike dallohet edhe per zbukurimet me inçizim te thelle ku eshte perdorur boja e kuqe ose e bardhe, si dhe zbukurime me konelvra.
Ne Cakran jane gjetur edhe ene te pikturuara, te jane te importuara nga Kultura Thesalike e Diminit te hershem. Keto objekte arkeologjike deshmojne per zhvillimin e tregetise midis kesaj treve dhe Thesalise (Greqi). Ne kete culture gjejme te zhvilluar edhe format e para te besimit arkaik. Keshtu ne nje koleksion figurash antropomorfe eshe paraqitur kulti i tokes meme (Magna-Mater). Nje forme tjeter kulti eshte edhe ajo e flijimit per nder te perendive. Nga germime arkeologjike jane gjetur disa skelete femijesh te mbledhur kruspull, te cilat deshmojne per kete kult flijimi. Kultura e Cakranit i perket kompleksit Adriatiko-Egjean. Objektet e zbuluara ne te jane bere ne tipe banesash neolitike te nendheshme dhe gjysem te nendheshme, te gjetura ne vendbanimin e fushes se Cakranit.Banoret neolitike te Cakranit aplikonin ritin e varrimit brenda baneses, ku kufoma vendosej ne pozicion fjetjeje nen dyshemene e tyre. Neolitikut i perkasin dhe dy sepata te gjendura gjate ndertimit te trasese hekurudhore Rrogozhine – Fier prane fshatit Petove1.

Gjate kesaj periudhe matriakati arriti kulmin e zhvillimit te tij. Prania e nje sere veglash pune deshmon se dega kryesore e ekonomise ishte bujqesia ndersa aktivitete te tjera te njeriut neolitik ishin gjahu, peshkimi, tjerrja dhe endja e pelhurave, qeramika, ndertimi i banesave etj.

Epoka e Bronzit
Gjurme te bronzit te vone (1500pk.1100pk) i gjejme ne varrezen tumulore te Patosit. Gjurmimet dhe germimet arkeologjike tregojne se ne kete periudhe filloi gjeresisht pergatitja e veglave te punes dhe armeve prej bronzi, te cilat zevendesuan ato prej guri dhe kocke, te periudhes pararendese. Perveç zhvillimit te metalurgjise zhvillim pati dhe qeramika. Kjo qeramike eshte e nje cilesie me te larte se ajo e periudhave te permendura me siper.
1.H.Ceka. Monumentet 2. fq 25-31, Tirane 197
Ajo eshte e pjekur mire dhe dallohet per nje pasuri formash. Nga keto forma mund te veçojme anforat trung konike me qafe te gjate, ene me dy vegje shiritore dhe enet me vegje brimake. Gjate kesaj periudhe u rrit edhe sasia dhe shumellojshmeria e objekteve prej bronzi. Njera prej ketyre objekteve eshte sepata dy teheshe. Ky tip sepate ishte riprodhim i objekteve te importuara nga Greqia dhe Maqedonia.
Tipe te tjera armesh jane shpatat, kamat, dhe thikat e tipeve te ndryshme. Ne Germenj(Divjake) jane gjetur edhe shpata te tipit me doreze te brirezuar. Me kete material u prodhuan edhe nje sere veglash pune, duke i dhene zhvillim edhe degeve te tjera te ekonomise si bujqesia dhe blegtoria, te cilat u favorizuan edhe nga klima dhe tokat e pershtatshme. Mendohet se ne kete periudhe ne bujqesi te jete perdorur edhe parmenda e terhequr nga kafshet, perveç veglave te tjera te inventarit bujqesor. Zhvillime te tilla ekonomike u shoqeruan edhe me ndryshime shoqerore. I tille ishte lindja e diferencimit ekonomik qe çoi ne krijimin e aristokracise fisnore dhe fuqizimi i rendit patriarkal, i cili zevendesoi Matriarkatin. Ne bronzin e vone u shpejtua1 proçesi i ngjizjes se fiseve te vogla ne fise me te medha nga te cilat u krijua bashkesia Ilire


Epoka e Hekurit

Nga historografia shqiptare epoka e hekurit ne vendin tone ndahet ne tre faza zhvillimi. Ne fazen e pare e saj(fillim shek 11 pes-fund shek 9 pes), behet kalimi nga Bronzi ne hekur ndaj dhe ajo quhet kalimtare. Kesaj periudhe i perkasin vendbanimi i kalase se Margelliçit dhe tuma e Patosit ne lindje te qytetit te sotem te Fierit.
Ne kete kohe formohet popullsia Ilire(Bronz-Hekur), dhe marrin formen e tipareve te tyre fiset kryesore te popullsise Ilire. Ky kalim shoqerohet me lindjen e banimeve te fortifikuara me mure. Ngritja e ketyre vendbanimeve erdhi si rezultat i zhvillimit, i cili po shpejtonte diferencimin ekonomik dhe ate shoqeror. Ne kete periudhe ishe bere e zakonshme lufta midis fiseve dhe federatave fisnore.
1.M.Korkuti, N.Ceka “Arkeologjia” fq. 59-75

Konflikte sollen edhe ndertimet e fortifikimeve te vendbanimeve, te cilat ngriheshin ne vende te larta dhe strategjike. I tille ishte dhe vendbanimi i qytezes se Margelliçit mbi kodrat e Patosit ne lartesine 200 m mbi nivelin e detit. Nga germimet eshte zbuluar ne anen perendimore e kalase nje trakt muri. Ai ka nje gjatesi 40 m, dhe gjeresi 2 m dhe perbehet prej dy faqesh te mbushura me gure te vegjel. Muri mbyllte nje siperfaqe prej 4 ha. Ne shtresat kulturore qe mbeshteten tek muri eshte gjetur edhe qeramika qe datohet qe prej bronzit te vone e deri ne fillim te hekurit. Te kesaj periudhe jane edhe varret tumulare te Drenoves(Mallakaster) dhe Germenjit(Lushnje). Nga materialet arkeologjike gjurme te fazes se pare te hekurit te cilat datohen qe nga bronzi I vone jane gjetur edhe ne Apoloni.
Ne fazen e trete te hekurit ne periudhen e shek VII-V pk do te lindin fillesat e qyteteve te ardhshme. Kjo periudhe njihet edhe me emrin periudha protourbane gjate se ciles nisi fillimi I jetes qytetare. Pikerisht ne kete kohe fillon e del ne pah treva e Ilirise jugore e cila perfshinte territoret nga lumi Neretva(Bosnje) deri ne lumin Vjose. Ketij grupi i perket edhe fisi Ilir i Taulanteve me shtrirje nga Vjosa ne Durres dhe ai i Bylineve qe banonte Mallakastren e sotme. Ne treven e Fierit si vendbanime te tipit Protourban permendim Margelliçin (Patos)1 dhe Mashkjezen(Cakran)2. Kurse ne veri dhe jug te saj permendim portet e Arnises(Babunja) ne Lagunen e Karavastase dhe Thronit (Treporti) ne afersi te Vlores.

1. Margelliçi, fshat prane Patosit. Germimet arkeologjike te viteve 1979 dhe 1982 kane zbuluar nje vendbanim protoqytetar me siperfaqe 5 ha. Si qender e fortifikuar eshte krijuar ne periudhen e Bronzit te vone.
2. Mashkjeza vendbanim paraurban me nje siperfaqe 0.3 ha sherbente ne shekujt VI-IV pes si vendstrehim per bashkesine fisnore. Muret e fortifikuara ishin te larte dhe te latuar mire. Nje rol kryesor ne te luanin hyrjet te tipit korridor i thelle. Vendbanimi si I Mashkjezes ka qene edhe ai I Belishoves.
Vendbanime protourbane kane qene edhe vendbanimet e hapura fshatare te lokalizuara ne fshatrat e sotem Strum e Marinez. Ne periudhen e mevonshme antike keto vendbanime nuk permenden ne krahasim me qendrat e tjera qytetare si Apollonia, Bylisi, Nikaja(Klosi) etj.

Taulantet

Gjate periudhes se antikitetit territori nga propatoka e Dyrrahut (Lumi Mat) e deri ne lumin Vjose(Aous) banohej nga fisi Ilir i Taulanteve. Pergjate lugines se Vjoses ne te djathte banonin Bylinet(Mallakaster) ndersa ne lindje te tyre, Atintanet1, duke nisur nga rreza e malit Shpirag. Per fisin Ilir te Taulanteve qe popullonte Myzeqene e sotme tregohen nga autoret antike dy gojedhena mbi origjinen e krijimit te tij.
E para eshte ajo e Apianit2 te Aleksandrise, i cili ne shkrimet e veta tregon kete legjende: “Origjina e Ilireve rrjedh nga martesa e Ciklopit Politem me nimfen Galatea. Nga kjo lidhje lindi nje djale, Iliri. Vete Iliri nga martesa e tij lindi disa
femije si: Enkeleun, Autarin, Dardanin, Medin, Perrebin, Taulantin, Parthen, Daorsen dhe Dasaren”
Ndersa Stefan Bizantini3 tregon nje tjeter legjende. Sipas saj, mbreti fenikas Agenori, lindi nga martesa e tij me Telefasen nje djale, Kadmin. Ky i fundit pasi do te rrembeje nimfen Harmoni, do ta mbaroje udhetimin e tij ne token e Enkelejve(Liqeni i Ohrit), ku lindi djali i tyre Iliri, nga i cili ka prejardhjen Taulanti.
Megjithese interpretimin mitologjik te prejardhjes te fisit te Taulanteve, ky fis do te luaj nje rol te rendesishem ne historine e Ilireve. Si rezultat i shtimit te lufterave fiset ilire krijuan aleanca njeri me tjetrin. Keto aleanca morren formen e federatave fisnore. Ne krye te tyre qendronin Bazilenjte, udheheqesit ushtarake te aristokracise fisnore.Edhe fisi i Taulanteve krijoi federaten e tij diku aty nga shekulli VIII – pk.5 Autor antik Polieni na njofton per inkursionin plaçkites qe ndermorri federata e Taulanteve e drejtuar nga bazileusi Galaur kunder Maqedonise, kur ajo qeverisej nga mbreti Argeu (659-645) pk.

1. Historia e Shqiperise “Iliret”, vell.1, fq.19, Tirane 1973
2.Appian Illyr. IV 2
3. S. Bizantin shkrimtar grek i shekullit VI . Perpilues i nje fjalori te gjeografise antike me titull “Mbi qytetet dhe popujt”.
4. Fenikasit ishin nje popull qe jetonte gjate antikitetit pergjate Libanit te sotem. Ne histori jane quajtur “korriere te qyteterimit”, sepse ne 1000 pk krijuan alfabetin e pare me 22 shkronja.
5. H. Shqiperise, “Iliret”, vell.1, fq.32 Tirane 1973

Diku nga fundi i shekullit te V pk, federata e Taulanteve duhet te jete perfshire ne shtetin Ilir te Enkelejve-Taulanteve-Ardianeve. Vetem rreth vitit 335 pk, ky fis del perseri si protagonist ne ngjarjet historike, kur Glaukia mbreti i Taulanteve arriti te çliroje tokat e Enkelejdeve, te cilat ishin pushtuar prej Maqedonise. Mendohet se pas kesaj ngjarje ai mori edhe titullin Mbret i Ilirise (323 pk)1.
Pasi realizoi bashkimin e tokave ilire dhe rimekembi shtetin ilir Glaukia vendosi te martohej me Beronjen, princeshen nga Ajakidet Molose. Ne politiken e tij aktive ai u ndesh me interesat e Maqedonasve. Keta te fundit te drejtuar nga mbreti Kasander nderhyne ushtarakisht ne Epir. Ata rrezuan nga froni ne vitin 313pk. Ajakidin dhe vendosen si mbret, njeriun e tyre, po nga familja dinastike e Ajakideve.
Glaukia ne kete moment kritik mori ne mbrojtje djalin e mbretit te rrezuar Epiriot, Pirron dy vjeçar. Ai e strehoi ate ne oborrin e vet dhe e refuzoi oferten e Kasandrit per ta kembyer me 200 Talante. Pasi e sfidoi perseri Maqedonine, Glaukia tanime nuk priste veçse luften. E keshtu ne vitin 314 pk, Kasandri i nisur nga Epiri sulmoi Apolonine dhe Dyrrahun, duke u futur ne territoret e shtetit Ilir, ku pushtoi nje pjese te konsiderueshme te bregdetit.
Kolonite Helene(Apolonia e Durrahu) u pushtuan prej tij. Ne to u vendosen garnizone ushtarake maqedonase, qe nisen administrimin e vendit. Gjate luftes se Peloponezit, Kasandri u perzje ne kete konflikt, duke i dhene mundesi Glaukias2 qe te sulmonte Apolonine ne vitin 313 pk. Por per zhvillimin e metejshem te ngjarjeve nuk kemi njoftime. Dihet se me ndermjetesine e spartaneve, ai hoqi dore nga rrethimi dhe perfundoi me Apoloniatet nje traktat paqeje.

Nje vit me vone fati i buzeqeshi kete rradhe Glaukias. Duke perfituar nga pakenaqesia e Apolonioteve te cilet e debuan garnizonin maqedonas, ai u fut triumfalisht ne kete qytet duke rivendosur sundimin e tij.
Nje nga autoret antik Diodori, thekson se per te debuar garnizonin maqedonas kishin ardhur per ndihme edhe korkyrasit, te cilet ishin te shqetesuar per daljen e Maqedonise ne Adriatik. Por Kasandri nuk e “gelltiti” lehte kete fakt. Ai e sulmoi perseri qytetin por pa rezultat.

1. Glaukia ishte i vetmi mbret qe kishte thyer Aleksandrin e madh ne betejen e zhvilluar ne token e Atintanteve, ne jug te Beratit te sotem.
2. Historia e Shqiperise, vell.1,fq.54 Tirane 1973
Disfata e detyroi ate qe, te mos kthehej me ne bregdetin ilir, duke u larguar perfundimisht prej tij i humbur.Pas fitores ne Apoloni, Glaukia u perpoq qe te sillte Pirron ne fronin Epirot. Ne vitin 309 pk. ne krye te nje ushtrie ilire Glaukia nderhyri ushtarakisht ne Epir, rrezoi Alketen promaqedonas dhe vendosi ne fron Pirron 12 vjeçar.
Pas viti 302 pes. Glaukia, ky mbret autoritar nuk permendet me ne krye te shtetit Ilir. Vetem ne vitin 295 pk permendet mbreti Bardhyl, i cili nuk kishte as forcen dhe as autoritetin e Glaukias.Me vdekjen e tij shpertheu konflikti midis pretendenteve per fron. Siç na njofton Apiani, nga kjo lufte civile doli i fituar Pirroja, i cili pushtoi tokat e Ilirise pergjate bregdetit Adriatik.
Ndersa pasardhesit e dinastise Taulantase Monuni dhe Mytili nuk permenden per veprimtari ne treven e sotme te Fierit perveçse faktit se kontigjenti me i madh i monedhave te prera nga mbreti Monun, eshte gjetur ne qytetin Ilir te Gurezezes1 ne prapatoken e Apolonise. Gjate ketyre ngjarjeve te vrullshme permenden per rolin e tyre qytetet e Apolonise, Bylisit dhe Nikajes. Keto qytete luajten nje kontribut te rendesishem ekonomik, politik dhe kulturor jo vetem ne treven tone, por edhe me gjere.
Ne vitin 230 pk Taulantet u detyruan t’ja linin pushtetin Ardianeve te dinastise se Pleuratit, te cilet do te drejtojne shtetin Ilir, gjate periudhes se fundit te jetes se tij.
N. Ceka. Iliret, fq. 95. Tirane 2001


Bylynet

Fisi Ilir i Bylineve jetonte ne krahinen e sotme te Mallakastres, pergjate lugines se Vjoses. Gjate periudhes urbane(qytetare) shek V-I pk u krijua koinoni(lidhja) i bylineve rreth qytetit te Bylisit(Hekal). Kjo bashkesi kishte kuptimin e njesise politike(shtetit). Koinoni shtrihej ne treven e Mallakastres midis malit te Sinjes ne lindje, lumit Vjosa ne jug dhe qyteteve te Orgesos dhe Cakranit ne perendim. Nga pikepamja ekonomike1 ai zoterohej nga qyteti kryesor, i Bylisit. Ky fakt vertetohet nga lista e “theradokeve” te Delfit, (220-189) pk. Sipas nje autori tjeter Stefan Bizantinit thuhet se ky qytet u themelua nga Neoptolemi, Prijesi i Mirmidoneve. I pari autor antik qe e permend kete qytet, eshte Psedo-Skylaksi ne shekullin IV pk, i cili thekson se, Bylisi eshte fqinj i amanteve2
Krahina e Bylineve(Ager Byllinus), sipas Tit Livit shtrihej pergjate Vjoses deri ne Adriatik. Nga Amantet bylinet I ndante Vjosa, ne juglindje kufizoheshin me Parauejte, ndersa ne veri te tyre ndodheshin Taulantet. Si qytet Bysili kontrollonte krahinen e Mallakastres, luginen e Vjoses, rrugen Apoloni-Antigone dhe rajonin perreth te Ilirise jugore.

Ne kete koinon benin pjese edhe qytetet Nikaja(Klos), Orgesos(Margelliç), Gurezeze(Cakran), Mashkjeze etj. Bylisi kishte nje siperfaqe prej 30 ha3 dhe ishte i fortifikuar nga nje mur i tipit katerkendesh, i cili kishte 7 hyrje te mbrojtura me kulla. Gjatesia e murit ishte 2200 m. Ai rrethonte siperfaqen e kodres se qytetit me lartesi prej 524 m. Ne shekullin e III-II pk, Bylisi arriti nje zhvillim te madh ekonomiko politik dhe shoqeror. Si qender koinoni, Bylisi kishte organe qe zgjidheshin çdo vit nga mbledhja e pergjithshme e qytetareve (Eklesia). Prej saj dilte keshilli legjislativ(Bulea), si dhe organi perfaqesues i njesive, qe perbehej nga Demiurget. Zbatimi i vendimeve behej nga nje kolegj nenpunesish te quajtur Prytane, te cilet qeverisnin me rradhe gjate nje viti4 te shoqeruar nga nje sekretar.

1. N. Ceka, M. Korkuti, Arkeologjia. Fq.249
2. N. Ceka. Koinoni i Bylineve “Iliria” Nr 1 viti 1984
3. Fjalori Enciklopedik Shqiptar “Bylis”, fq 137
4. N. Ceka, M. Korkuti, Arkeologjia. Fq.249

Detyren e kreut te koinonit e kryente strategu, komandanti ushtarak. Ndihmes i tij ishte Hiparku, komandanti i kaloresise ndersa nepunes te tjere ishin: Gymnastarket, te cilet merreshin me edukimin e rinise, Agonotetet nepunesit e organizimit te festave e te garave sportive, Tamiasi – drejtuesi i financave etj. Koinoni i Bylineve ishte nje njesi autonome i cili here ishte nen varesine e shtetit Ilir here te atij Epirjot. Koinoni kishte formen republikane te qeverisjes.
Bylisi u kthye edhe ne nje qender te rendesishme tregetare. Qysh ne vitet 270 pes, ai preu monedhat e tij prej bronzi. Keto monedha mbanin simbolet e qytetit ne vitet 230-146 pk. Punishtet shteterore dhe ato private te Bylisit konkuronin prodhimet e Apolonise ne kete treve, e me gjere. Bylisi qe sipas legjendes, ishte krijuar nga Neoptolemi, u shnderrua ne qytetin me te madh te Ilirise se jugut 1. Ne te qysh gjate shekullit te III pes, u ndertua Ogoraja(qendra) e qytetit me siperfaqe 4 ha, ku ngrihej teatri i cili kishte nje kapacitet prej 9000 mije vendesh. Godina te tjera ishin edhe stadiumi dhe gjimnazi.
Gjate luftes se trete Iliro-Romake Bylisi mbajti anen e Romes. Pas pushtimit romak ai u perfshi ne provincen e Maqedonise dhe ruajti autonomine, deri ne shek.e pare, kur u kthye ne koloni romake nga O. Augusti. Qytet tjeter i koinonit ishte dhe Orgesos. Mendohet se Orgesos eshte emri i qytezes se Margelliçit(Patos). Ky mendim mbeshtetet tek te dhenat e Polibit i cili e lokalizon kete qytet prane lumit Argios(Gjanica).
Qyteti i Orgesos funksionoi ne shek IV-II pk. si nje qender e zhvilluar urbane. Fillesat e tij jane qysh ne periudhen protourbane2. Siperfaqja e qytetit mbrohej nga mure qe qarkonin kodren. Brenda saj shtriheshin rruge te gjera te shtruara me plloça. Qyteti kishte nje siperfaqe prej 7 ha dhe ngrihej i fortifikuar ne majen e nje kodre me pamje te gjere mbi Myzeqene.
Qe nga shek i III pes, Orgesosi luan rol si qender prodhimi e shkembimi ne zonen e Bylineve. Tregetia e tij zhvillohej me Apolonine, Dyrrahun, Orikun, Dimalin, Bylisin por edhe me Argosin, Ambrakine, Maqedonine, monedha te te cilave jane gjetur nga germimet, ne rrenojat e tij. Interesant eshte fakti qe disa autore antike e permendin kete qytet edhe me emrin Argias.

1. Ne Bylis gjendet edhe nje mbishkrim latinisht i gdhendur ne shkemb i cili ben fjale per nje nga rruget e qytetit ndertuar prej oficerit Romak Lolianus. Ky mbishkrim eshte nder te vetmit dokumenta antike te shkruar mbi rruget e kesaj periudhe ne Shqiperi.
2. Lutfi Derveni “Gjurme te reja ne kalane e Margelliçit” Monumentet 2 Tirane 1971.

Nje dege tjeter e ekonomise se ketij qyteti ka qene edhe bujqesia e blektoria, qe ushtrohej ne fushat e kodrat jashte qytetit. Nje tjeter qytet i bashkesise Byline ishte edhe Mashkjeza. Ky vendbanim proqytetar, ndodhej ne majen e nje kodre prane Cakranit te sotem. Prane saj kalonte rruga, qe lidhte fushen e Cakranit me luginen e Gjanices. Brenda kodres ndodhet nje siperfaqe e fortifikuar prej 0.21 ha, por pjesa kryesore e vendbanimit ishte vendosur jashte murit rrethues te qytezes, ne shpatin perendimor te kodres. Aktiviteti ekonomik i Mashkjezes ishte bujqesia, blegtoria dhe shkembimet tregetare. Prane Mashkjezes ndodhej qyteza e Gurezezes e cila shtrihej ne kurrizin e kodrave midis Vjoses dhe Gjanices ne lartesine 508 m. Jeta qytetare ne te filloi diku aty nga shek.IV pk. Me zhvillimin ekonomik ky qytet e rriti siperfaqen e tij ne 23 ha. Fortifikimet e tij perbeheshin nga nje mur kuadratik me nje gjatesi prej 2100 m. Gjetja ne vitin 1978 e thesarit prej 2500 monedhash antike qe i perkisnin Apolonise, Dyrrahut, dhe Orikut flet per karakterin e ekonomise zejtaro-tregtare te Gurezezes. Prej kesaj qyteze kontrollohej fusha e Cakranit, lugina e Gjanices dhe rruga Apoloni – Bylis.
Ne te njejten varg kodrinor me Gurezezen ndodhet edhe vendbanimi I Belishoves. Siperfaqja e saj ishte 0.5 ha dhe I takonte periudhes proqytetare. Forma e saj katerkendore ishte e ndertuar me mure te perbere nga gure te palatuar, i cili kishte nje gjatesi prej 280 m. Pas qytetit te Bylisit vinte Nikaja. Ky vendbanim u krijua gjate fazes se dyte te hekurit (shek VIII-VII) pk. Si qender qytetare u kthye pas shek te V pes. Qyteti shtrihej ne koder me nje siperfaqe prej 18 ha1, e cila rrethohej prej muresh me nje gjatesi 1850 m. Meqenese kodra ku shtrihej ky qytet ishte e vogel u vendos te ngrihej qyteti i ri ne nje koder tjeter buze Vjoses. Keshtu lindi qyteti “bir” i Bylisit, perballe qytetit te vjeter nene, vetem 1500 m larg tij.
Nikaja vazhdoi jeten e saj paralel me Bylisin ne formen e nje dyqyteteshi, ku i riu fitoi epersine dhe u be perfaqesuesi i tyre. Jeta e Bylisit filloi ne fund te shekullit IV pk, kur Nikaja, nuk plotesonte me nevojat per banim te qytetareve te saj, te cilet ishin rritur shume ne numer nga shtesa demografike. Nikaja ishte qender e zhvilluar zejtaro-tregetare. Qyteti kishte, shetitore, akropol, teater dhe stadium. Nje pjese e tij ishte ndertuar ne stilin arkitektonik ortogonal. Ne koinonin e Bylineve Nikaja gezonte autonomi te gjere.

1. N. Ceka “Fortifikimet Parahistorike Ilire” Monument 1, fq 47-53, 1986.

Apollonia

Migrimi grek u perhap edhe ne bregdetin e Ballkanit perendimor. Duke ia besuar veten anijeve te tyre ata kalonin nga nje breg ne tjetrin dhe kur gjenin ndonje vend te pershtatshem vendoseshin perfundimisht aty. Ne kete menyre ata arriten deri tek Iliret duke ju dhene atyre prodhime qeramike, arme, zbukurime dhe veshje ne kembim te drithit, kripes dhe prodhimeve te tjera. Greket nuk kryen pushtime por tregjet e tyre moren formen e kolonive. Gjate periudhes se antikitetit u themeluan nga greket 30 qytete ngulime me emrin e hyjnise Apolon, pergjate bregdetit te Detit Mesdhe.
Shume prej autoreve antike, e vleresojne qytetin e Apolonise, te ngritur mbi lumin Vjose ne Iliri, si qytetin me te madh e te rendesishem nga te gjitha keto koloni greke te ngritura gjate periudhes se viteve 750-650 pk. Te dhenat historike te marra prej Plutarkut dhe S.Bizantinit1, mbi themelimin e Apolonise, theksojne se perpara krijimit te qytetit prej koloneve greke, ne kete vend ka ekzistuar nje vendbanim i Ilireve Taulante2. Kete gje e vertetojne edhe materialet arkeologjike3. Gjetjet me te hershme tregojne se ne vendin e ngritjes se Apolonise ka ekzistuar me pare nje vendbanim I periudhes, nga bronzi I vone deri ne hekurin e hershem. Objektet e zbuluara si: ene balte, sopata dyteheshe, heshta hekuri jane tipike te kultures Ilire, te cilat vertetojne vazhdimesine e jetes ne kete treve.
Nje nga autoret antike siç eshte Straboni4 percakton edhe dy qendrat prej te cilave u nisen kolonistet korintas. Ata ishin Kikusi dhe Dysponti. Se bashku me korintasit ne Apoloni u vendosen edhe kolone te ardhur nga Korkyra. Straboni percaktoi edhe pozicionin gjeografik te qytetit. Sipas tij ai ndodhej 60 stade greke, nga bregu i detit Adriatik dhe 10 stade nga shtrati i Lumit Aous (Vjose). Kete deshmi e ploteson nje tjeter autor, Stefan Bizantini, i cili ne vepren e vet shkruan se te paret kolone qe u vendosen ne bregun e Vjoses ishin 200 koloniste korintas te cilet drejtoheshin nga prijesi Gylak.

1. Plutarku ishte nga qyteti Kerone i Beotise(Greqi). Ky autor antik shkruajti librin “Jetet Paralele” , ne te cilen pershkruan dhjete jetet e njerezve me te shquar te antikitetit.
2. Historia e Shqiperise, Pjesa I, fq.99, Tirane 1973
3. N.Ceka, M. Korkuti “Arkeologjia”
4. N. Ceka “Apolonia e Ilirise” fq.18 Tirane 1982

Qyteti i Apolonise u ngrit mbi dy kodra me lartesi prej 101 e 104 m dhe pati shtrirje ne pjesen perendimore te tyre pergjate fushes. Brenda mureve mbrojtese me nje perimeter prej 4000 m perfshihej nje siperfaqe prej 130 ha. Qyteti u ndertua i mbeshtetur sipas planit artiktektonik ortogonal te Hipodamnit(Neuteros Tropos).
Sipas tij ai pershkohej nga rruge te drejta kryesore, dhe dytesore, qe kryqezoheshin me njera-tjetren duke krijuar lagje te veçanta. Terreni i thyer rregullohej me ane te taracave, ndersa nje rrjet i gjere kanalizimesh sherbente per mbledhjen e ujerave rrjedhese. Nga ndertimet kryesore perveç mureve jane edhe portiku i qendres se qytetit(Ogoraja), teatri, nje çezem monumentale(fontana), gjimnazi1, Akropoli etj.Ne shekujt III-I pk qyteti pati edhe nje periudhe intesive ndertimesh si Odeoni, Biblioteka, Buleterioni(godina e keshillit te qytetit) dhe nje sere punishtesh dhe banesa te ndryshme, shume prej te cilave ishin zbukuruar me mozaike. Apolonia ishte dhe nje qender e rendesishme e tregetise tranzite, midis botes mesdhetare dhe prapatokes Ilire. Ketij qellimi i sherbente porti i madh i qytetit, ndertuar ne bregun e lumit Vjose. Ky port lidhej me nje sistem rrugesh qe perhapeshin me pas ne brendesi te vendit. Nje shekull pas themelimit Apolonia qendroi nen varesine ekonomike dhe politike te Korintit dhe Korkyres.
Nje nga zejet me te rendesishme te qytetit e perbente qeramika. Prodhoheshin artikuj te tille si: anforat, pitosat, kupat, piksidat, krotonet, enet e guzhines dhe tjegullat, te cilat konkuronin edhe prodhimet Atikase e Jonikase. Enet zbukuroheshin me vizatime nga me te bukurat. Per prodhimet e tyre artizanale shquheshin edhe punishtet e metaleve, te cilat prodhonin vegla pune dhe arme lufte. Metalpunuesit pergatisnin vegla per profesione te tilla si, ato qe perdornin muratoret, marangozet, dhe argjendaret. Perveçse qender e prodhimit artizanal Apolonia gjate gjithe jetes e ruajti rolin e saj tregetar. Ne shekujt e pare pas themelimit, u ruajten lidhjet e ngushta tregtare me Korkyren dhe Korintin, ku Apolonia luante rolin e ndermjetesit ne tregetine e heleneve me Iliret. Lidhje tregetare ajo kishte edhe me boten Italike, e me tej me ate mesdhetare.Per te favorizuar tregetine qyteti emetoi edhe monedhat e veta.
1. N.Ceka “Apolonia e Ilirise” fq. 36

Diku rreth vitit 450 pk1, Apolonia preu monedhen e pare te saj2. Ajo ishte prej argjendi, imitim i monedhave te Korintit dhe Korkyres.Me pas u prene edhe monedha te tipeve te ndryshme qe mbanin simbole te qytetit. Koha e qarkullimit me te madh monetar per Apolonine jane shekujt III-I pk. Tregues per kete fakt jane gjetjet e monedhave Apoloniate ne: Dyrrah, Bylis, Diamal, Orgesos, Amantia, Lis, Thrake, Daki, Itali e Jugut etj.
Ne vitin 168 pk ne perfundim te luftes se III te Iliro-Romake ne thesarin e mbretit te fundit Ilir, Gentit, u gjeten 120.000 Drahme3 te Dyrrahut e te Apolonise, gje qe tregon per rendesine e ketyre monedhave. Gjate pushtimit romak u nderpre edhe emetimi i Drahmeve Apoloniate. Ne vitin 30 pk do te mbyllej e vetmja punishte e prerjes se tyre. Dege te tjera te ekonomise ishin bujqesia dhe blegtoria. Keto prodhime realizoheshin ne tokat e qytetit, qe ndodheshin ne fushen e Gylakut(Gylakea-Myzeqeja e vogel). Patjeter qe apoloniatet i kishin ndare kufijte tokesore me fiset Ilire. Ne vepren e tij “Politika”, Aristoteli thekson se: “Taulantet ishin zoter te fushes, ndersa Atintantet zoter te Mallakastres”, megjithese ne kete rast ai ngaterron Atintantet me Bylinet. Nje tjeter autor, Herodoti i Halikarnasit4, thote se Apoloniatet kullotat I kishin prane Vjoses, ndersa arat jashte qytetit. Pikerisht ketu kultivoheshin dritherat, vreshtat, pemet frutore dhe mbareshtroheshin dhente, gjedhet, pulat dhe bletet.
Ne bujqesine e asaj kohe nga Apoloniatet eshte perdorur dhe ujitja dhe punimet bujqesore(irrigacioni), Ne bujqesine Apoloniate vegla kryesore ishte parmenda e drunjte e perforcuar me nje pjese metalike qe ishte Mori. Ne drahmen Ilire(monedhe) qe pritej ne Apoloni eshte paraqitur nje parmende e tille. Vegla te tjera bujqesore te perdorura ne kete periudhe ishin dhe: sopatat, kazmat dhe draperinjte, te cilat te gjitha ishin prej hekuri. Ne bujqesi perdorej sistemi i qarkullimit disa vjeçar te bimeve, ku çdo vit mbillej nje pjese e tokes dhe tjetra lihej per tu shkembyer vitin e ardhshem.

1. N.Ceka “Iliret” fq.61 Tirane 2001
2. Monedha e pare Apoloniate ishte e tipit statiere. Me nje vlere prej kater Drahmesh ajo kishte nje peshe 10.4-10.5 gr. Simbolet e saj imitonin ato te qytetit nene te Korkyres. Ne faqen e pare paraqitet nje lope me viçin, ndersa ne shpine nje katror me ornamente, (N.Ceka, po aty)
3. Profesor H.Ceka, numizmati i pare shqiptar veren faktin se gjate luftes civile ne Iliri midis Çezarit dhe Pompeut, Drahmja Apoloniate ishte monedhe me e fuqishme se denari romak.
4. Arkeologjia, fq.70

Ne librin e tij “Probleme shqiptare”, Mehdi Frasheri1, thekson se “kolonet helene, te cilet pasi ishin zhvilluar per punime tregetare dhe detare, kur erdhen ne brigjet e detit te Ilirise sollen me vete mjete te qyteterimit dhe mundesite e perparimit. Keshtu ata kanalizuan vendin perreth qytetit te Apolonise, i bene te banueshme dhe me ane te ketyre mjeteve formuan nje qytet te madh, i cili u zmadhua edhe me teper” .
Ky fakt tingellon sot i vertete po te kihen parasysh kushtet fiziko-gjeografike te fushes se Myzeqese se vogel, dhe niveli i nje pjese te saj nen kuoten zero. Punime bujqesore i ndeshim edhe ne rajonin e Bylineve. E tille eshte diga e Krapsit ne lumin Gjanice2 ne kufirin lindor te Myzeqese. Ajo i takon periudhes se pushtimit romak ne shekujt e pare pas krishtit. Ndertimi i saj mund te jete bere gjate dinastise romake te Antonineve. Kjo dige sherbente per vaditjen e tokave te lugines se mesme te Gjanices dhe te nje pjese te Myzeqese se Fierit, qe ndodhej prane ketij lumi.
Ajo ishte 90 m e gjate dhe krijonte nje rezervuar me gjatesi prej 5 km3. Per ndertimin e saj jane kerkuar mjete dhe forca te shumta. Meqenese ajo ujiste tokat midis territorit te tre qyteteve: si te Apolonise, Gurezezes dhe Margelliçit, keto qytete ,mund te kene qene edhe ndertuesit e saj. Prane diges jane gjetur edhe gjurmet e themeleve te nje vile fshatare(Vila Rustica), qe mund te kete qene nje latifund. Nje tjeter dige jo larg te pares, ka qene ndertuar ne fshatin Patos, me gjatesi 40 m dhe me e vogel nga permasat se e para.
Keto ndertime irrigacioni jane nje nga treguesit me te mire per nivelin e larte te zhvillimit te bujqesise ne kete treve gjate antikitetit. I gjithe ky zhvillim ekonomik i Apolonise te cilin e permendem me siper pati pasqyrimin e tij edhe ne aspektin shoqeror, politik dhe kulturor te treves.
Gjate jetes se saj te pavarur (558 pk-229 pk) Apolonia ishte per nga forma e organizimit Polis(qytet-shtet). Nga forma oligarkike pushteti shume shpejt do te marre formen demokratike, ku nje rol te rendesishem luante edhe elementi etnik Ilir.

1. M. Frasheri, politikan shqiptar i viteve 1912-1939. Kryeminister shqiptar ne periudhen 1935-1939.
2. S.Anamali. Arkeologjia dhe Bujqesia fq. 68-72
3. S.Muçaj “Veprat ujitese ne luginen e Gjanices” Iliria 2 1983
4. Prytani-nepunes me i larte i qytetit. Argirokopi-nepunesi qe merrej me prerjen e monedhave. Arhiereu-kryeprifti i tempujve. Agonoteti- nepunesi i garave sportive. Gramateusi-sekretari. Toksarku-komandanti i shigjetareve.

Ne krye qendronte Prytani. Ai zgjidhej cdo vit nga mbledhja e qytetareve dhe drejtonte keshillin e qytetit i cili perbehej nga pese vete qe quhej Bule. Nepunes te tjere ishin edhe Hieromnomonet dhe gramateusi (sekretari). Funksionare te tjere politike ishin edhe Agonoteti (nepunesi i garave), Arhiereu (kryeprifti), Toksarku (komandant i shigjetareve) etj. Detyren e pushtetit gjyqesor e kryente Helieja(gjykata) per te cilen kemi informacion pre Herodotit1. Nje fakt domethenes per qytetin e Apolonise ishte se ai kishte ligje shume te mira te cilat ishin krijuar nga Korkyrasit dhe Korintasit2. Te gjitha keto ndikuan ne zhvillimin e larte shoqeror te qytetit. Jo me kot, Politikani, filozofi dhe oratori Romak Ciceroni gjate vizites se tij ne Apoloni ne mesin e shek I pk e quajti ate “Qytet te madh dhe hijerende”. Jo rastesisht Oktavian Augusti zgjodhi kete qytet per te studiuar me mikun e tij Agripen, filozofine dhe oratorine ne shkollat vendese. Ne Apoloni funksiononin: Gjimnazi, palestra ne te cilat ushtroheshin te rinjte. Ne odeonin e saj jepnin shfaqje muzikantet dhe poetet. Filozofet mblidheshin per diskutime ne dy portiket e qytetit, ndersa biblioteka i sherbente te gjithe qytetareve, ashtu si teatri qe shtrihej ne pjesen perendimore te qytetit.
Polisi i Apolonise shume shpejt e humbi karakterin etnik grek, sepse ai do te popullohet nga Iliret e fiseve fqinje. Eshte mjaft domethenes ne kete drejtim fakti qe ne monedhat e qytetit ndeshim edhe emrat e Prytaneve me origjine Ilire si: Bato, Epikad, Preurad. Ky element tregon mire integrimin e elementeve vendas, i cili ja kaloi ne numer te ardhurve greke. Kjo shihet tek perdorimi i varrimit ne tuma, qe eshte nje rit tipik Ilir. Germimet arkeologjike ne tumen e Kryegjates3 jane tregues me i qarte ne kete drejtim. Gjate zhvillimit te qytetit elementi Ilir u gjallerua shume dhe luajti ashtu siç e permendem pak me siper nje rol te fuqishem kulturdhenes. Me pushtimin romak ne Apoloni do te nise te depertoje kultura latine, e cila do te shenoje edhe ajo arritjet e saj.

Qytete te tjera

Duke perjashtuar territoret qe zinte Polisi i Apolonise, ne tokat e taulanteve shtriheshin edhe disa qytete si Arnisa, Sesareti etj. Straboni na jep te dhenat e nje qyteti te vjeter, Arnises5. Ai jep edhe koordinatat gjeografike te saj duke theksuar se ajo ndodhet ne token e Taulanteve.

1. Strabonis, Geografia, Lib. VIII, 8
2.N.Ceka. “Apolonia e Ilirise”, fq 70
3.A.Mano “Nekropolit i Apolonise”, Tuma 1, Iliria 1, fq. 147-150


H.Ceka kete qytet e lokalizon ne fshatin e sotem Babunje e re (Lushnje) prane Divjakes. Kete mendim jep edhe arkeologu italian Klaudio Sestieri. Interesante eshte se ne nje harte te vitit 1684, te quajtur Harta e Kantellit( Carta da Giacomo Cantelli, Da Vignola) jepet qyteti i Arnises1, i cili vendoset midis lumit Arzen(Seman) dhe Vajusa(Vjosa). Duke iu referuar gjithnje autoreve antike, permendim edhe Hekateun i cili ne shkrimet e tij ne shekullin e VI pes, tregon per qytetin Sesaret qe i perkiste nje nenfisi te Taulanteve siç ishin edhe Albanet, Parthinet, Bylinet etj. Ky qytet i ka edhe sot i paidentifikuar.
Ne jug te lumit Vjosa ndodhej qyteti i Treportit ndoshta Throni antik2, te cilin na e permend vetem Pausania ne shkrimet e tij. Ky qytet ndeshet si vendbanim ilir qe ze fill qysh ne shek. VI-Vpk. Throni mund te kete qene prone e Amanteve te cilet jetonin ne jug te Vjoses. Me ta Apolonia pati nje konflikt rreth nje siperfaqe toke te diskutueshme midis tyre.

1. M.Zeqo “Motive Arkeologjike” fq 89. Tirane 1990
2. N.Ceka Apolonia e Ilirise. Fq.19

Rrjeti Rrugor

Gjate antikitetit ne treven e Fierit kryqezohej nje rrjet i dendur rrugor i cili lidhte te gjitha qendrat qytetare me njera-tjetren.Rruget ishin me kalldrem dhe ishin te pajisura me gure miljesh, stacione per nderrimin e kuajve dhe bujtina. Qendra e kryqezimit te tyre ishte qyteti i Apolonise si metropoli me i rendesishem ekonomik i Ilirise jugore. Nga ky qytet dilnin nje sere rrugesh qe perhapeshin ne prapatoken Ilire.
Rruga me kryesore ishte rruga Egnatia1 e cila ishte vazhdimi i rruges Apia. Apolonia ishte fillimi i kesaj rruge qe ekzistonte perpara pushtimit Romak. Nga qyteti dilnin dy deget jugore te Via Egnatia. E para dhe me kryesorja qe kalonte prane bregdetit dilte nga veriu dhe kalonte prane fshatit Mbrostar2, ne te cilin jane gjetur gjate vitit 1962 disa gure miljesh qe mbanin mbishkrime latine. Me pas kjo rruge kalonte pergjate kodrave te Libofshes dhe kalonte lumin Aps(Seman), ne bregun e djathte te te cilit ndodhej stacioni i dyte i saj, Arnisa.
Ne kete kohe Semani kalonte midis kodrave te Ardenices dhe atyre te Divjakes derdhej ne lagunen e Karavastase. Me tej rruga vazhdonte ne Sulzotaj, qe ishte stacioni i trete. Me pas diku ne veri kalohej Shkumbini me ane te nje ure ndertuar me gure. Rrenojat e kesaj ure ndodhen prane Bashtoves se sotme dhe i takojne shekujve II-I pk3. Diku ketu prane kjo rruge bashkohej me degen veriore te Egnatias qe vinte nga Dyrrahu dhe te dyja bashke drejtoheshin si nje dege e vetme pergjate Shkumbinit per ne Selanik, duke arritur gjatesine e pergjithshme 267 milje(395 km)
Straboni tek Gjeografia e tij na ben kete pershkrim4: Qe nga Apolonia fillon rruga Egnatia per ne Maqedoni drej lindjes. Kjo rruge eshte e matur ne milje dhe e shenuar ne shtylla. Gjatesia e saj eshte peseqind e tridhjete e pese milje(1 milje= 8 stade).....Ata qe nisen nga Apolonia dhe Epidami(Dyrrahu), piqen ne nje pike te rruges qe ka largesi te njejte nga keto dy qytete...... Autori tjeter Skylasi5 jep nje te dhene tjeter interesante. Ai thote se nga Apolonia ne Epidam rruga zgjat dy dite.

1. Via Egnatia. Rruga me e rendesishme antike qe lidhte bregdetin e Ilirise se jugut me lindjen. Si rruge e rregullt me trase, ura dhe stacione u ndertua ne gjysmen e II-te shek I pk nen drejtimin e prokonsullit te Maqedonise Gnejus Egnatius prej te cilit mori edhe emrin
2. H.Ceka “Dega jugore e rruges Egnatia”,Monumentet 2, fq.25-31, Tirane 1971
3. N.Ceka Apolonia e Ilirise, fq 98.
4. Strabonis, GEOGRAPHICA,Lib. VII,4
5. Sculacis, PERIPLUS, ILYROI 26

Nje ide interesante per rrugen Egnatia na jep TABULA PEUTINGERARIANAS(Tabela e Peuntingerit)1, nga spjegimi i se ciles nxjerrim skemen e meposhtme te rrugeve qe dilnin nga qyteti i Apolonise dhe drejtoheshin per ne destinacionet e percaktuara.
Tabula na jep kete skeme te 4 rrugeve qe dalin nga Apolonia:

I. MIL XVIII XII XIII XIII XV
APOLONIA - STEFANAPHANA - ABSOS – MARUSIA - KLODIANA
(Roskovec) (Kuçi) (Golemi) (Peqini)


II. XVIII XII XII
APOLONIA – STEFANIA – AULON
(Levan) (Vlore)

III. XV VIII XX XV
APOLONIA – HAPSUM FLUMEN – GENESIS FLUMEN - DYRRAH
(Babunja e re) ( Bashtova) (Durres)


IV. XXX LV
APOLONIA – AMANTIA – HADRIONOPOL

Shifrat pas emrave te qyteteve tregojne miljet e largesive te distancave midis tyre. Rruga e pare qe ishte dega Egnatia, dilte nga lindja e qytetit te Apolonise dhe kalonte ne Radostine, Fierin e sotem, dilte ne Stefanaphana(Roskovec), kalonte mbi Aps(Seman) ne Kuç dhe qe andej ndiqte luginen e Devollit drejt veriut, per te kaluar Shkumbinin ne uren e Topçiasit, ku takohej me rrugen Egnatia.
Gjate luftes se dyte Boterore, arkeologu Austriak Prashniker zbuloi prane Fierit dhe fshatit Grize-Godolesh nje segment te kesaj rruge. Ne te shihej ndertimi i plote i saj, ku traseja ishe 6.70m e gjere dhe perbehej nga 3 shtresa. E para ishte kalldrem mbi te cilin ishte hedhur zall lumi, i mbuluar siper me nje çakell te holle. Zbulimi i kesaj traseje ne segmentin Fier-Grize, çoi ne lindjen e nje prej hipotezave me interesante te origjines se qytetit te Fierit. Sipas autorit te saj Jakov Milaj, fieri nuk eshte veçse stacioni i pare i deges jugore te Egnatias, qe niste prej Apolonise, AD NOVAS. Ndersa emri i stacionit Stefanaphana ruhet edhe sot ne periferi te Roskovecit ne formen qafa e Stefanit.

1. H. Ceka, Iliria II. Fq 29.


Tabula Peuntigerana eshte nje rulon pergameni i shekujve XII-XIII. Ajo eshte formuluar nga nje harte antike e shekullit te III e cila jep rruget e Ilirise. Quhet Peuntigeran per shkak te Pronarit te saj Konrad Peutingerit.
Rruga e dyte kalonte nga jugu ne kodren e Shtyllasit per ne Stefana(Levan) dhe shkonte per ne Aulon(Vlore).
Rruga e trete ndahej nga e para ne Fier (AD NOVAS) dhe ndiqte rrezen e kodrave te Petoves, Libofshes, siç e kemi pershkruar ne fq 19.
Rruga e katert nisej drejt fushes se Frakulles e dilte pergjate Vjoses. Ketu rruga ndahej ne dy drejtime. Njera dege kalonte Vjosen dhe mberrinte ne Amantia me pikesynim Hadrionopolin ne jug.
Skylaksi1 Per rrugen nga Apolonia ne Amantia jep shifren prej 320 stadesh. Ndersa dega tjeter e kesaj rruge ndiqte ne krahun e djathte te Vjoses dhe nisej drejt veriut per ne Gurezeze(Cakran). Ketu ajo bashkohej me rrugen tjeter qe vinte nepermjet kodrave te Peshtanit nga Apolonia. Nga Gurezeza ajo nisej drejt Nikajes dhe Bylisit per te komunikuar me tej me Epirin. Ide te tjera mbi rrjetin rrugor japin edhe dy itinerare te tjere si ai Antonin II dhe ai Hierosomilitan.

Ngjarje te vrullshme

Çdo qyteti fati i percakton nje ecuri te tille zhvillimesh ekonomike-politiko dhe shoqerore qe e dallojne ate prej simotrave te tjera. Keto veçori Apolonise ja percaktuan dy shkaqe. Pozita gjeopolitike dhe rendesia ekonomike. Si rezultat i ndikimit te tyre qyteti u perfshi ne nje sere ngjarje, qe me te drejte mund ti quajme “te vrullshme”. Ne vitet 431-404 pk do te shpertheje lufta e Peloponezit. Kjo lufte nga me te medhate dhe me te rendesishmet ne historine e Greqise se vjeter u zhvillua ndermjet dy aleancave kundershtare. Lidhjes se Peloponezit nga njera ane dhe asaj te Delosit nga ana tjeter.
Si preteks i kesaj lufte sherbeu konflikti qe shpertheu ne qytetin e Epidamit(Dyrahu)2 ne vitin 436 pk, midis Korkyres dhe Korintit. Perfaqesuesit e Demosit(Demokratet) u ngriten kunder aristokrateve ne kete qytet dhe iu morren pushtetin duke i rrezuar ata nga pushteti. Aristokratet e debuar gjeten stehe tek Iliret Taulante, te cilet u perzien ne konflikt, duke rrethuar nga toka qytetin e Epidamit.

1.Sculacis, PERIPLUS, ILYROI 26
2.Epidami u themelua si qytet ne vitin 627 pk nga Korkyrasit dhe Korintasit. Kolonistet te drejtuar nga kryetari i tyre, i biri i Korintasit Eratokel, u vendosen ne nje vendbanim prane detit qe u perkiste Ilireve Taulante. Apiami citon nje legjende te tille: Mbreti Ilir Epidam ndertoi prane detit nje qytet qe i vuri emrin e tij. Dhenderi i tij Dyrrahu ndertoi ne pjesen jugore te qytetit nje port me emrin e tij. Me kalimin e kohes qyteti fitoi emrin e dyte, Dyrrah.

Ne ndihme te aristokrateve Epidamas erdhi flota Korkyrase. Korkyra nuk mund te pajtohej me faktin qe sundimin mbi Dyrrahun mund ta merrte Korinti1, kundershtari i saj, i cili ishte mbeshtetes i Demokrateve. Gjate zhvillimit te ketyre ngjarjeve Apolonia u kthye ne aleate te Korkyres, fakt qe tregonte se ky qytet anonte me simpatite politike. Nje repart me ushtare korintas te perforcuar me Leukadas dhe Ambrakas erdhi ne Apoloni dhe pasi u plotesua me ushtare vendas u nis per ne Dyrrah.
Tuqiditi2, historiani Athinas i luftes se Peloponezit, tregon se: “Korintianet derguan me kenaqesi ndihme ne Epidam.....Njesia ju drejtua me ane te tokes, Apolonise, qe ishte ngulim i korintasve, nga frika se mos e zinin detin Korkyrasit dhe i pengonin per ne Epidam”. Ne vitin 314 pk Apoloniatet provuan shijen e hidhur te rrethimit te qytetit te tyre prej mbretit Ilir Glaukias. Por rreziku kaloi shpejt dhe qyteti nenshkroi me Glaukian nje traktat paqeje nuk eleminoi rreziqet mbi qytetin. Pa kaluar kohe e gjate, ne muret e qytetit u shfaqen ushtrite maqedonase te mbretit Kasander. Ai pushtoi qytetin dhe krahinen. Pushtimi maqedonas zgjati deri ne vitin 312, kur u detyrua te largohet nga nje kryengritje popullore, qe shpertheu ne qytet dhe u perkrah nga Glaukia dhe Korkyra. Perseri Kasandri me forca te medha pas disa muajsh do te rrethoje Apolonine, por deshtimi do ta shoqeroje perseri, per ti lene vendin sundimit te Pirros se Epirit.
Nje rrezik i ri do te shfaqet ne vitin 230 pk. Kesaj rradhe shteti Ilir dhe mbreti Agron i dinastise Ardiane do te kerkoje qe te vendose hegjemonine e tij ne Adriatik. Kete politike do te perpiqet ta shfrytezoje e shoqja, Teuta, e cila tentoi por pa rezultat te pushtoje edhe Apolonine. Kjo tentative do ta trembe qytetin sepse ne vitin 229 pk, Teuta pushtoi Korkyren dhe nenshtroi Epirin. Keshtu Apolonia3 ju bashkua kerkeses se Dyrrahut dhe Ises(Dalmaci), te cilat kerkuan mbrojtjen e Romes, sepse Teuta mund ta shihte veten zonje te qytetit. Polibi thote e ftesa ndaj Romakeve nga Apoloniatet u be me qellimin “Per te mos lejuar Iliret qe te shkaterronin qytetin e tyre”.
1. Korkyra u krijua nga korintasit si koloni e tyre ne vitin 734 pk. Kolonistet e pare erdhen nga Korinti te drejtuar nga Kersekrati.
2. Tuqiditi “Lufta e Peleponezit” fq.30, Tirane 1986.
3. T. Zavalani, Historia e Shqiperise, fq.22, Londer 1957

Roma ju pergjegj ketyre qyteteve duke derguar kunder Ilireve dy konsujt, Gnej Fulvin dhe Aul Postumin, te cilet menjehere nisen veprimet e tyre. I pari me 200 anije u nis ne drejtim te Korkyres. Korkyrasit i priten me gezim romaket dhe ne marreveshje me komandantin e flotes Ilire, Demeter Farin, ja dorezuan atye ishullin. Konsulli i dyte u nis nga Brindizi me 20 000 kembesore dhe 2000 kalores1. Ai mberriti ne Apoloni, nepermjet Otrantos dhe lumit Vjose. Kesaj here Polibi pohon se “Qyteti i priti me gezim dhe u vu nen mbrojtjen e tyre”.
Ketu keto trupa u bashkuan me floten qe erdhi nga Korkyra dhe vazhduan sulmin ne veri ndaj territoreve te shtetit Ilir. Pas perfundimit te luftes se pare Iliro-Romake(229-228 pk), Apolonia u kthye ne protektorat romak dhe se bashku me Orikun2, u shnderrua ne baze te flotes romake qe patrullonte Otranton, dhe Adriatikun e jugut. Apolonia perseri do te behet qender e pregatitjeve te Romes kunder shtetit Ilir. Kesaj rradhe ne luften e dyte Iliro-Romake kur konsulli Luc Emili e theu Demeter Farin ne Dimal3 rreze Shpiragut, 30 km ne lindje te Apolonise. Por qetesia e Apoloniateve do te prishej serish, kur dy vjet me vone mbreti Filip i V i Maqedonise, u perpoq te pushtonte qytetin e tyre. Ai arriti ne grykederdhjen e lumit Aos(Vjose) me qellim sulmin ndaj portit te Apolonise. Sapo mberriti ketu Filipit i erdhi lajmi i prapitur se ne ndihme te qytetit po vinte flota romake. Me ndjenjen e frikes dhe i zemeruar nga fati, Filipi i V u terhoq per tu rikthyer perseri nen muret e Apolonise ne vitin 214 pk, me 120 anije lufte. Ndersa ngriti ndaj saj rrethimin ai nisi floten kunder Orikut dhe e pushtoi ate, siç pohon Tit Livi4: “Me sulmin e pare”. Megjithese Apolonia ishte qytet i mbrojtur me mure te fuqishme, banoret e saj i kerkuan perseri ndihme Romes, nen te cilen e ndienin veten me te mbrojtur. Trupat maqedonase kishin grumbulluar per te sulmuar qytetin mjete rrethimi si: katapulta, balista etj, por ata nuk i perdoren dot keto arme sepse romaket, pasi rimoren Orikun derguan dymije ushtare ne ndihme te Apolonise.

Keto trupa u futen naten fshehurazi ne qytet, kaluan ledhet pa u diktuar dhe sulmuan kampin maqedonas. I zene ne befasi Filipi u terhoq drejt grykes se lumit, por kur e pa qe edhe kete pozicion e kishin zene romaket, i vuri zjarrin anijeve te veta, duke u kthyer ne atdhe nepermjet territoreve Ilire: “me nje ushtri te zhveshur e pa arme”5.
1. Polibi, Historiale, Lib I, 10
2. T. Zavalani “Historia e Shqiperise”, fq. 22, Londer 1957
3. Dimali ndodhet ne fshatin e sotem Allambrez te Beratit.
4. Tit Livi XXIV, 40,1
5. N.Ceka, “Apolonia e Ilirise” fq 27-28

Ky mbret asnjehere nuk hoqi dore nga deshira per ta pushtuar Apolonine. Ne vitin 205 pk ai ndermori nje fushate te re pushtuese, por pasi e pa veten te pafuqishem perballe mureve te qytetit, u largua duke plaçkitur territoret perreth, si shenje e hakmarrjes, ndaj asaj qe nuk arriti. Ne vitin 200 pk ushtrite romake zbarkojne perseri ne Apoloni, duke e kthyer ate ne nje baze te perhereshme per pushtimin e Ballkanit. Nje vit me vone 199 pk, konsulli Suplici niset nga Apolonia dhe pushton me legjonet e veta Dasaretin dhe nje pjese te Maqedonise perendimore.
Ne vitin 189 pk konsulli tjeter romak Fulvi, niset po nga ky qytet kunder territoreve te shtetit te Epirit. Megjithe pranine romake ne qytet mbreti i Ilireve Genti do ta perfshije ate ne planet e veta te pushtimit. Ai mendonte se Apolonia do te sherbente si mjet per te forcuar shtetin Ilir, nepermjet venies nen kontroll te bregdetit. Gjate operacioneve ushtarake qe ai zhvilloi ne luftimet me romaket ne vitet 168-167 pk (Lufta e III Iliro-Romake), Genti nisi kunder Apolonise nje skuader detare prej 40 anijesh. Forcat e qytetit ne bashkepunim me ato romake i bene balle ketij sulmi Ilir. Dorezimi i Gentit perballe Pretorit Luç Anicius Galiusit solli renien e shtetit Ilir. Apolonia u bashkua me tokat Ilire dhe u integrua ne jeten ekonomike te Republikes Romake1.
Qyteti bente pjese ne provincen romake te Maqedonise, e cila shtrihej prej lumejve Drin dhe Vjose. Kjo province administrohej nga Senati. Ajo kishte te drejten e vetqeverisjes, njesoj si provincat Italike. Autoritetet vendase ishin ngarkuar me mbledhjen e taksave te cilave ja dorezonin nenpunesit kompetent ne Rome. Perfaqesuesit e çdo krahine rurale mblidheshin rregullisht ne kuvendet krahinore(Conventus). Kurse perfaqesuesit e ketyre kuvendeve mbidheshin nje here ne vit ne keshillin e provinces (Consilium), nen drejtimin e Guvernatorit (Prokonsullit).
Por qetesia e paqes nuk do te vazhdonte perjetesisht. Luftrat do te rifillojne perseri duke futur nen vorbullen e tyre edhe Apolonine.

1. T.Zavaliani Histori e Shqiperise, fq.35
Kesaj rradhe do te jene romaket njeri kunder tjetrit, ku perreth mureve te qytetit do te ndeshen Çezari1 dhe Pompeu2. Pershkrimin e tyre na e jep vet Çesari ne vepren e vet “Lufta Civile”, ku pas zhvillimeve ne Rome teatri i ngjarjeve zhvendoset ne Ballkan. Ishte fundi i vitit 49 pk kur Çesari zbarkoi me floten e tij nga Brindizi ne Palase(Paleste). Qe ketu duke kaluar nepermjet Orikumit ai u shfaq perpara mureve te Apolonise, e cila ndodhej si i gjithe rajoni nen kontrollin e Pompeut.
Komandant Luç Staberi, qeveritari i qytetit dhe besnik i Pompeut, urdheroi te sillnin uje ne Akropol, ta fortifikonin ate dhe njekohesisht per garanci, u kerkoi pengje Apoloniateve. Keta te fundit nuk pranuan dhe vepruan me mjaft zgjuarsi duke i hapur Çezarit portat e qytetit te tyre.
Çezari u fut ne Apoloni dhe la aty kater kohorta ndersa me trupat e tjera ju drejtua Dyrrahut, kryeqendres te trupave te Gnej Pompeut. Nderkaq Pompeu i cili ishte duke ardhur nga Maqedonia kur mori vesh se Çezari kishte pushtuar Orikun dhe Apolonine, shpejtoi me nje marshim te sforcuar ushtrine e tij per ti prere rrugen Çezarit, drejt Dyrrahut.
Ishte arritja e shpejte e tij ajo qe e detyroi Çezarin te ndalte marshimin dhe te ngrinte kampin ne bregun e lumit Aps (Seman), ne kufi me Apolonine prane fshatit te sotem Kuç. Perballe tij ne anen tjeter te lumit, ngriti kampin e tij Gnej Pompeu, aty ku sot ndodhet fshati Kosove e vogel(Lushnje).
I vendosur ne jug te Semanit Çezari kontrollonte Apolonine, luginen e Devollit, Osumit, Keshtjellat e Thronit(Treportit), Kanines, Amantias, Orgesos(Margelliçit)4, Tyarkanos(Cakran), Tithyra(Cfir), Peleon(Mbolan), Apis(Mjeshtove), Kethreon(Krotine), etj.

1. Kaj Jul Çezari (100-44 pk). Burre shteti ne Romen e vjeter. Ne vitin 60 perfundoi nje marreveshje me Pompeun dhe Krasin, duke ndare pushtetin (TriumviratiI). Ne vitin 59 pk u zgjodh konsull. Kur mbaroi koha e konsullatit u ngarkua me qeverisjen e Galise. Qe ketej u nis per ne Rome drejt marrjes se pushtetit. Por per kete u ndesh me Pompeun. Pasi theu Pompeun ne vitin 48 pk ne Farsala te Maqedonise ai u kthye ne Rome, duke e shpallur veten diktator dhe çensor te perjetshem. U vra ne vitin 44 pk ne Rome nga nje grup senatoresh komplotiste.
2. Pompeu i madh (106-48 pk). Burre shteti dhe strateg Romak. Ne vitin 60 pk mori pjese ne triumviratin e I bashke me Çezarin dhe Krasin. Ne vitin 48 pk pasi u thye ne betejen e Farsales, iku ne Egjipt ku dhe u vra.
3. JUL CAESARIS. BELI CIVILIS. LIB III
4. I kesaj kohe mund te jete edhe toponimi Mallakaster. Studiusi Pal Nikolli argumenton se ky emer vjen nga latinishtja d.m.th Malla- e keqe dhe kaster-fortese, kamp, kampe te keqinj. U quajt keshtu sepse shtepite ishin te vendosur ne maje kodrash dhe ishte e veshtire pushtimi i tyre. Pukevili e ka hedhur i pari kete hipoteze qe permendem me siper. I kesaj ideje eshte edhe studjuesi Hysen Emiri

Te dy ushtrite qendruan ne keto pozicione gjate gjithe dimrit. Pasi Çezarit i erdhen perforcime nga Italia dhe Mark Antoni zbarkoi ne Shengjin, kampet u zhvendosen drej veriut ne lumin Genesis(Shkumbini). Ishte e thene qe keto ngjarje te beheshin subjekt i poezive te Lukianit. Ne vargjet e tij ai shprehet keshtu, duke mos e ditur se ato do te shfrytezoheshin si dokumente me vone.
“Per here te pare pashe romaket qe ndeshen ne kampet armike
Lumin e Genusus me rryme te vershueshme
Dhe te butin Apsus, i pershtatshem per lundrimin e anijeve te vogla”.
Prane Bashtoves ne Asparagum1 do te zhvillohet beteja midis ish dy triumvirve, ku Çezari do te thyhet. Pompeu fitues do ta ndjeke ate deri ne muret e Apolonise, por pa e kapur dot armikun e tij. I mbrojtur ketu Çezari priti perforcimet e reja qe i erdhen nga Roma. Se bashku me to ai u nis prej Apolonise per ta thyer perfundimisht Pompeun2.
Biografi I Çezarit, Seutoni3 thote se, mbas luftes civile Çezari dergoj ne Apoloni per te studiuar Oktiavianin4, nipin e vet. Ky i fundit, ishte student ne shkollat e qytetit, kur komplotistet te drejtuar nga Bruti dhe Kasi do te vrasin Çezarin. Kete fakt na e pershkruan Nikola i Damaskut, ne vepren e tij, “Mbi edukimin e Oktavianit”, ku thote5: “Apoloniatet te mbledhur qe te gjithe i luteshin Oktiavianit me dashamiresi qe te qendronte prane tyre, duke i premtuar t’i vinin ne sherbim qytetin ... Por ai qe deshironte ta pergjonte rastin, duke qene prane ngjarjeve, nuk hoqi dore nga mendimi qe te nisej me det”. Oktaviani kthehet ne Rome per te marre pjese se bashku me Antonin dhe Lepidin ne triumviratin e dyte dhe nis luften kunder republikaneve.
Gjate ketyre luftrave civile Mark Antoni do te kapet rob ne akropolin e Apolonise nga republikani Brut. Me vendosjen e diktatures se Oktavianit, Apolonise iu shperblye besnikeria. Ajo mori statusin e autonomise duke u çliruar nga detyrimet fiskale. Qyteti tanime shnderohet ne municip(bashki), ku kultura romake do te leshonte rrenjet e veta.
1. Fshati i sotem Ballaj, rrethi i Kavajes
2. Ne betejen e Farsales.
3. N. Ceka “Apolonia e Ilirise” fq.34
4. Oktavian Augusti (63pk-14pk) nip i Jul Çezarit, trashegimtar politik i tij. Si perfundim i nje lufte te gjate civile ne vitin 30 pk Augusti mori pushtetin prishi regjimin republikan dhe vendosi perandorine.
5. Nicolai Dalmascesi, fragmenta17, fq 105
6. T. Zavalani “Histori e Shqiperise” fq 37.

Bashkimi me Perandorine Romake

E drejta qe i dha Augusti Apolonise per te qene “e lire dhe e mbrojtur” e ndihmoi qytetin qe ta merrte veten pas luftrave te gjata. Ajo filloi te shijoje qetesine e “Paqes romake”. Nje qendrueshmeri e permasave te tilla nuk kishte ekzistuar me pare, por kjo nuk do te thoshte qe nuk do te kishte me turbullira. Romaket qe kishin arritur ne krahinat veriore te Danubit ne Ballkan, bene perpjekje te medha per te perballuar kryengritjen Ilire te viteve 6-9. Njeri prej udheheqesve te saj Bato Dalmati, ne lufte me romaket sulmoi edhe Apolonine. Perpara qytetit u zhvillua beteja e kryengritesve me Romaket, ku Iliret fituan dhe u bene zoter te perkoheshem te qytetit. Kjo ngjarje per te cilen flet Dion Kasi, eshte ngjarja e fundit qe e permend kete qytet. Ndersa udhetare te ndryshem na japin pershkrime te tjera. Ne shekullin e II gjeografi nga Aleksandria Ptolemeu1, i ben kete percaktim kesaj treve qe ndodhej ne provincen e Maqedonise, duke paraqitur ne harte edhe qytetet kryesore, se bashku me lumenjte, malet, dhe vendodhjet e tyre gjeografike. “Ne Taulantia”, shkruan ai, ndodhen: Dyrrahu ne 450, gryka e Lumit Panyasos 4505’, gryka e Lumit Apsos 4505’, Apolonia 4505’, gryka e Lumit Aos 4505’ Aulona 44045’, Arnisa 45020’ etj. Pas shkrimeve te ketij gjeografi deshmite e autoreve antike, fillojne te behen shume te rralla. Megjithate historia vazhdon se bashku me historine e Perandorise Romake, nga ku mund te permendim ngjarjet e meposhtme.

Perandori me origjine Ilire Diokliciani(284-305) ne reformat e tij beri dhe ndarjen e re administrative te perandorise ku zona e Fierit do te beje pjese ne Provincen e Epirit te ri me qender Durresin (Dyrrahun). Epirius Nova(Epiri i Ri) shtrihej nga lumi Drin ne veri dhe deri ne lumin Vjose ne jug. Ai qeverisej nga nje konsular, selia e te cilit ndodhej ne qendren e provinces2 Ne vitin 305 Diokliciani terhiqet nga froni te cilin e ze Konstandini. Ky Perandor ne vitin 313, beri zyrtare fene kristiane e cila ishte perhapur me pare edhe ne Apoloni, Bylis, Nikaja dhe qendra te tjera.

1. Ptolemeu, Geografia, Lib.3, 2
2. Qyteterimi Romak u ndje i fuqishem ne treven e Fierit qe nga vendosja e pushtimit nga Roma e deri ne periudhen e dyndjeve sllave. Ky proçes i njohur me emrin Romanizimiu u be nepermjet shkrimit latin, fese, ndertimeve, kultures romake. Mbeshtetje e romanizmit u bene kolonite romake. Ne Apoloni dhe Bylis u vendosen banore latine me familjet e tyre. Mbishkrimet latine e deshmojne kete fakt. Akoma dhe sot ndeshim ne kete zone toponime me origjine latine si Frakulla(Fiacola-flake) Laçaj (kenete), Mallakastra(kampe te keqinj), mbishkrimet e Bylisit, etj.

Gjate periudhes se sundimit te perandoreve Dioklician dhe Kostandin niveli i jeteses ne Provincat Ilire dhe treven per te cilen po shkruajme, ra shume. Kolonet si shumica e popullsise fshatare dhe si forca kryesore prodhuese filluan dalngadale te bien ne pozitat e bujkrobit. Kriza financiare e Perandorise solli zhvleresimin e monedhes gjate gjithe shekullit te III-te. Keshtu detyrimet shteterore filluan te shnderrohen nga te hollat ne natyre. Per te nxjerre perandorine nga kriza Kostandini “i madh” nxori taksen shteterore “Anoma”, qe ishte burimi kryesor i te ardhurave te shtetit. Ajo merrej nga provincat dhe vilej drejtperdrejt nga Prefekti i Pretorit. “Anoma” merrej nga nje parcel toke qe punohej nga nje bujk dhe kishte nje pjellori te caktuar. Mbledhja e saj filloi te paraqiste veshtiresi edhe ne treven tone. Per shkak te paqendrueshmerise te fshatareve, te cilet filluan te zhvendoseshin ne rajone te tjera te vendit per shkaqe te pasigurise ekonomike dhe dyndjes se popujve barbare.

Reformat agrare te Dioklicianit e lidhen bujkun me token. Keto reforma u thelluan me tej me masat e marra nga Kostandini me sistemin “EPIBOL”, i cili zevendesonte krahun e punes, qe filloi te mungonte ne bujqesi. Me kete sistem te ri, pronaret private te tokave detyroheshin te punonin tokat djerre te shtetit dhe te paguanin taksat perkatese. Romaket vepruan ne Ballkan sipas nje plani te zbatuar ne te gjithe perandorine, duke i integruar keto territore ne gjirin e shtetit te Romes. Ketij qellimi i sherbeu edhe ndertimi i nje rrjeti rrugesh prej guri dhe vendosja pergjate tyre e nje sere garnizonesh ushtarake per te siguruar rendin. Veprimi i administrates dhe i drejtesise romake u shoqerua me vendosjen e koloneve. Ushtaret romake pasi terhiqeshin nga sherbimi ushtarak shperbleheshin nga shteti me toka, sidomos prane qyteteve, ku fillonin veprimtarine e tyre si bujq. Kjo ishte arsyeja kryesore e Romanizmit, ku popullsia e kesaj treve hoqi dore nga zakonet vendase dhe pershtati veshjet, gjuhen dhe zakonet romake. Dhenia ne vitin 212, te gjithe shtetasve te perandorise nga Perandori Karakalla, te qytetarise romake; i hapi perspektiva te reja zhvillimi qytetareve, te cilet mund te levizin pa probleme ne te gjithe perandorine, si dhe te futeshin me lehtesi ne gjirin e administrates romake. Megjithese solli qyteterim pushtimi romak pati edhe rrjedhoja negative. Gjuha Ilire u detyrua te mos perdorej ne pjesen perendimore te vendit ku u zevendesua me latinishten.
Ne vitin 395 perandoria romake u nda ne dy pjese te veçanta e te pavarura nga njera tjetra. Perandori Teodos e ndau ate midis dy djemve te tij. Perendimin me qender Romen ja la djalit te vogel Honorit, ndersa pjesen lindore (Bizantin) ja la djalit te madh, Arkadit. Ne perandorine Bizantine bente pjese edhe Iliria e jugut ne te cilen perfshiheshin provincat e Prevalit, Dardanise, Epirit te ri dhe Epirit te vjeter. Keto provinca qendruan me shkeputje nen Bizantin perreth dhjete shekuj nga viti 395 deri ne vitin 1341, kur vdekja e perandorit Bizantin Androniku III Poleolog solli shembjen e pushtimit te perandorise Bizantine ne Shqiperi. Prokopi i Çezarese1 na njofton se, ne vitin e ndarjes se perandorise ne 395, shpertheu kryengritja e Taulanteve kunder sundimit romak. Per te shtypur kete kryengritje perandori Honor dergoi kunder kryengritesve fisin barbar te Visigoteve te komanduar nga prijesi i tyre Alariku. Gjithe treva u perfshi nga pasiguria dhe shkaterrimet. Gotet qendruan ketu reth 15 vjet, dhe me vone u larguan drejt Romes duke lene pas vetem rrenime. Gjate kesaj periudhe filloi dhe braktisja e qyteteve. I tille eshte rasti i Apolonise. Tre ishin faktoret e rrenimit te saj: Largimi i Vjoses ne shekullin e III-te, e cila ndryshoi shtratin me ne jug duke e lene qytetin pa portin e tij.
Termetet e viteve 234 dhe 345 rrenuan nje pjese te qyteteve te bregdetit te Adriatikut lindor, duke perfshire edhe Apolonine. Por goditjen e fundit asaj ja dhane dyndjet e popujve Barbaro-sllave. Keto dyndje ishin te njepasnjeshme dhe sollen regres. Ne vitin 479 Visigotet te drejtuar nga Teodoriku bene nje tjeter inkursion. Pas pushtimit te Durresit dhe Skampinit(Elbasanit) ata ju drejtuan Fushes Ilirike(Myzeqese) duke mbjelle kudo dhune dhe shkaterrim. Ne vitin 517, Ungret2 e shkretuan Epirin e ri, ndersa dhjete vjet me vone u dynden Gepidet, Herulet etj. Ata u pasuan nga avaret dhe sllavet e jugut. Sulmet e para te sllaveve ne jug te Danubit nisen ne vitin 527 ne kohen kur vjen ne fuqi Justiniani, duke u bere nje dukuri e perhereshme te kohes se sundimit te tij. Justiniani ne vend qe te forconte kufirin ne Danub dhe te debonte “sllavenet”, trupat e rekrutuara ne Iliri dhe Traki i perdori per te rimekembur pushtetin perandorak ne Afrike, Spanje dhe Itali.

1. Prokopi i Çezarese”De bello vandalico, III, 10-12 cituar nga vellimi Iliret dhe Iliria tek autoret antik, fq.432.
2. Johan Tuman. “Autoktonia e shqiptareve ne studimet gjermane” studimi “Kerkime ne historine e popujve te Evropes Lindore”.

Ne vitin 545 sllavet u shtyne ne thellesi te Trakise kurse ne vitet 547-548, ata shkaterruan Dalmacine dhe Ilirine duke arritur deri ne Dyrrah, ne vitin 579. Pasi e shkaterruan qytetin e plaçkiten dhe e shpopulluan. Me pas sllavet ju versulen bregdetit te Epirit te ri duke shkuar deri ne Vjose, nepermjet treves sone. Sllavet pushtuan me lehtesi te gjitha qytetet e keshtjellat qe perforcoi dhe ndertoi Justiniani, sepse siç e permendem me siper ato nuk kish kush t’i mbronte. Justiniani ndertoi ne Epirin e ri gjithsej 58 fortifikime1. Njezet e gjashte ishin rindertime ndersa tridhjete e dy ndertime te reja. Prokopi i Çezarese2 shkruan se me nje pune te sforcuar dhe te mundishme u rindertuan dy qytete te Dyrrahut, Amantias, Aulones, Antipatrias, Argyas(Margelliçit), Bylisit etj. Ne kete territor punimet i drejtoi arkitekti i Justinianit Viktorinusi3, i cili permendet per vepren e tij nga nje seri mbishkrimesh. Ne vepren e Prokopit nuk permendet Apolonia. Me banoret qe braktisen qytetin mund te jene mbushur qytetet e vogla, qe gjendeshin rreth e perqark saj, te cilat ne kete kohe u rrudhen ne formen e Keshtjellave. Sipas Shuflait te tilla ishin, Spinarica mbi gryken e lumit Vjose, Klisura, (Clisania-Clausura), Klosi mbi vendin ku kalon mbi Vjose rruga Vlore-Berat(Klosi) dhe Aulona. Ndersa Aristidh Kola thote se banoret e Apolonise u vendosen ne Aulone (Vlore). Pas renies se Apolonise si qendra me e rendesishme ekonomike, kulturore dhe fetare ne treven midis Vjoses dhe Shkumbinit, doli qyteti i Bylisit. Gjate periudhes se Justinianit u ngriten brenda agorase antike ne pjesen jugore te qytetit 5 kisha te tipit Bazilikal. Njera prej tyre ka qene katedrale, e cila sherbente si seli peshkopale. Nga germimet arkeologjike ne dyshemene e saj u gjenden gozhde, copa tjegullash, monedha te kohes se Justinianit, si dhe gjurme djegiesh. Shkaterrimi i kesaj kishe lidhet me shkaterrimin e Bylisit ne vitin 548, nga inkursionet sllave te ketij viti.

1.S. Muçaj Iliria 1, Tirane 1986
2.Prokopi CAESARENSIS,DE AEDICIS
3.M. Shuflai “Serbet dhe Shqiptaret”, fq.9, Tirane 1926
Per here te fundit Apolonia permendet ne katalogun e Hieroklit i cili ishte nje udhezues udhetimi i perpiluar ne shek.VI es. Ne kete kohe ketij qyteti nuk i kishte mbetur vetem shkelqimi i dikurshem i antikitetit.


Per kete ngjarje Prokopi i Çezarise na njofton se kur repartet e perbera me trupa Ilire ne perberje te Legjioneve bizantine ishin te zene ne lufte kunder Goteve ne Itali, nje inkursion sllavenesh(sllavesh) kaloi Danubin dhe pasi pershkroi gjithe Ilirikun arriti ne Dyrrah, duke vrare gjithe njerezit e moshes madhore dhe duke pushtuar me lehtesi gjithe keshtjellat e Epirit te ri, te cilat nuk kishin kontigjentet e duhura per mbrojtjen e tyre. Por qyteti do te rindertohet nga arkitekti i perandorit Justinian Viktorinus ne vitet 549-550. Keto ndertime u bene ne nje kohe kur rreziku i inkursioneve barbaro-sllave ishte shume kercenues, mbi territoret Ilire. Ne muzeun historik kombetare ne Tirane ruhen 3 mbishkrime nga Bylisi te cilat i perkasin rindertimeve te mesiperme. Te perkthyera nga latinishtja ato japin te dhena shume interesante: - “O i huaj mos ju shmang veshtrimit nga bukuria e Bylisi, muret rrethuese te te cilit dikur te renuara i rindertoi Viktorini guximtar”. Ndersa ne mbishkrimin e dyte qe eshte me i gjati thuhet: - “Me providencen e perendise dhe hyjneshes virgjereshe duke i sherbyer drejt qellimit dhe menyrave te veprimit te Justinianit, sundimtarit shume te fuqishem qe ngriti keshtjellat e Myzise e te Skythise dhe te territorit te Ilirikut me gjithe Trakine, Viktorini njeri me aftesi strategjike, ndertoi me pervujteri muret rrethuese te Bylisit”.

Te shkruara qarte keto mbishkrime jane dokumente autentike, te cilat deshmojne qarte kete pjese te historise. Per vlerat qe bartin po citojne edhe permbajtjen e dy te tjereve. Ja se ç’thuhet ne te tretin: “Nuk ankohem me per barbaret dhe nuk kam me frike sepse gjeta tek Viktoriani i madh nje njeri i cili me ndertoi me duart e tij”. Keto mbishkrime te ruajtura ne pllaka guri jane gjetur gjate germimeve te bera ne Baziliken mesjetare te Ballshit. Ka ekzistuar edhe nje mbishkrim tjeter i gjetur nga Prashnikeri ne te njejtin vend ne vitin 1918. Ai humbi gjate terheqjes se ushtrise Austro-Hungareze ne fund te luftes se I boterore. Permbajtja e ij ishte e tille: “Asnjehere nuk do ti dorezohem hendeqeve te harreses as emri i Justinianit te fuqishem, por as koha e gjate e pallogariteshme nuk do te mbuloje mundimet e Viktorinit, virtytet e te cilit jane ngritur lart me mburrje”. Rindertimet e mesiperme e rrudhen Bylisin ne 1/3 e siperfaqes se tij te meparshme. Megjithate qyteti e ruajti rendesine sepse vazhdoi te ishte perseri qender Peshkopale.
Gjate periudhes Bizantine do te ndryshohet edhe emri i tij. Diku nga mesjeta e hershme ai filloi te quhet nga vendasit Balles (Bylis-Balis-Balles-Ball). Kete emer qyteti e mori per shkak te pozicionit te tij mbizoterues qe do te thoshte Ball ose kryevend. Ky emer do te perdoret edhe nga te huajt ne dokumentat e ndryshme historike. Keshtu Bizantinet do ta emertojne “KEFALINI” (Kefalos-greq-Krye-Koke) ndersa Bullgaret do ta therrasin “Gllavinice”(Gallava(Bullg)-Krye-Koke). Keto dy terma nuk jane veçse perkthim i fjales shqipe “kryevend”, qe perkojne me toponimin Ball-Ballesh.

Kristianizmi

Fillimet e kristianizmit ne bregdetin e Adriatikut Lindor i kemi qysh ne mesin e shekullit te I es. Shen Jeronim Eusebi1 nga Dalmacia deshmon se Apostulli Pal nje nga dymbedhjete dishepujt e Jezusit ne letren e tij derguar romakeve kreu i 15, vargu 19 ne Bibel thote: E kam predikuar ungjillin e Krishtit qe nga Jeruzalemi deri ne Iliri. Prifti Jezuit At Daniele Farlati qe ka jetuar ne shek XVIII, ne vepren e tij “Historia kishtare e Ilirise”(ILYRICUM SACRUM) thekson se: “Apostulli Pal vizitoi Durresin ne breg te detit Adriatik”. Apostulli Pal gjate veprimtarise se tij per te percjelle fjalen e zotit qendroi dy vjet ne qytetin grek te Korintit2. Qe ketej ai mund te kete rivizituar edhe tokat Ilire, duke ditur afersine e Korintit me Provincen Romake te Epirit te ri. Fan Noli citon nje leter te Palit per Titone3(kreu 3, vargu 12) ku ai thote: “Kur te dergoj Artemane ose Tikikun tek ti, shpejto te vish tek une, e te me takosh ne Nikopoli4, sepse atje kam vendosur te dimeroj”. Te dy mesazhet e letrave te Palit mbeshteten tek deshmite e Jeronimit. Sipas tyre ka qene vete Shen Pali, i cili vizitoi Ilirine dhe predikoi ungjillin. Pas vitit 58 ne Durres, ne kohen e Perandorit Neron ekzistonte nje komunitet fetar kristian, i cili me vone do ti nenshtrohet persekutimeve. Qe nga Durresi duke shfrytezuar lidhjet tradicionale kristianizmi hodhi rrenje ne Apoloni e me pas ne Bylis. Ne kete kohe keto qytete ndodheshin ne provincen romake te Epirit te ri dhe kishin midis tyre marredhenie te gjera ekonomike, shoqerore e kulturore.

Deri ne vitin 313, ne te cilin u zyrtarizua kristianizmi ne Apoloni ai ishte zhvilluar ilegalisht, duke pasur edhe persekutime siç ishte rasti i IBASIT nga Athina5. Pas ketij viti nisi edhe organizimi kishtar. Ne qytetet e medha u krijuan Peshkopatat, (Apoloni, Bylis). Peshkopatat e shtrinin veprimtarine e tyre ne te gjithe krahinen perreth,(Dioqezen). Vete Peshkopatat vareshin nga Metropolite, e vendosura ne qender te provincave. Peshkopatat e Bylisit dhe Apolonise vareshin nga Metropolia e Durresit.

1. Shen Jeronimi (343-420) filolog, historian dhe teolog nga Dalmacia. Perktheu i pari Biblen ne Latinisht.
2. Dhiata e re, Veprat e Apostujve
3. S. Noli, Vepra 6, fq.537, Tirane 1996.
4. Nikopoli qendra e Provinces se Epirit te vjeter,(Preveza)
5. N.Ceka “Iliret” fq.245 Tirane 2001

Peshkopet e Provincave mblidheshin rregullisht nen kryesine e Metropolitit ne Sinodet Provinciale, ku diskutoheshin probleme te dogmes fetare, besimit dhe organizimit te klerit lokal. Metropoliti dhe peshkopet merrnin pjese ne Koncilet Ekumenike (Gjithekristiane), ku diskutoheshin problemet kryesore te kristianizmit. Metropoliti zgjidhej nga Sinodi i Peshkopeve te Provinces, qendra e te cilit ishte Durresi. Nga dokumentat historike deshmohet pjesemarrja ne Koncilin Ekumenik te Efesit, ne vitin 431, te Metropoli te Provincave Ilire te Prevalit, Epirit te ri, Epirit te vjeter. Metropoliti i Durresit ishte i shoqeruar ne kete koncil edhe nga ndihmesi i tij Peshkopi i Apolonise dhe Bylisit, Feliks. Peshkopatat e Apolonise dhe Bylisit duhet te kene pasur si dioqeza Myzeqene e Mallakastren. Me pas me renien e Apolonise dioqeza e Myzeqese do te bjere ne juridiksionin e Peshkopates se Bylisit.

Ky fenomen ndodhi ne vitet 20 te shek.V. Edhe Peshkopi Euseb mbante titullin e dyfishte si peshkop i Apolonise dhe i Bylisit. Pas vitit 458 ky titull ndryshoi, sepse ne vitin 458 permendet vetem Peshkopi Filohar i Bylisit. Me organizimin kishtar do te ngrihen edhe godinat e para te kultit. Tipi kryesor i tyre ishin Bazilikat1, te cilat ishin fillimisht ndertesa romake per gjykatat. Ne treven per te cilen po flasim rrenoja te bazilikave i gjejme ne Apoloni, Margelliç, Plyk, Bylis, Kraps, Gorishove, Dukas, Panahor, Ballsh, Cakran, etj. Ashtu siç u perhap ne treven e Fierit, me te njejten skeme kristianizmi u organizua gjate shek te pare edhe ne Mallakastren fqinje. Organizimi i hierarkise kishtare perfundoi gjate 80 viteve te para te vendosjes se Perandorise Bizantine ne Shqiperi. Sipas nje ligji te nxjerre nga Perandori Zenon, (474-475), qe na e jep kodi i Justinianit, thuhet se: “Çdo qytet duhet te kete me çdo kusht nje peshkop te vetin”. Kete fakt e ndeshim edhe ne dokumentacionin historik, ku si qender Peshkopale del gjate shekullit te V-te edhe qyteti i Bylisit si kryeqender e Mallakastres. Burimet historike permendin nje sere perfaqesuesish te klerit te larte, emrat e te cileve i permendem me siper.

1. A. Meksi “Arkitektura Mesjetare ne Shqiperi” fq.17
2. Duke pare si iniciatore te perhapjes se Kristianizmit jane elementte te huaj Etnike themi se qytetet tona te bregdetit kishin ne kete kohe nje natyre kozmopolite.


Per rendesine e ketij qyteti si seli peshkopale deshmojne edhe rrenojat e pese bazilikave Paleokristiane, te zbuluara ne kete qytet antik nga arkeologu Skender Muçaj, gjate periudhes se viteve 1980. Keto bazilika ku, dy te parat (A,B), kane permasa monumentale, tregojne per organizimin e konsoliduar te kishes dhe per rendesine e kesaj qendre kishtare ne periudhen e antikitetit te vone. Gjate kohes se Justinianit ne territoret e treves sone u perhap doktrina kishtare e monofizizmit qe solli, aq e aq grindje ne politiken e Kostandinopojes. Per shqetesimin e shkaktuar nga perhapja e kesaj doktrine ne vitin 535 Justiniani thirri ne Kostandinopol Metropolitin e Provinces se Epirit te ri, Anthimin. Nderkohe per periudhen qe po flasim, Metropolia e Epirit te ri varej nga Vikariati i Selanikut, i cili vete ishte nen juridiksionin e Selise Romake deri ne vitin 732. Kjo eshte arsyeja qe te gjithe termat kishtare te gjuhes shqipe jane me preardhje Latine si psh: missa-mesha, santum-shenjt, alterem-altar, crucem-kryq , monachus- murg, episcopus-peshkop, miraculum-mrekulli, altare-altar, evangelum-ungjilli, diabolis-djall, servire-sherbej, infernus-ferr etj.
Krishterimi u perhap ne periudhen e apostujve. Kjo gje tregon se ne shekullin e VI ne treven tone gjendeshin me shume bazilika dhe objekte kishtare se ne cdo treve tjeter te hapesires shqiptare1. Duhet theksuar se nje impuls te fuqishem kristianizmit i dhane edhe Perandoret Bizantine te cilet ndermoren perndekje ndaj atyre grupeve qe nuk perkrahnin kete fe. Ato u shoqeruan me mbyllje shkollash, stadiumesh2, shkaterrim tempujsh e traditash pagane. Keshtu u thyen shume koka te statujave te mermerta, u moren mermeret e tempujve dhe teatrove per ndertimin e kishave, u shnderruan perendite e vjetra ne shenjtore te rinj. Keshtu teza e Aristidh Koles qe Athinaja u shnderrua ne Shen Meri dhe Apoloni ne Shen Gjergj mund te vertetohet katerciperisht vetem ne treven tone.

1. “Krishterimi nder shqiptare” fq.120 Shkoder 2000
2. A.Kola “Arvanitasit dhe prejardhja e grekeve”, fq 141. Tirane 2002

Mesjeta

Historia e Shqiperise ka mungese dokumentash per periudhen kohore qysh nga koha e Strabonit dhe Ptolemeut(shekulli II) e deri ne kohen e pushtimit norman (shekulli XI). Boshlleqe te tilla krijon mungesa e burimeve te te dhenave edhe per treven qe po flasim. Dokumentat qe e permendin ate nuk jane veçse pershkrime te percipta dhe siperfaqesore. I fundit dokument qe vetem permend qytetet kryesore eshte: “udherrefyesi” i Heroklit ne vitin 533, i cili nuk na jep informacionet qe kerkojme. Mund te themi se pas renies se qyteteve te Apolonise, Dimalit, Amantias, Skampinit, si qendra me e rendesishme midis Durresit dhe Vlores del qyteti i Pulkeriopolisit (Beratit), ne nje pozicion me te mbrojtur ne thellesi te vendit. Me kete emer e permend ate edhe “udherrefyesi”. Pagezimi i tij me emrin e nje princeshe1 tregon se ai kishte nje zhvillim te madh. Ne te kryqezoheshin rruget kryesore te Ilirise se jugut ne antikitetin e vone. Me braktisjen e Apolonise, Bylisi dhe Pulkeriopolisi kthehen ne dy qendra te rendesishme Peshkopale. Rendesia e tyre shihet ne permendjen e shpeshte te emrave ne dokumentat kishtare te kohes.

Me zbrazjen e Apolonise ne shek V, qendra e treves sone do te zhvendoset ne keto dy qytete. Kjo do te filloje me largimin e Peshkopit te Apolonise drejt Bylisit gjate shek te V. Eshte koha kur ka filluar kriza e marredhenieve skllavopronare, grushtin derrmues te ciles ja japin dyndjet barbaro-sllave. Keto dyndje I shkeputen kontaktet e Bizantit me provincat Ilire. Ne keto kushte ne qytete filluan te zhvilloheshin strukturat autonome te qeverisjes(Pulcheriopolis-Kefalini), ndersa ne fshat fillojne gradualisht te ngrihen strukturat feudale. Gjate shekullit te IX ndryshoi edhe situata politike e Perandorise Bizantine. E çliruar nga sulmi i arabeve ne lindje ajo i hodhi syte drejt provincave perendimore duke rivendosur kontaktet e saj ne to. Fillimisht nisi riorganizimi i ri administrativ ku provincat e vjetra u zevendesuan me krijimin e themave. Thema kryesore ishte ajo e Durresit me shtrirje nga Tivari ne Vlore.

1. Perandori Teodos II ndertoi ne rrenojat e qytetit te dikurshem te Antipatrias nje qytet te ri, te cilit i vuri emrin e se motres, Princeshes Pulkeria(Pulcheria), e cila do te hipi ne fronin e bizantit ne vitet 450-453.


Perberjen e themave dhe qyteteve qe benin pjese ne to, i gjejme tek shenimet e Kostandin Porfirogjenetit1 (shek IX), ne te cilat thuhet: Thema e Durresit .....“Durresi(Dyrrahion) qe dikur quhej Epidam(Epidamos), ka nen konsiliari nente qytete: Skampen, Apolonine, Bylisin(Boulis), Amantion, Beratin(Pulheriopolis), Vloren(Aulon), Listron, Skeuptron, metropolin e Aulidit”, etj. Megjithese Apolonia ishte braktisur, autori nenkupton me te, krahinen perreth. Ky eshte dokumenti i pare qe permend qytetet e treves gjate mesjetes se mesme. Qendra e themes2 bizantine te Durresit ishte vete ky qytet. Ne krye te saj qendronte strategu, i cili kishte njekohesisht pushtet civil dhe ushtarak. Strategu i kesaj theme mbante edhe titullin e Dukes dhe merrte nje page prej 20 librash ari ne vit. Nen urdherat e tij ishin nje aparat i gjere nepunesish si: vojvodet, arkontet, turmarket, etj. Ushtria e themave perbehej nga stratiotet.
Keta bujq ushtare kryenin detyrimin ushtarak dhe si shperblim merrnin nje ngaster toke ne perdorim te quajtur stratiotika. Detyre e tyre ishte ruajtja e kufijve te Themave3 nga sulmet e huaja. Stratiotet kryenin sherbimin ushtarak per gjithe jeten. Tokat ata i punonin me forcat e familjeve te tyre dhe pjeserisht ua jepnin me qera fshatareve te tjere. Stratiotet ishin te çliruar nga nje pjese e taksave. Ne ushtri ata sherbenin si kembesore dhe kalores te armatosur lehte. Kjo varej nga siperfaqja e stratiotikes. Nje pjese e tyre merrte edhe nje pagese te vogel nga shteti. Tokat qe shteti Bizantin ju dha stratioteve u moren nga sekuestrimi i pronave te aristokracise se vjeter senatoriale dhe atyre qe i perkisnin institucioneve kishtare.

Keto te fundit ju moren klerit gjate periudhes se luftes ikonave, dhe u perdoren duke u dhene edhe si benefice shtreses se kaloresve qe po formohej. Kjo pronesi quhej Haristika(miresi-favor). Aresyeja na ben te mendojme se, lufta kunder ikonave e ndermarre nga Perandori Leon III, gjeti rezistence ne kete treve gjate viteve 720. Mungesa e objekteve te kultit te kesaj periudhe dhe e vlerave te tyre artistike, te çon tek ideja se edhe ketu, eshte ndjere fuqishem reagimi i politikes se shkaterrimit te ikonave. Se bashku me organizimin e themave u be edhe organizimi administrates kishtare, e cila i perkiste deri ne vitin 732 kishes se Romes, por qe perandori i Bizantit Leoni i III Isauri ia shkeputi asaj edhe e lidhi ate me Patriakanen e Kostandinopojes.


1. Marre nga burimet e zgjedhura te Historise se Shqiperise, Vell II, fq.27
2. Thema ndahej ne nendarje me te vogla si: KLISURAT, ARKONDITE, DUKATET
3. Thema e Durresit u krijua ne kohen e sundimit te perandorit Bizantin Niqifor I diku ne vitet (802-811).


Pushtimi Bullgar

Qellimi kryesor i organizimit te themave ne Ballkan ishte frenimi i ekspansionit te shtetit Bullgar ne keto treva dhe veçanerisht ne ato shqiptare. Pasi thyen perandorin bizantin Mihalin III ne vitin 861, Bullgaret i imponuan atij nje marreveshje, ku fituan te drejten te banonin ne tokat e Trakise, Maqedonise dhe Ilirise, megjithese me pare ato kishin filluar pushtimet e ketyre territoreve kohe me pare. Te ardhur nepermjet lugines se lumit Devoll, ata arriten ne Pulcheriopolis, te cilin e kthyen ne kryeqender te pushtimit te tyre ne Shqiperi. Te nisur nga kjo baze, ne vitet 842-860, ata u vendosen ne zonen midis Vlores dhe Semanit. Fillon keshtu periudha e pushtimit Bullgar qe zgjat, nga viti 861, deri ne vitin 1018, kur perandori bizantin Vasili i II, i theu perfundimisht ushtrite bullgare ne betejen e Beratit, duke rivendosur pushtimin bizantin. Veçoria kryesore e pushtimit Bullgar ishte nderrimi i emrave te vendeve(toponimet) nga emra shqiptare ne emra sllave. Keto toponime ruhen edhe sot ne Myzeqe, Mallakaster dhe gjithe Shqiperine e jugut.

Ne zonen e Fierit ndeshen keto toponime te grupit Bullgar, te cilat nje pjese jane emra shqip te perkthyera ne sllavisht, ndersa pjesa tjeter jane emra te pronareve sllavo-bullgar si: Roskovec, Petove, Zhupan, Margelliç, Mbrostar, Novosele, Çeligrad, Çerven, Verbas, Matke, Radostine, Koshovice, Jagodine, Beline, Povelçe, Plyk, Topoj, Gjanice, etj. Kjo toponimi e grupit Bullgar ndeshet edhe ne Mallakaster me emra te tille si: Belishove, Visoke, Gadurove, Gorishove, Gllavinice, Çorrush, Drenove, Kasnice, Greshice, Mjeshove etj. Pasi u vendosen ne keto territore Bullgaret krijuan vende strategjike. Te tilla ishin fortesat e garnizoneve te quajtura “grad”, te cilat ruanin zonat e pushtuara. Ky fakt shpjegon edhe origjinen e disa vendbanimeve te sotme qe i pemendem me siper. Interesant eshte fakti se ne vitin 1918 akeologu austriak Kamilo Prashniker zbuloi ne renojat e katedrales se Ballshit nje mbishkrim, i cili deshmon se, ne vitin 866 bullgaret pranuan kristianizimin si fe zyrtare, ndersa perandori i tyre Borisi u shnderrua ne kristian me emrin Mihal. Ky tekst greqisht perkthehet keshtu: “Princi i Bullgarise Borisi, i cili kishte marre emrin Mihal, qe pagezuar bashke me popullin e tij nga zoti ne vitin 1374(866)1.

Ky mbishkrim ka te beje me veprimtarine e kishes Bullgare ne territoret e treves sone. Me vendosjen e pushtimit Bullgar kleri i territoreve te pushtuara u vendos nen juridiksionin e kryepeshkopates Bullgare te Ohrit per nje periudhe 150 vjeçare, ndersa Gllavinica do te behet qender e rendesishme e administrativo-kishtare. Mbreti bullgar Boris dergoi ne vitin 886 Shen Klementin2 si misionar te kishes Bullgare, per te predikuar ungjillin dhe per te mesuar shkrimin sllav ne krahinat jugperendimore te shtetit te tij. Ne keto krahina bente pjese edhe qyteti i Gllavinices, ku Klementi kaloi pjesen me te madhe te kohes se sherbimit te tij. Ne Gllavinice(Bylis) ai ngriti disa monumente te karakterit fetar dhe disa shkolla ne gjuhen sllave. Ne nje pasazh te vepres se tij “Biografi e shkurter” kryepeshkopi i Ohrit Dhimiter Komatiani shkruan: “Ne Gllavinice shihen te ruajtura deri ne ditet tona disa shtylla te gurta mbi te cilat jane gdhendur shkronja qe shenojne afrimin dhe bashkimin e popullit bullgar me krishtin”. Kjo deshmi e nxjerre nga nje veper e shekullit te XIII nuk deshmon gje tjeter veçse mbishkrimin e zbuluar nga Prashnikeri ne rrenojat e Bazilikes se Ballshit.
Ndikimi i klerit sllavofon duket edhe ne zonen e Myzeqese e cila mund te kete qene ne kete kohe dioqeze e Peshkopates se Gllavinices ose te Beligradit3(Pulcheriopolis). Per kete fakt vlen deshmia e Theofan Popes, i cili thote se: “Ne Myzeqe jane konservuar deri ne ditet e sotme gjurmet e kultit te misionareve sllave”. Ne traditen kristiano-sllave keta misionare jane shtate si: Cirili, Metodi, dhe dishepujt e tyre Klementi, Naumi, Horazdi, Engjellori, Sava.

1. Jordan Ivanov,” Bellgarski starini”12 Makedonia Fq. 319, Sofia 1931
2. Klementi ishte klerik me origjine Bullgare. Shuguruar prift ne Rome nga Papa Adrian i II. Ne vitet 60 te shek IX ai se bashku me Cirilin dhe Metodin mori pjese ne formulimin e alfabetit sllav “Cirilikes”. Ushtroi veprimtarine bashke me Metodin ne Europen Qendrore(Moravi-Panoni). Pas vdekjes se Metodit ne 855 dhe arrestimit nga autoritetet Morave, ai u kthye ne oborrin e mbretit Boris. Ka qene kryepeshkop i Ohrit. Vdiq ne vitin 916.
3. Pulkeriopolisi u pushtua nga bullgaret dhe u quajt prej tyre Beligrad (Berat), dmth qyteti i bardhe. Bullgaret pasi pushtuan tokat shqiptare bene regjistrimin e tyre duke i shenuar emrat e tyre ne sllavisht.


Eshte interesante se ne te gjitha kishat mesjetare te Myzeqese gjejme ne ikonat dhe pikturat murale paraqitje te ketyre shenjtoreve. Ne Mallakaster ky element mungon per shkak te islamizimit te mevonshem te saj dhe prishjes se faltoreve te besimi kristian. Pushtimi Bullgar mori fund ne vitin 1018 kur perandori Vasili i II (Bullgarovrasesi) theu betejen e Beratit prane Tomorrit, (siç na deshmon kronisti bizantin Kadreni), djemte e carit bullgar Samuelit. Kjo ngjarje shenoi rivendosjen e pushtetit bizantin ne trevat shqiptare. Ne kronikat e ketyre luftrave permenden edhe kalate e Gllavinices, Beratit, Kanines, ne te cilat vendin e garnizoneve bullgare e zune ato bizantine. Gjate kesaj periudhe krijohen perfundimisht marredheniet feudale(shek IX). Aristokracia ushtarake civile dhe kleri kishin krijuar klasen e pronareve te medhenj. Nga ana tjeter stratiotet po i humbnin tokat dhe po ktheheshin ne qeramarres (mortites) dhe punetore me meditje (mistote). Si rezultat i nje sere faktoresh ekonomiko-politike-shoqeror, Bizanti u kthye ne nje shtet bujqesor i perbere nga bujkrober te varfer, tamam si feudalizmi europianoperendimor. I perhapur ne kete treve duhet te kete qene edhe institucioni i “pronjes” bizantine. Ky feud shteteror i jepej per perdorim ushtarakeve dhe nepunesve si prone e kushtezuar. Duke filluar qysh nga shekulli i X ne kronikat historike fillojne te permenden nje numer familjesh te shquara fisnike nga Zona e Myzeqese. I tille eshte rasti i nje bujari nga Muzakajt e Oparit, i cili bente pjese ne vitin 1080, ne rrethin e komandanteve me te besuar te perandorit Bizantin Aleksi i I Komnen. Perveç Muzakajve familje Mesjetologu Pellumb Xhufi1 citon edhe nje sere emrash te disa familjeve te tjera si te: Karanxhave, Lapardhave, Kiliceve, Frengeve, Matrengeve, Risilive, etj. Disa prej tyre do te luajne nje rol te rendesishem ne historine tone kombetare

1. Pellumb Xhufi, Gazeta Myzeqeja Nr.V.1995

Mbreteria e Napolit

Ne vitin 1071 nen goditjen e Normaneve Perandoria Bizantine u detyrua te braktiste pergjithmone zoterimet e saj ne Siçili dhe ne Italine e jugut. Nen drejtimin e Robert Guiskardit normanet krijuan mbreterine e Napolit e cila ju fut “politikes” se pushtimeve ne Adriatikun Lindor, me synim Bizantin. Tokat shqiptare shiheshin prej saj si ure per ekspansionin e tyre drejt Ballkanit. Ne pranveren e vitit 1081 ushtrite normane te komanduara nga R. Guiskardi dhe djali i tij Boemundi, zbarkuan ne bregdetin shqiptar duke pushtuar njera pas tjetres Vloren, Kaninen, Orikumin, Bylisin(Mallakastren) dhe Butrintin, ne jug te vendit. E bija e Perandorit Bizantin Aleks Komnenit, historiania Ana Komnena, ne librin e saj “Aleksiada”, na jep kete deshmi mbi sulmin norman: “Boemundi1 pushtoi Kaninen, Jerihon(Orikumi) dhe krahinen perreth. Me pas ai u nis ne Butrint ku takoi te atin. Mirepo kur u nis nga Korfuzi per te sulmuar Durresin, Boemundi me toke dhe Guiskardi me det, ne vendin e quajtur Gjuhe(Karaburun), stuhia e goditi keq floten Normane. Pas kesaj Guiskardi qendroi shtate dite ne Gllavinice(Bylis) dhe pasi priti perforcime, me pjesen e flotes nga toka dhe deti pushtoi fushen Ilirike(Myzeqene) dhe rrethoi Durresin”.

Kjo deshmi e drejtperdrejte e kesaj princeshes, e cila mori pjese ne luftrat midis Aleksit(te atit) dhe R. Guiskardit tregon se, Bylisi ishte pushtuar prej Normaneve dhe ishte kthyer ne baze te tyre. Per te levizur ne kete treve ata duhet te kene perdorur trasete e rrugeve nepermjet te cilave kane zbritur, nga Mallakastra ne Myzeqe, e me pasi jane drejtuar veriut per ne Durres. Me hamendje mund te themi se mund te jete shfrytezuar sistemi i vjeter i rrugeve te Apolonise dhe dega jugore e rruges Egnatia. Edhe Myzeqeja e vogel ka qene e pushtuar prej Normaneve, sepse ekziston mendimi se nje pjese e kishes se Manastirit te Apolonise2 eshte ndertuar ne vitet 1082-1085, nga trupat Normane. Kete perfundim e tregojne analizat e peraferta stilistike te kapiteleve te saj, te cilat jane te ngjashme me modelet analoge te kishave te ndertuara ne te njejten kohe ne Konversano te Italise se Jugut.


1. Burime te zgjedhura te Historise se Shqiperise Vell. II, fq.41, Tirane 1982
2. A. Meksi “Arkitektura Mesjetare ne Shqiperi”, fq.172


Mendohet se Normanet kane qendruar ne treven midis Semanit dhe Vjoses(Fier), per nje periudhe disa vjeçare. Me vone ata u larguan duke ja leshuar keto territore perseri Bizantit. Normanet erdhen ne Bylis(Gllavinice) duke lundruar nepermjet lumit Vjose i cili ne kete kohe ishte i lundrueshem ne rrjedhen e poshtme te tij. Por me pas ata kishin pushtuar Spinaricen qe ndodhej ne grykederdhjen e Vjoses se atehershme. Ne vitin 1107 normanet sulmuan perseri bregdetin shqiptar nen drejtimin e Boemundit. Edhe ne kete fushate ata iu drejtuan perseri Vlores. Edhe kete radhe Ana Komnena na tregon se si ishte pergatitur ushtarakisht Bizanti. “Vlora1, Jeriho(Orikumi) dhe Kanina paten si mbrojtes vigjilent Mihal Kekaumenin, kurse Petrela Aleksander Kabasilen, njeri i gatshem me ushtare e kembesore te perzier...Dibren e mbronte me nje force te konsiderueshme Leon Nikeriti. Eustath Kamicit i ngarkoi (Perandori) ngushticat ne Arbanon....Ndersa Aliati qe ruante Glavinicen(Bylisin) me trupa te zgjedhura zbriti ne fushe (Buze Vjoses) per lufte ose per te vezhguar ndonje pozicion ne ndonje vend. Dhe papritur e takojne ate disa burra kelte (Normane), trima dhe te mbrojtur nga koka ne kembe te cilet u ndane ne dy pjese....”

Ndersa per luftime te metejshme midis ushtrive normane dhe bizantine te zhvilluara ne vitin 1108 ajo pohon se: - “Boemundi e shikonte gjendjen shume te rende pasi goditej edhe nga deti edhe nga toka...(ai)shkeputi nje ushtri te mjaftueshme dhe e dergoi ne qytetet qe ndodheshi nga ana e Vlores, Jerihos dhe Kanines te cilat i plaçkiti. Por edhe Kantakuzeni(Bizantin) nuk neglizhonte. Ai dergoi kunder kelteve(Normaneve) Beroitin me nje ushtri te afte per lufte. Berioti i zuri ata ne befasi dhe i shkateroi anijet e Boemundit duke i djegur ato. Dhe kur keltet e lodhur u shtrine buze Vjoses per te pushuar pak, Kantakuzeni i gjeti ne te gdhire te dites, dhe i sulmoi pernjeheresh, duke zene prej tyre shume rober...Te gjithe kontet(roberit) i percolli tek perandori(Bizantin), ndersa ai vet u ngjit ne Tomor”. Nga keto te dhena te “Aleksiades” mund te themi se luftimet midis Boemundit dhe Bizantit ne vitin 1108 jane zhvilluar ne territoret midis Gllavinices dhe fushes buze Vjoses, ne te cilen ndodheshin edhe anijet e Boemundit.

1. Akademia e shkencave. “Burime tregimtare Bizantine per historine e Shqiperise shek X-XV, fq.120-124, Tirane 1975


Duke u bazuar tek te dhenat se Vjosa lundrohej deri ne afersi te Bylisit, mund te themi se luftimet e mesiperme u zhvilluan ne fushen prane Cakranit1 ose prane Frakulles se sotme (Nymfe), ku ndodhej kampi i Boemundit. Ana Komnena permend edhe keshtjellen e Mylit2 prane lumit Vjose. Studiusi dhe arkeologu N.Ceka eshte i mendimit se keshtjella e Mylit eshte ajo e Cakranit, ne te cilen jane gjetur gjurme te ndertimeve mesjetare. Ketu na çojne edhe faktet e tjera si: psh. Zona moçalore prane Vjoses dhe afersia e vendit te betejes me Gllavinicen. Nga keto deshmi mund te themi se per levizjen e trupave, Normanet shfrytezuan trasene e rruges mesjetare Kanine-Gllavinice, e cila vazhdonte me tej per ne keshtjellen e Tomorrit, prej ku dilte ne Devollin e siperm dhe Oher. Gjate fushates se Boemundit ne Gllavinice, vdiq edhe ushtaraku Norman, nenduka Robert Monfort, i cili u varros po aty. Ne vitin 1918 arkeologu austriak Kamilo Prashniker zbuloi pllaken e gurit, ku mbi te cilin kopjoi kete epitaf, qe e publikoi ne vepren e tij “Muzakhia und Malakastra”, botuar ne Vjene ne vitin 1920.

Mbishkrimi mbi varrin e dukes Robert eshte bere me 14 vargje te quajtur leoniane. Roberti ka vdekur ne Gllavinice ne 20 shtator 1108, i vrare ne ngjarjet e pershkruara me siper. Per varrin e tij eshte perdorur pllaka ne te cilen ishte shkruar mbishkrimi greqisht qe, deshmonte shnderrimin e Carit Boris dhe popullit te tij ne Kristiane. Keshtu siç e kemi permendur edhe me siper guregdhendesi Norman qe realizoi Epitafin e varrit te nendukes Robert nuk dinte greqisht.

1. Po te Akademia e shkencave. “Burime tregimtare Bizantine per historine e Shqiperise shek X-XV, fq.22, Tirane 1975
2. Vjosa sipas Ana Komnenes lundrohej deri afer Bylisit(Alenx.II,XIII,5). Te gjithe lumenjte ne mesjete ishin te thelle dhe te lundrueshem ne rrjedhat e tyre te poshtme. Kjo duket nga grindjet e Venecianeve dhe Raguzianeve per fluminariat(traktet e lundrueshme). Nga prerja e drureve, erozioni dhe kenetezimi i fushes bregdetare, u cektesuan dhe shtratet e ketyre lumenjeve. Kete e solli edhe zhytja tektonike e fushes ne mesjeten e vone. Kjo zhytje shihet edhe nga prania e monumenteve antike dhe mesjetare te cilet sot i gjejme nen toke.


Ai pa ditur se ç’kuptim kishte mbishkrimi i pare, me shpejtesi shkruajti keto vargje, te perkthyera nga latinologu H. Lacaj

Trupi i Robert Monte Fortit
Burre i hirshem
Trim me arme
Bujar
Nenduk i Normaneve
Qe qe ne krye
Dhe mbi te gjithe luftetaret e Anglise
Ne moshen me te bukur te rinise
Boten dhe jeten e braktisi
Per te kerkuar varrin e zotit
Ketu vdiq i ri
Kur dielli lindi per te katerten here
Ne yjesine e peshores
O Robert te dhente ty
Mbreti i parajses
Gezimet e veta

Nga luftimet Normano-Bizantine mund te jete shkaterruar edhe qyteti i Gllavinices(Bylisi)1 ne vitet 1107-1108 (shek.XII). Ketu ka filluar braktisja e tij prej banoreve. Pas shkaterrimit dhe braktisjes Gllavinica permendet ne vitin 1205 si kartularat me tre-kater fshatra te vegjel. Objektet e saj te rrenuara dhe to çka mbeten prej mureve, u kthyen ne vendburim materiali ndertimi per banoret e fshatrave perreth, te krahines se Mallakastres. Keshtu me gure te marre nga qyteti popullsia ndertoi, 6 km me ne jug nje vendbanim te vogel ne qender te te cilit ndodhej kisha katedrale e Shen Merise.
Kete vendbanim ata nuk e quajten si te huajt pushtues, “Gllavinice”, ose “Kefalini”, por e pagezuan me emrin shqip te qytetit te tyre Ballsh. Interesant eshte fakti se ne vargjet 3228-32302 te: “Kenges se Rolandit3 lexojme:

1. K. Zheku. “Gllavinica dhe problemi I lokalizimit te saj” Monumentet 2. 1987
2. K.Luka Studime Historike. Fq.129. Tirane 1967
3. Kenga e Rolandit(Chanson de Roland). Eshte pjese e Eposit mesjetar frances shkruar ne shekujt XI-XIV


E shtata me asash prej Jeriho
E teta me Nigres, e nenta me Gros
E dhjeta me burra nga Balida te forte.
Keto vargje pershkruajne dy garnizonet normane te vendosura ne Orikum(Jeriho) dhe Bylis(Balida), te cilat moren pjese ne operacionet ushtarake kunder forcave bizantine qe pershkruam me lart. Permendja e Bylisit eshte nje fakt tjeter qe deshmon per kthimin perseri te treves sone ne teater te perplasjeve te medha midis ketyre fuqive te krishteruara ne periudhen e kryqezatave.
Me fitoren ndaj normaneve, Perandori Aleks Komnen arriti te restauroje Pushtetin e Bizantit ne keto territore te provincave perendimore.

Despotati i Artes

Ne vitin 1204 kryqtaret pushtuan me sulm Kostandinopolin duke e shperbere Perandorine Bizantine. Tokat e saj u ndane midis pjesemarresve ne kryqezate ku Venediku mori ¾ e territoreve Bizantine, ose “Pjesen e Luanit”. Disa territore Bizantine nuk u pushtuan nga latinet dhe vazhduan ta ruanin pavaresine. I tille ishte edhe Despotati i Artes1 qe shtrihej ne ish territoret e themes se Nikopojes. Ne krye te tij u vendos Despoti Mihal I Engjell. Ai ishte nje njeri energjik i cili menjehere ju vu punes per te ringritur perandorine, tashme e shkaterruar nga kaloresit e perendimit. Ne kete menyre ne vitin 1210 ai i mori Venedikut territoret e bregdetit deri ne lumin Shkumbin2 duke e futur treven tone nen sundimin e tij. Pas vrasjes se Despotit Mihal i I ne Berat ne vitin 1216 ne krye te Despotatit do te vije vellai i tij, Teodori. Nen pushtetin e tij treva e Fierit do te qendroje deri ne vitin 1213. I thyer ne luftime nga Cari Bullgar IVANI II Asen, Teodori do ti leshoje atij territoret midis Durresit dhe Vlores.

1. Desporati i Artes u krijua nga Despoti( Princi) Mihal i I Engjell Komneni djali i Perandorit Bizantin te rrezuar nga kryqtaret, Aleks i III Engjell Komneni.
2. Sipas ACTA ET DIPLOMATA ne shtator 1204 Venediku i mori Bizantit keto territore te Shqiperise: Provincen e Durresit dhe Arberise(Provintia Durachi et Arbani) me Kartularatet e Gllavinices(Bylisit), te Bagenetias(Çamerise), Provincen e Janines dhe Drinopojes(Gjirokaster).


Pas dhjete vjetesh, parardhesi i Teodorit, Despoti Mihal i II, do ti rimarre perseri keto territore, duke i ribashkuar me Despotatin e Artes. Ne lufte me shtetin tjeter Bizantin, Perandorine e Nikese, Mihali e humbi kete zone ne vitin 1252. Ne kete konflikt ai ftoi edhe mbretin e Napolit; Manfredin Hohenshtaufen, te cilit i dha per grua te bijen, Helenen. Ne ACTA ET DIPLOMATA, qe jane nje burim i çmuar historik, veçojme kete pjese teper interesante per studimin tone: “Mihali i II, Despot i Epirit, bijes se vet Helenes qe do te bashkohet ne martese me Manfredin, Princin e Tarentit, i jep si prike, perveç ishullit te Korfuzit, keshtjelles se Sopotit(Subatum), e te Butrintit(Butrotum), edhe disa keshtjella dhe vende ne Arberi si: Durresin, Vloren, Kaninen, Beratin(Belgradin), malet e Spinarices(monte Spinaricae) etj. Nga ky fakt nxjerrim perfundimin se, ketu eshte perfshire edhe trekendeshi Durres-Berat-Vlore, dhe se, “Monte Spinaricae”, nuk jane tjeter veçse, kodrat e Apolonise, Levanit dhe Mallakastres. Ne dimrin e vitit 1257 ushtrite e Manfredit moren ne dorezim keshtjellat e: Durresit, Beratit, Kanines dhe Spinarices, ne grykederdhjen e Vjoses. Mekembes te tij ne keto territore Manfredi, vendosi admiralin Filip Kinardi, i cili u martua me nje grua fisnike shqiptare nga Kanina. Por fati kishte percaktuar per Manfredin nje fund te keq. Ne vitin 1266 ai vritet nga konti Karli i Anzhuse, vellai i mbretit francez Luigji i IX kapet. Pas ketij akti Karli shpallet mbret i Napolit dhe vazhdon politiken e pushtimeve ne bregdetin shqiptar.

Mbreteria e Arberit

Mbreti i Napolit Karli I Anzhu pushtoi ne vitet 1268-72; Durresin, Vloren dhe territoret midis tyre. Ne baze te traktatit te Viterbos, nenshkruar ne 27 maj 1267, midis Karlit te I Anzhu dhe Balduinit, Perandorit Latin te Kostandinopojes, Karlit te I-re ju dhane si pronesi, te gjitha tokat qe Mihali i II i kishte dhene dikur Manfredit Hohenshtaufen. Me keto territore u krijua ne shkurt te vitit 1272; Mbreteria e Arberit(Regnum Albaniae), me ne krye Karlin e I. Vasale te tij u kthyen edhe familjet e feudaleve shqiptare, te cilet kishin zoterime ne zonen e Fierit si: Matrenget, Muzakajt dhe Arianitet.

Albanologu Milan Shuflai1 mendon se: Mantreget zoteronin Karavastane, nga lumi Shkumbin deri ne Manastirin e Apolonise. Per Muzaket ai thote se: qendra e tyre ishte qyteti i Beratit, ndersa Arianitet zoteronin Mallakastren dhe Vloren. Arianitet quheshin me kete emer nga lumi, qe ne antikitet emertohej Argias(Gjanice). Karli i I Anzhu vendosi ne keto treva nje regjim te ashper pushtimi. Sundimi i tij filloi me vendosjen e nje administrate ushtarake, te perfaqesuar me funksionare franceze dhe italiane. Elementi vendas u menjanua plotesisht. Pati edhe shpronesime te pronareve feudale. Ata qe kundershtuan kete politike u burgosen ose u moren peng dhe u derguan ne keshtjellat e Italise se jugut si ne: Bari, Tran dhe Molfeta. I tille ishte edhe rasti i fisnikut Gjon Muzaka(i vjetri)... I zhgenjyer nga politika e napolitaneve, ai perfundoi ne daten 11.10.1279 ne burgun e keshtjelles se Brindizit, ne te cilen qendroi deri ne daten 30.07.1280, kur u lirua. Ja seç i shkruan Karli i I Anzhu, keshtjellarit te Brindizit Ugo de Vilanoves per lirimin e fisnikut shqiptar.2 “Sipas kerkeses se Bujareve te Durresit dhe Arberise i japim urdher besnikerise sate, qe sapo te marresh kete shkrese, te lirosh nga burgu Gjon Muzaken.....”

Nje tjeter qellim i Mbreterise se Napolit ishte edhe zgjerimi i territoreve te pushtuara. Ne vitin 1280 Anzhunet do te perpiqen te pushtojne Beratin. Ne luftimet per pushtimin e tij, do te kapet rob gjate sulmit komandanti Hugo de Suli, kapiteni i Spinarices dhe Vlores3, i cili drejtonte operacionin ushtarak.

1. Milan Shuflai. “Serbet dhe shqiptaret”. Fq.183, Tirane 1926
2. A. Dyselier. La Facade. Fq. 252
3. ACTA ET DIPLOMATA. Fq.104


Kjo ngjarje do te sjelle dekompozimin e ushtrise Anzhuine, e cila do te terhiqet nga Berati nepermjet Myzeqese se vogel per ne Vlore. Historiani Bizantin Gjergj Pahimeri e pershkruan keshtu, vazhdimin e metejshem te luftimeve gjate kesaj terheqje1: “Gjate rruges se terheqjes italianet(anzhuinet) u shfarrosen nga forcat e Romejeve. Me te shumtet po ziheshin rober... nje pale vriteshin, kurse ata me te degjuarit kapeshin. Kur arriten ne bregun e lumit Vjose, nje pale hidheshin me deshiren e tyre ne lum, duke pelqyer te zhdukeshin sesa te binin ne duart e Romejeve. Nga shume qe ishin, pak shpetonin, ndersa te tjeret iknin me te shpejte ne drejtim te Kanines, te zhveshur dhe te paarmatosur”. Thyerja e Anzhuineve ne vitin 1281 ne Berat solli edhe largimin e tyre dhe ne trekendeshin Vreg(Karavasta), Berat, Vlore, ku u rivendos pushteti Bizantin. Keshtu qefali(kapiten) i Belgradit dhe Spinarices emerohet perseri Sevasti Bizantin Stano. Pas ketij ushtaraku ne kete detyre, do te vijne funksionare te larte Bizantine. Ne vitet 1302-1316 kapiteni i kesaj njesie do te jete Andronik Paleologu, protovestiar dhe kunat i perandorit Mihal i XIII Paleolog. Gjate viteve 1316-1320 kete detyre do ta kryeje Joan Pinkerni dhe pas tij emerohet despoti Joan Kontakuzeni, nje njeri i afert i oborrit. Keto fakte deshmojne se Bizanti e shikonte me shqetesim shkeputjen e treves sone nga territoret e perandorise, qe vazhdimisht rrudhej, nen sulmet e fuqive fqinje. Por anzhuinet do te rikthehen perseri ne keto krahina. Ne vitin 1304 ata u vendosen ne Durres, duke u shtrire gradualisht me ne thellesi te vendit. Po ne kete vit feudalet shqiptare, zoter te krahines se Myzeqese na dalin si vasale te princit Filip te Tarentit, trashegimtarit te Karlti I Anzhu.

Te tille jane: Pal Matrenga dhe Andrea Muzaka. Ky i fundit mbante titullin e dhene nga Karli I: “Marshall i Mbreterise se Arberise”. Keta feudale marrin pjese edhe ne ekspediten qe Princi Filip organizon kunder Bizantit dhe Serbeve. Nga luftrat Anzhuino-Bizantine, perfiton edhe shteti Serb, i cili natyrshem duke filluar nga viti 1308 shtrihet drejt jugut, ne territoret e rajonit tone.
Ne kete kohe kishin filluar te krijoheshin edhe strukturat politike vendase.

1. Burime te zgjedhura te historise se shqiperise fq 450

Historiani Bizantin Kantakuzeni1 thote se: “Shqiptaret e Despotatit te Beratit ishin te pavarur”. Kjo duket ne traktatin e nenshkruar midis despotit(Princit) Gjon Muzaka dhe anzhuineve te Napolit ne vitin 1336. Ishin pikerisht keta zoterinj feudale vendas, qe ne vitin 1335, organizuan kryengritjen antibizantine, e cila perfshiu edhe treven tone. Perandori Andronik III Paeolog dergoi kunder kryengritesve strateget: Joan Kantakuzenin dhe Sirianin. Ushtrite e tyre, te perforcuara edhe me mercenare turq, pushtuan krahinen. Kreret vendas u vrane ose u debuan, ndersa pasuria e tyre u konfiskua. Keshtu ndodhi edhe me familjen Muzaka, e cila drejtoi despotatin e Beratit2 ne kryengritjen antibizantine. Ne vitin 1343 kjo familje nuk permendet me si me pare, per shkak te goditjes qe mori. Muzakajt, me poziten me te rendesishme ne Shqiperi, kaluan ne radhen e trete, pas Topiajve dhe Balshajve. Por perveç pasojave politike vendosja e rregullit u shoqerua edhe me pasoja ekonomike.

Kantakuzeni i cili erdhi ne Shqiperi ne vitin 1337 me detyren e domestikut te madh, ne shenimet e tij per shtypjen e kryengritjes deshmon se: “Ne rrethinat e Beratit (Myzeqe-Mallakaster), te Kanines, Skraparit, Kelcyres dhe Tomorrit, bizantinet plaçkiten: Treqind mije qe, pese mije kuaj dhe nje milione e dyqindmije dhen”. Nuk mund te pretendojme qe shifrat jane teresisht te sakta, por sasia e grabitur e gjese se gjalle vertet ka qene e konsiderueshme, duke sjelle pasoja negative dhe deme te konsiderueshme.
Administrata bizantine do te largohet ne vitin 1341, kur vdekja e perandorit bizantin Andronikut III Paleolog, do t’i ngreje perseri banoret e treves se Fierit ne kryengritje. Por te qenit te pavarur nuk do te vazhdoje gjate, sepse perandori serb Stefan Dushani, ne vitin 1346 do te pushtoje se bashku me Shqiperine e jugut edhe Myzeqene e vogel dhe Mallakastren. Ashtu si çdo pushtues edhe autoritetet Serbe bene regjistrimet e tokave dhe te ekonomise bujqesore, duke i ndare ato ne bashtina dhe pronja. Kategoria e pare e tokave ishte prone private dhe ishte rezervuar per feudalet e medhenj: “Vlastelet”, siç ishin familjet e Muzakajve, Arianiteve dhe Matrengave. Ne kete rang ishin edhe nje pjese nepunesish Serbe. Copetimi dhe shperberja e Perandorise se Car Stefan Dushanit vite me vone, beri qe; Vlastelet te krijonin principata te pavarura dhe dinasti lokale ne te gjithe Shqiperine.

1. Historia e Shqiperise I, fq.648.
2. Mbreti i Napolit Roberti Anzhu e njohu me marreveshjen e vitit 1336 Gjon Muzaken II Despot(Princ) te Arberise.


Perparesi ne krahinen tone moren edhe pronjat qe shteti serb, ashtu si ai bizantin ua jepte me kusht feudaleve te vegjel, (Vlasteliçeve), perkundrejt detyrimit ushtarak. Per llogari te pronareve private dhe shteterore punonin fshataret e quajtur Merope dhe ortoke. Te paret ishin njerez te lire. Ata kishin si detyrim dy dite pune ne jave per llogari te pronarit. Ndersa ortoket ishte ajo pjese e fshatareve qe kishin qene skllever. Kjo kategori perbehej nga njerez te ardhur me pushtuesin serb. Pushtetin serb e perfaqesonte Jovan Asen Komneni,1 kunat i Stefan Dushanit, i cili mbante titullin: “Despot i tokave te Kanines dhe Beratit”. Despotati i Vlores qendra e te cilit ishte Kanina perfshinte ne kufijte e tij, tokat e trekendeshit Himare-Berat-Vreg(Shkumbin). Jeten e tij ky despotat e vazhdoi edhe pas renies se perandorise Serbe me 1355. Por pas ketij viti ai do te rrudhet, per shkak te fuqizimit te familjeve vendase, te Muzakajve dhe Matrengajve, te cilat krijojne principatat e tyre. Kjo rrudhje e Despotatit te Vlores, shihet tek titulli qe mban pasardhesi i Jovan Komnenit, Aleksandri, i cili quhet vetem zot i Vlores(Despoti i Vlores)2,duke perjashtuar emertimet e tjera.

Muzakajt ne Myzeqe

Familja Muzaka3 sundoi perreth dy periudha kohore: E para zgjati ne vitet 1286-1343, ndersa e dyta ne vitet 1374-1417. Pushtetin e saj politik dhe administrativ ajo e shtriu kryesisht ne Muzaki(Myzeqe) dhe ne Toskeri, me qender Beratin. Mbi origjinen e emrit Muzak ekzistojne disa mendime. Dy autore franceze Pukevili dhe Dezerti4 mendojne se, ky emer vjen nga qyteti MUSEION i cili ndodhej ne jug te lumit Devoll. Ai permendet ne shekullin VI ne kohen e sundimit te perandorit Bizantin Justinian. Albanologu kroat Milan Shuflai thote se, origjina e familjes Muzaka eshte nga rrethinat e Vlores.

1. Jovan Asen Komneni i cili drejtonte despotatin e Vlores si ndarje administrative e Perandorise Serbe, ne te cilen benin pjese Vlora, Kanina, Himara, Berati, Spinarica, Pirgu,Vregu etj. J.Komneni i perkiste familjes feudale te Arianit-Komneneve.
2. Aleksandri i Vlores mori pjese ne betejen e pare Ballkano-Turke, ne vitin 1371 ne Marica(Bullgari), ku gjeti edhe vdekjen.
3. Gjin Varfi: “Heraldika Shqiptare” Familja Muzaka.
4. Gazeta Myzeqeja Nr:2, (P.Xhufi-Muzakajt zoter ne Myzeqe).
Fillimisht zoterimet e tyre ne shekullin e XIII shtriheshin ne Myzeqe, ndersa me vone u shtrine ne Selenice, Tomorrice, Korçe, Sovjan, Skrapar, Opar, Kostur, etj. Me kete dere, sipas tij u shkrine edhe Matreget e Karavastase.
Gjon Muzaka njeri nga pinjollet e kesaj familjeje, ne librin e tij “Breve memorja de li descendenti de nostra casa Musachi”, botuar ne Rome ne vitin 1510 thote se: “Atdheu i pare i Muzakajve ishte malesia e Oparit, ku te paret e kesaj familjeje zoteronin fshatrat Voskop, Lavdar, Marjan, Peshtan, Mazrek. Ketu ne kishen e Shen Merise se Oparit prehen eshtrat e Muzakeve te pare”. Ne dokumentat historike Muzakajt permenden qysh ne vitin 1081 ku njeri prej tyre, bente pjese ne rrethin e ushtarakeve te perandorit bizantin Aleksi I Komnen. Pas vitit 1274 Muzaket permenden vazhdimisht ne burimet historike. Dy figurat me te shquara te shtepise Muzaka gjate shekujve XIII-XIV qene Gjoni dhe Andrea1. Gjon Muzaka ne vitet 1279-1280 do te luaje rolin e drejtuesit te feudaleve shqiptare ne lufte kunder anzhuineve te Napolit. Gjate luftimeve diku prane Durresit, Gjon Muzaka kapet rob dhe burgoset ne keshtjellen e Brindizit(shiko ne fq 47 ).

Andrea Muzaka I (1279-1319) eshte figura me e shquar, dale prej pinjolleve te kesaj familjeje. Ne kohen e tij, Muzakajt i zgjeruan shume kufijte e tyre si ne: Tomorrice, Berat, Kelcyre, Skrapar, dhe fushen bregdetare, qe prej tyre filloi te quhej qysh atehere, Muzakie(Myzeqe). Me Andrean e II ata u shtrine pushtetin edhe ne fushen e Korçes deri ne Kostur. Ne kete qytet Andrea dhe bijte e tij: Stoja e Theodhori, ngriten ne vitin 1370 kishen e Shen Athanasit, ne te cilen gjendet sot ky mbishkrim: “Te ndertuar nga themelet dhe te pikturuar nga zoterit shume fisnike Stoje dhe Theodhor Muzaka”. Andrea Muzaka I, mori nga Karli I Anzhu titullin: “Marshall i Mbreterise se Arberise”, dmth mekembes i Mbretit te Napolit ne Shqiperi. Ndersa Perandori bizantin Androniku II Paleolog i akordoi atij titullin e larte te despotit(princit). Me kete pozite politike dhe duke e ndjere veten te fuqishem Princi Andrea Muzaka ju vu punes per t’u shkeputur nga fuqite e huaja dhe per te krijuar Principaten e tij. Kryengritja e vitit 1335 qe organizoi ne Toskeri (shiko me siper fq 49) deshtoi dhe ai vete u strehua ne Durres tek Anzhuinet. Nderkohe qe ne vitet 1346-1355 vendoset ne Shqiperi pushteti serb. Por diku rreth vitit 1350 Despoti Andrea ja merr me lufte Beratin Jovan Komnenit, i cili therret per ndihme ne vitin 1355 kunatin e tij Perandorin Serb Stefan Dushanin.
1.Gazeta Myzeqeja Nr:2, P.Xhufi-Muzakajt zoter ne Myzeqe.


Trupat serbe do te nisin marshimin drejt Beratit. Fushata e tyre deshtoi sepse gjate kalimit te Devollit, Stefan Dushani vdes dhe bashke me te, merr rrokullimen edhe perandoria e tij: “Sllavo-bizantine-shqiptare”. Nje vit me vone pasardhesi I Stefanit, Uroshi organizoi fushaten e dyte serbe, per te marre nen kontroll Beratin. Nga nje shenim historik per kete fushate thuhet se: “Serbet erdhen nga Tomorrica, duke sulmuar Beratin me egersi, saqe i varnin njerezit ne te dyja anet e rruges jashte kalase”. Nderkohe serbet pasi dogjen lagjet e jashtme te qytetit dhe nuk moren dot kalane, u larguan pa arritur qellimin, duke lene pas vetem “toke te djegur”. Koha i krijoi mundesi Andrea Muzakes qe te zgjeronte principaten e tij. Ne vitin 1365 ai mori edhe Vloren, duke u bere zoterues i territoreve te trapezit Durres-Oher-Kostur-Himare. Keto vende ai i mori duke luftuar me serbet, te cilet i kishte armiqte e tij tradicionale. Ne vitin 1365 Andrea theu Jovan Asen Komnenin, ndersa, ne aleance me Balshajt mundi mbretin Serb Vukashinin. Pak kohe me vone Despoti Andrea goditi edhe te birin e tij, Mark Krajleviçin. Pas kesaj fitore te bujshme, perandori bizantin Joani..V.Paleolog, i rinjohu princit shqiptar titullin e despotit dhe i dergoi si dhurate stemen perandorake bizantine, te perbere nga shqiponja me dy krere dhe me nje yll gjashtecepesh ne krye.

Despoti Andrea Muzaka e forcoi sundimin e tij edhe nepermjet lidhjeve martesore dhe miqesore me familjet feudale te fuqishme si: Zenebishet, Arianitet, Balshaj, dhe me te tjera familje fisnike me pozite me te vogel. Me zgjuarsi ai veproi kur, martoi te bijen, Komnenen(Komiten) me Balshen e dyte, njeriun qe bashkoi nen pushtetin e tij territoret shqiptare nga Tivari dhe Krivareka ne veri e deri ne vijen Himare-Kostur ne jug. Nga kjo martese Balsha II mori si prike dy pika strategjike si: Vloren dhe Kaninen. Sipas Gjon Muzakes i pari i Principates Andrea Muzaka mbante titullin Despot dhe zoteronte: Qytetin e Beratit, qe eshte kreu i gjithe Myzeqese me tere Myzeqene, qe nga fshati Basti(Bashtove) deri ne lumin Vjose...Tomonishten qe eshte Myzeqeja e vogel, krahinen e Selenices qe eshte deri ne det, krahinen e Tomorrices me gjithe fshatrat qe jane ne lugine e ne shpatet e Tomorrit, krahinen e Devollit te madh, Voskopin, qytetin e Korçes, Devollin e vogel, qytetin e Kosturit.


Pas vdekjes se Despotit Andrea, zoterimet e Muzakajve u ndane midis tre djemve te tij: Stoja mori Kosturin me rrethinen, Theodhori mori Beratin dhe Myzeqene, ndersa Gjini mori pjesen tjeter te shtetit. Ne qershor te vitit 1389 Theodhor Muzaka me trupat e tij, te rekrutuara ne Berat dhe Myzeqe mori pjese ne Betejen Fushe Kosoves, ku mbeti i vrare prej turqeve. Kjo ishte humbja e dyte tragjike per te, sepse kater vjet me pare ne Saver(Lushnje) ai kishte perjetuar humbjen dhe vdekjen e kunatit te tij, Balshes II. Pas kesaj ngjarjeje territoret e Muzakajve nisen te binin njera pas tjetres nen sundimin osman. Gjate historise se tyre te gjate, Muzakaj te tjere qe ndeshin ne dokumentat historike (ACTA ALBANIAE) jane edhe: Mentuli Kont i Kelcyres, Materangu, Kostandini, Laldi, Vlashi, Bogdani etj. Principata e Muzakajve ndahej nga pikpamja administrative ne Baroni te cilat perbeheshin nga disa fshatra1. Ne krye te tyre qendronin vojvodet, te cilet kishin pushtet civil dhe ushtarak.

Familja Matrenga

Familje e shquar nga Myzeqeja eshte edhe familja e Matrenga2. Zoterimet e tyre percaktohen sakte nga nje dokument i vitit 1297 qe flet per “Matarangi de Caravastassi”(Matrenget e Karavastase). Gjate sundimit te perandorise bizantine ata ishin vasale te Bizantit (sunt sub dominio domini imperatoris). Si te gjithe perfaqesuesit e familjeve feudale shqiptare dhe anetaret e kesaj familje ngjiten shkallet e karrieres ushtarake dhe administrative. Njeri prej Matrengeve u emerua nga Perandori Andronik II Paleolog: “Gjykates i pergjithshem i perandorise”, titull i larte ne administraten bizantine. Nderkaq kjo familje mbante lidhje edhe me mbreterine e Napolit, qe kishte interesat e veta ne Adriatikun Lindor. Ne nje dokument te vitit 1304 permenden dy Matrenge si vasale te Anzhuineve. Ndersa ne vitin 1310 fisniku Bardh Matrenga, (Dominues Bardo Mataranga), se bashku me disa fisnike te tjere i kerkojne Papes se Romes, qe t’i konvertonte nga Ortodokse ne Katolike.

1.Burime te Zgjedhura per historine e Shqiperise.
2. Myzeqea Nr. 5. P.Xhufi “Familje dhe stema feudale nga Myzeqeja”


Ky fakt tregon edhe karakterin fetar te Treves Myzeqese, por edhe veprimet e fisnikeve vendas per hir te interesave te tyre politike. Zoterimi i kesaj familjeje arriti kulmin e vet pas vitit 1350 kur ne krye vjen Sevastokratori Vlash Matrenga(1350-1367), i cili zoteronte viset nga Shkumbini ne Seman. Ne vitin 1360, Vlashi e vendos qendren e sundimit te tij ne Pirg1 dhe arrin te shtrihet deri ne territoret e Apolonise se dikurshme. Titullin e Sevastokratorit, Vlash Matrenga e kishte marre si vasal i Carit Serb, Simeonit. Me vdekjen e tij ne vitin 1367 Karavastaja pushtohet nga Karl Topia. Por ne vitin 1371 ky territor merret nga Muzakajt,(Mentulus Lussi et von Frater eius Ri Musachi cum alus Hominibus de lu vrego2), te cilet e mbajne ne pronesi te tyre deri me ardhjen e turqve.

Arianitet


Arianitet nuk ishin nje familje feudale por disa. Ne shekullin e XV ky fis shtrihej ne zoterimet e veta midis Dibres dhe Mokres, perreth Elbasanit dhe Myzeqese. Zoterimet e tyre formonin ndoshta nje shtet ku sundonte kreu i fisit. Keto zoterime nuk kane patur nje shtrirje te qarte dhe kane ndryshuar gjate shekujve, sipas zhvillimeve politike-ushtarake te kohes. I pari i tyre, i cili ndeshet ne dokumentet historike eshte Duka David Arianiti, strateg i Themes bizantine te Shkupit3, ne vitet 1001-1018. Pas tij permendet i biri, Kostandini edhe ky ushtarak i larte ne sherbim te Perandorise Bizantine. Ne nje dokument Anzhuin te vitit 1274 permendet Sevasti Aleks, vasal i Karlit I Anzhu. Anetar tjeter i kesaj familje ka qene edhe Mareshalli Guljelm Arianiti. Kete fakt e deshmon Gjon Muzaka ne shkrimet e kronikes se tij historike.

1. Pirgu ndodhej ne grykederdhjen e lumit Seman.
2. M.Shuflai, “Serbet dhe shqiptaret”, Fq.183. Tirane 1927.
3. Fjalori Enciklopedik Shqiptar.

Ne shekullin XIV, Flav Komneni shkruan per lidhjen e rendesishme te krushqise, midis Arianiteve dhe familjes perandorake bizantine te Komneneve. Ndoshta nga kjo krushqi ata adoptuan si simbol te familjes se tyre stemen e Bizantit. Perveç emrit Komnen, Arianitet mbanin edhe emrat Golem dhe Topia. Ne shekullin e XV1 njeriu me i rendesishem i kesaj familjeje ishte konti Gjergj Arianit Komneni, i biri Komnenit dhe i vellai i Vladanit. Si zoterime te tij perveç Shpatit Himares, Çermenikes, Mokres, Kanines ishin edhe Mallakastra me Myzeqene e vogel (Seman- Vjose). Myzeqene e vogel Gjergj Arianiti e mori si prike nga e shoqja Marie Muzaka, ndersa per zoterimet e tij ne Mallakaster dokumentata heshtin edhe sot. Ekzistojne dy burime qe mund te vertetojne pranine e Arianiteve ne Mallakaster. Perveç fshatit Aranitas qe mund te kete qene feud personal i Gj.Arianitit, ndeshim edhe nje person tjeter qe quhej Gjergj Arianiti. Ky person qe ka jetuar ne shekullin e XIV mund te kete qene zot i Mallakastres, sepse ai eshte porosites i epitafit te Gllavinices i cili mbart kete mbishkrim: “U plotesua ky aeras i gjithenderuar dhe hyjnor i mbi shenjtores hyjlindese te patundur, mbi shpenzimet e mundimin e peshkopit te gjithehirshem, Kalistit te Gllavinices dhe Beratit, ne muajin mars, 22, te vitit 1373. Ne kohen e zoterimit te zoterve shume te larte te Serbise dhe Shqiperise, vellezerve Gjergj dhe Balshes. Dora e Arianitit dhe Hrisoklavarit”2. Porosites te veprave te artit ishte gjate mesjetes fisnikeria feudale, e cila bente here pas here dhurata kishave dhe manastireve qe ndodheshin ne territoret e zoterimeve te saj. Pra Mallakastra qysh ne vitin 1373 mund te kete qene zoterim i Arianiteve. Njihet dhe fakti se Skenderbeu, diten e betejes se Beratit ndodhej per dreke tek i vjehrri Gjergj Arianiti ne Kalane e Ballshit. Ishte prania e tij ketu, ajo qe i shpetoi jeten atij, pasi trupat shqiptare qe kishin rrethuar Beratin u shpartalluan plotesisht, nga ushtria turke e drejtuar nga Isa Bej Evrenozi. Gjergj Arianiti nga martesa e tij me Marie Muzaken pati tre djem dhe tre vajza: Thomain, Kostandinin, Arianitin, Doniken dhe dy vajza te cilat i martoi tek Çernojeviçet e Malit te Zi dhe Dukagjinet. Donika pati fatin te martohet me Skenderbeun. Ajo i solli atij nje prike, e cila zemeroi vellezerit me te atin. Gj.Arianiti vdiq ne vitin 1463. Pas vdekjes se tij territoret ne jug Semanin siç ishte dhe treva e Fierit mbeten me nderprerje nen sundimin osman.

1. Milan Shuflai e spjegon keshtu historine e familjes se Arianiteve. Sipas tij te paret e saj ishin ose kryetare te nje fisi ose origjina e tyre rridhte nga nje familje stratiotesh bizantine. Qendra e tyre ishte fshati Aranitas. Prane lumit Gjanice (Mallakaster). Edhe A.Gegaj mbron kete teze ne “Albanie et L’Invasion Turque au XI sicle” fq.50, Paris 1937.
2. Theofan Popa. Te dhenat mbi Princet mesjetare Shqiptare fq.198-199


Zhvillimi ekonomik e shoqeror

Ne shek. XI-XV treva midis Semanit dhe Vjoses kishte arritur nje shkalle te larte te zhvillimit te marredhenieve feudale ne aspektin ekonomik e social. Njihej ne marredheniet e feudaleve vendas me pushtetet e huaja institucionet e vasalitetit dhe imunitetit. Funksiononte ne maredheniet ekonomike prona e madhe private mbi token, Bashtina dhe ajo e kushtezuar, (Pronja). Toka mund shitej e te blihej vetem prej fisnikeve, institucioneve fetare dhe qytetare. Diferencimi ekonomik midis fshatareve dhe feudaleve ishte i madh. Nga njera ane qendronin feudalet, me nje vellim te madh te drejtash dhe privilegjesh, ndersa nga ana tjeter fshataresh bujkrober. Keta te fundit perveç detyrimeve feudale, ne natyre dhe ne para, kryenin edhe pune angari. Ketu mbeshtetej edhe baza e sistemit çifligar te feudalizimit. Ne disa zona si ne Pojan, Ardenice, Ballsh, pushteti feudal perfaqesohej nga institucionet fetare te Manastireve, te cilat zoteronin prona te medha tokesore, te dhuruara ne kohe te ndryshme nga Pushteti laik. Manastiret ishin edhe qendra te kultivimit te pemeve, perimeve dhe te bimeve mjekesore. Megjithese baza e feudalizmit ishte fshati, ne shek e XIV me largimin pushteteve te huaja, mjaft feudale u vendosen ne qytete ku nisen te ushtronin pushtetin politik, administrativ dhe ekonomik. Te tille ishin Muzakajt ne Berat edhe Matrengajt ne Pirg. Qendra ekonomike me e rendesishme ne kete periudhe eshte qyteti i Beratit. Pershkrimet e A.Komnenes ne shek. e XI tregojne se zona perreth tij ishte shume e begate. Kjo “begati” duket ne eksportet vendase, te cilat permenden qysh prej vitit 1277, ne dokumenta te ndryshme historike. Tregtia zhvillohej ne trekendeshin Pirg-Berat-Spinarice. Artikujt kryesore te eksporteve ishin: gruri, kripa, lekurat, bagetite, lenda e drurit, etj. Keto produkte tregtoheshin nepermjet dy skelave lumore si e: Pirgu mbi Seman dhe Spinarica mbi Vjose. Pirgu i dikurshem sot lokalizohet prane fshatit Ndernenas1 ne formen e nje rrenoje mesjetare.
1. N.Ceka. Monumentet historike ne vendin tone. “Pirgu i Myzeqese”, fq.68-71, Tirane 1979.

Kjo skele ndodhej ne veri te lumit Seman i cili ne mesjete quhej Devoll. (Diaboli, Devol, Djavol, Dievola, Flumen Daemonid). Emrin e tij e ndeshim per here te pare ne nje dokument Raguzian qe mban dt. 15.11.1344. Qellimi i skeles se Pirgut ishte eksportimi i produkteve bujqesore te fushes se Myzeqese, qe konsiderohej ne Shqiperine mesjetare “hambar i grurit”. Per te importuar grure, Raguza vendos marredhenie te rregullta me sundimtarin e kesaj zone, Sevastokratorin Vlash Matrenga dhe emeron prane tij ne vitin 1360, sindikun (perfaqesuesin e saj). Nga viti 1371 skela shfrytezohet prej Muzakajve. Pas betejes se Savres(1385), Komita Muzaka e shoqja e Balshes II, nga frika e turqeve, e ve Pirgun se bashku me Sazanin ne sherbim te Vendedikut. Ja se ç’thuhet ne nje dokument te kohes per kete veprim te saj: “Pasi ka shume dite1 qe ndodhet ketu(Venecia), nje peshkop i Shqiperise, ambasador i zonjes se Vlores (Komites), i cili thote se kjo zonje eshte e kenaqur dhe e gatshme te jape vendet e veta qe jane kater d.m.th Vloren(Avalona), Janinen(Kaninen), Himaren(Cimera), Kullen e Pirgut(Turis Pirgi)”. Ne vitin 1389 nje i aferm i saj, Kostandin Muzaka, ja merr me force Pirgun republikes dhe forcon aty kullen, e cila i kishte dhene emrin skeles, Pirg. Me kalimin e kohes konflikti do te vazhdoje per shkak te interesave financiare. Kjo tregon rendesine ekonomike te kesaj skele. Prandaj ajo behet pre grindjesh dhe luftrash. Nje vit me vone: “Komita2 e bija e Andrea Muzakes, “zonja e Vlores” luftoi dhe kapi rob zotin e kulles se Pirgut Nikoll Muzaken”. Dokumenti qe e deshmon kete ngjarje ndodhet ne ACTA ALBAIAE dhe mban daten 30 gusht 1390. Pas kesaj ngjarje ajo (Komita) ja dorezon perseri Pirgun Venedikut, te cilit ne vitin 1417 ja marrin me force turqit. Venediku i paguante si shperblim Komites nje pension prej 7000 dukatesh ne vit, shume e konsiderueshme qe tregon se, fitimet e Republikes ishin shume here me te medha sesa qeraja. Prane skeles se Pirgut ndodhej qyteza dhe dogana. Ne kete qyteze banonin dhe strehoheshin tregtaret, detaret, si dhe ndodhej rrjeti i sherbimeve. Per te ruajtur kete “qyteze” tregtare u ngrit kulla (Pirgu). Planimetria e saj eshte pesekendeshe, ku dy nga brinjet ishin nga 17m, ndersa tre te tjerat kishin nje gjatesi prej 14m. Pirgu paraqiste boshtin ekonomik te Myzeqese ne shekullin XIV. Aty importoheshin artikuj luksi si vere, cohera te ndryshme, qe sherbenin kryesisht per feudalet, arme, etj. Nje rol te ngjashem me Pirgun luante edhe Spinarica. Ajo mund te kete pasur permasa te njejte me Pirgun, si qyteze dhe skele tregtare.
1. ACTA E DIPLOMATA II,540
2. ACTA ALBANIAE I, 245. II 1258


Fillimisht Spinarica permendet ne vitin 1205 kur ajo i jepet Venedikut bashke me Gllavinicen dhe Vloren. Po keshtu ajo eshte pjese e prikes qe merr Manfred Hoheshtaufeni, nga martesa e tij me vajzen e Mihalit II, te despotatit te Artes. Dokumenta te tjere paraqesin per Spinaricen ngjarje te dhunshme. Keshtu ne gusht 1270 nje anije nga Brindizi sulmohet ne te. Ndersa nje dokument i dates 1 maj 1277 njofton se “Dy pirate nga Butrinti, njerez te Bizantit rrembyen nje anije Veneciane te ngarkuar me mel dhe grure ne Spinarice dhe e derguan ate ne Butrint”. Nderkohe nepermjet ketyre pershkrimeve del ne pah edhe konflikti Bizantino-Venedikas qe zhvillohej per zoterimin e Bregdetit. Deri ne gjysmen e dyte te shekullit XIV, tregu Spinarices ishte me i rendesishmi ne Shqiperine e Jugut persa i perket tregetise se grurit. Dokumentat deshmojne per nje eksportim te grurit qe nis ne janar 12761 dhe vazhdon deri ne vitin 13452. Ne Spinarice ishin ngritur edhe koloni te tregetareve veneciane dhe Raguziane3. Kolonia Raguziane permendet ne 13 shtator 1301. Ndersa zyra konsullore e saj permendet ne nje dokument te dt. 16 prill 1301. Edhe ketu si ne Pirg ngrihet qyteza me banore vendas. Nga dokumente te viteve 1326 dhe 1328 permendet i biri i Nikolles se Spinarices dhe Maria e bija e Mihalit te Spinarices, si banore te ketij vendbanimi mesjetar. E gjithe tregetia qe zhvillohej, bazohej ne prodhimet vendase bujqesore dhe blegtorale, te cilat ishin dhe artikujt kryesore te eksportit. Ne Myzeqene e vogel mbillej gruri, meli dhe bathet. Perveç ketyre kultivohej edhe orizi. Per te, njoftim na jep Çelebiu4 i cili thote se: “Lumi i osumit pertej ne fushe vadiste mijra orizore”. Me ne brendesi te vendit ne kodrat e Mallakastres kishte plantacione te tera me ullishte dhe vreshta. Toka punohej nga parmende me plor hekuri, ndersa per ujitje perdoreshin ujrat e dy lumenjve te medhenj te zones, Semanit,(Gjanices) dhe Vjoses.

1. Tafel Thomas vep.cit.III.182
2. A.Albaniae I, 794
3. A. Albaniae I, 529
4. E.Çelebi, Vep.Cit. VII, Fq. 692-697


Gjate kesaj kohe u zhvillua edhe bujqesia me ugare(sistem qarkullimi). Dritherat e bukes ishin siperfaqet kryesore ne te mbjella, te cilat sollen zgjerimin e siperfaqeve te punueshme ne dem te kullotave dhe blegtorise. Fillimisht ara mbillej nje vit me drithera, nje vit me te vona dhe vitin e trete lihej kullote per tu “shlodhur”. Fshataret gjate punes se tyre perdornin edhe vegla te tilla si: parmenden, lesen per thyerjen e plisave draprinjte per korrjen e grurit, kosen per korrjen e barit, kazmen, shatin, lopatat, belin, etj. Per shirjen e grurit perdorej kreheri, sfurku dhe lopata e drunjte. Pjeserisht per arat perdorej dhe plehu organik, veçanerisht per kopshtet e perimeve. Prodhimi bujqesor ishte ne vartesi te plote te kushteve natyrore. Lageshtia ne dimer, thatesira ne vere, insektet dhe semundjet epidemike te bimeve benin qe bujku te ishte i pafuqishem. Eksporti i bagetive te trasha dhe kuajve behej nga Myzeqeja ndersa ai i bagetive te imta kryesisht nga Mallakastra. Artikuj te tjere te eksportit ishin edhe lenda drurore, lekura dhe mendafshi. Per kete te fundit nje dokument i vitit 1277 deshmon se, “Konsulli Venecian kerkoi te bleje ne Spinarice mendafsh”.

Ne shek. XIII filloi dhe prerja masive e drureve te pyjeve qe mbulonin fushen1. Kjo eshte nje nga arsyet qe solli kenetezimin e mevonshem te saj. Veprimatarine ekonomike e ndihmonte edhe “rruga e detit”(Muzakies) qe kalonte pergjate bregdetit, ne te njejten trase te vjeter te vijes Egnatia.
1. Nga ditari i venedikasit M.Sanuto qe i perket dates nentor 1498 shkepusim kete rresht...ne Myzeqe prane Vlores jane prere (nga turqit) 3000 drunj per te bere fuste dhe per floten.(Dokumenta te shek. XV per historine e Shqiperise, I, Nr.261).

Gjendja Kishtare

Per sa kohe qe ne Shqiperi vazhdoi pushtimi bullgar, Kleri qe ndodhej midis Semanit dhe Vjoses ishte ne varesi te krypeshkopates Bullgare te Ohrit. Kjo qender fetare kishte nen administrim peshkopatat e Gllavinices dhe Pulkeriopolisit(Beratit). Me renien e shtetit Bullgar, Kostandinopoja e eleminoi Gllavinicen si qender Peshkopale. Dioqezat e saj i mori nen administrim Beligradi(Pulkeriopolisi), i cili nisi te quhej Peshkopata e Gllavinices dhe Beligradit. Me kete emer e ndeshim edhe ne “Epitafin e Gllavinices”, ku permendet peshkopi Kalist “i Gllavinices dhe Beligradit”. Kjo peshkopate qendron ne varesine e Ohrit deri ne pushtimin Norman, ku perfshihet nen administrimin e kryepeshkopates Katolike te Durresit. Ne keto vite zhvillohet ashper konflikti fetar i quajtur “Lufta midis dy kishave”, per te vendosur nen “pushtetin e tyre shpirteror” sa me shume territore, besimtare dhe famulli.

Keto interesa te kishes katolike dhe asaj ortodokse perfshihen dhe mpleksen me interesat e pushtuesve te huaj, te lindjes dhe perendimit. Nderkohe qe kisha katolike perkrahte fuqimisht Normanet, Shtaufenet, Anzhuinet dhe Venedikun, si kunderpeshe kisha ortodokse behet ashtu siç ishte dhe me pare instrument ne sherbim te perandorise se Bizantit dhe shteteve sllave . Ne 1205 Venediku pasi merr nen zoterim treven e sotme te Fierit, e ve ate ne perdorim te kryepeshkopit katolik te Durresit, Manfredit. Kur Despotati i Epirit shtyn venedikasit drejt veriut dhe i largon ata, kthehet gjendja e meparshme, ku kontrollin e merr kisha ortodokse. Me ardhjen e Anzhuineve ndryshoi perseri kahu, kisha katolike behet mbeshtetese kryesore e tyre. Ne qytetet qe sundojne ata dhe vasalet e tyre krijohen peshkopata katolike. Ne vitin 1280 permendet peshkopata katolike e Gllavinices, ndersa Muzakajt, Matrengajt, Arianitet konvertohen ne katolike sipas interesave. Sa here qe territori per te cilin po flasim kthehej ne duart e Bizantit peshkopet katolike largoheshin zakonisht ne Itali, ndersa kur fillonin fushatat e latineve(perendimit), peshkopet ortodoks ja linin vendin atyre katolike.


Kjo skeme vazhdoi te funksionoje deri ne kohen e fillimit te pushtimit osman. Gjate shekujve te mesjetes kishat dhe manastiret ne krahinat e Mallakastres dhe Myzeqese sherbyen jo vetem si qendra shpirterore por edhe kulturore arsimore. Prane tyre kishte shkolla fillore, biblioteka me doreshkrime te çmuara. Ne shume raste manastiret u bene qendra te zhvillimit te panaireve, tregtare, dhe luajten nje rol te rendesishem ne njohjen e shume rregullave te mira per sjelljen shoqerore. Si organizate shpirterore kisha e kishte kthyer ideologjine e saj ne mbeshtetje te shtetit feudal. Per keto sherbime te çmuara shteti e kishte shperblyer ate me dhurime te fondit te tokave. Ne kete menyre kishat dhe manastiret grumbulluan sasi te medha pronash tokesore. Keta dy faktore favorizuan edhe konfliktin e gjate midis dy kishave i cili kishte filluar shume kohe perpara vitit 1054, kur u krye edhe ndarja (skizma) midis dy patriarkanave.
Diku nga shekulli i XIV nisi nje proçes tjeter, ai i bashkejeteses se katoliçizmit me ortodoksine ne treven Seman-Vjose. Si trashegimi e ndertimeve te kultit kristian kemi nje sere kishash e manastiresh mesjetare, nga te cilat ato qe shfaqin me shume interes jane kishat e manastireve te Pojanit, Ardenices dhe Ballshit. Interesant eshte fakti se te tre keto monumente lidhen me kultin e Maries, nenes se krishtit, e cila gjeti nje perdorim te gjere si emer kishash kryesisht ne Myzeqe ku Shen Maria njhet si mbrojtese e bujqesise. Kisha e manastirit te Shen Merise se Apolonise eshte nje nga monumentet me te rendesishme te kultit mesjetar ne Shqiperi. Ajo eshte ndertuar prane murit rrethues te qytetit antik te Apolonise. E perbere nga naosi, narteksi, ekzonarteksi, kjo kishe i perket tipit te variantit kryeqytetas1(Kostandinopojas). Pjesa e poshtme e saj eshte ndertuar me gure te marre nga teatri antik i Apolonise, ndersa pjesa e siperme me tulla te kuqe. Ne anen jugore te kishes ndodhet nje reliev i cili paraqet nje shqiponje dhe nje kryq. Nderkohe ne nje pjese te murit perendimor te saj ndodhet nje afresk ne te cilin paraqitet familja perandorake bizantine e Perandorit Mihal VIII Paleolog se bashku me te shoqen dhe te birin., Andronikun II. Specialistet e vleresojne kete pikture si te vetmen ne artin bizantin, e cila paraqet keta dy perandore se bashku. Pikerisht fragmenti i saj, ne te cilin Perandori Mihal i dhuron Shen Merise maketin e kishes tregon se ajo eshte ndertuar me porosi te tij.
1. A.Meksi. Arkitektura mesjetare ne Shqiperi fq.166



Interesant eshte fakti se kjo kishe eshte i vetmi objekt kulti bizantin i cili permban edhe elemente te stilit Romanik siç eshte kolonada e ekzonarteksit te saj. Per kete deshmojne studimet e studjuses Patricia Balenci, e cila duke pare ngjashmerine e kapiteleve te kishes se Apolonise me ate te Konvesanos ne Italine jugore, mendon se kjo pjese e kishes(Ekzonarteksi) eshte ndertuar nga Normanet gjate fushates se pare te tyre (1082-1085). Kisha dhe trapezeria(menca) e manastirit kane te pikturuara afreske te tilla qe jane konsideruar si “kulme te nje qendrimi artistik krijues”. Arti i tyre eshte i tipit shperthyes dhe i perket tipit te shkolles bizantine te Mitilinit. Ne keto afreske ndihet edhe ndikimi nga tradita e artit antik. Te gjitha pikturat jane punuar nga i njejti autor i cili pavaresisht nga hipotezat e hedhura mbetet dhe sot anonim. Ne mbishkrimet e afreskut te murit perendimor permendet edhe nje diplome e perandorit Manuel Komnen dhuruar manastirit te Shen Merise. Kjo deshmi tregon se ky institucion kulti ka qene i nje rendesie te veçante ne kete treve, derisa ai behet objekt i nje diplome perandorake. Dihet qe Manuel Komneni ka qene mbrojtes i klerit, i cili jo vetem ju garantoi manastireve pronat ekzistuese, por ju dha atyre privilegje te medha te drejta imuniteti. Manastiri “fjetja e Shen Merise” se Ardenices ndodhet mbi kodren e Ardenices me lartesi 237m. Ai ben pjese ne tipin e manastireve ortodokse dhe ka nje siperfaqe prej 2500m2. Pozita dominuese e ketij manastiri mbi kodren me te njejtin emer ben qe prej kambanores se tij te shihen: Kruja, mali i Dajtit, Tomorri e deri ne jug malet e Tepelenes dhe Gjirokastres. Mendohet se themelet e tij jane hedhur diku rreth vitit 1282 me iniciativen e Perandorit Bizantin Androniku II Paleolog, i cili e ngriti kete tempull pas fitores ndaj anzhuineve ne Berat. Perreth ketij manastiri ortodoks shikohen rrenoja ndertimesh te vjetra, te cilat te krijojne mendimin se rreth tij ka patur ndertime, ndoshta ka ekzistuar nje qender e banuar. Sipas defterit osman te dy shekujve me vone, (viti 1431) ekzistonte ne nahijen e Myzeqese fshati Ardenice me 8 shtepi. Nderkohe qe nje hipoteze tjeter thote se, ky tempull mund te jete ndertuar ne themelet germadhe te nje tempulli te vjeter Pagan, i cili i kushtohej perendeshes Artemisa, prej te cilit edhe mund te kete rrjedhur emri i sotem Ardenice.

1. A.Meksi “Arkitektura Paleokristiane ne Shqiperi” Monumentet 2, 1985
2. K.Zhegu “Gllavinica dhe problemi i lokalizimit te saj” Monumentet 2, 1987


Megjithate per kete objekt kulti historia ka rezervuar ngjarje te rendesishme edhe per historine kombetare, te cilat do ti permendim ne kapitujt e ardhshem. Nje tjeter objekt i rendesishem kulti i kesaj periudhe eshte kisha katedrale e Shen Merise se Ballshit, 27 km ne J-L te qytetit te Fierit. Ajo eshte nje bazilike mesjetare me 3 anijata. Sipas mendimit te studjuesit Koço Zhegu, i cili mbeshtetet tek planimetria dhe teknika e ndertimit te kesaj kishe mund te thuhet se, ajo eshte ndertuar gjate mesjetes se mesme, kur shkaterrohet Bylisi,(Gllavinica). Si material ndertimi te kishes se Ballshit sherbyen siç e kemi thene edhe me siper, materiale te marra nga kishat e Bylisit. Kisha eshte e tipit Bazilike me permasa 22.50 m x 17.20m. Ne pjesen veriore te saj ndodhej edhe nje kapele e vogel, ndersa me vone u shtuan edhe konaket, qe e shnderruan ne nje manastir te fortifikuar, i cili perbehej nga 366 dhoma. Ky manastir sherbeu si seli e peshkopit te Gllavinices(Bylisit), kur ai u zhvendos nga ky qytet. Pikerisht ne rrenojat e ketij manastiri jane gjetur nga arkeologet ne kohe te ndryshme gjate shekullit te XX, objekte arkeologjike, qe jane njekohesisht deshmi me vlera te rralla historike. Nderkohe ketij objekti te kultit kristian i perket edhe Epitafi i famshem i vitit 1371. Per fatin e keq te kultures dhe historise sone ky manastir dhe kisha e tij nuk ekzistojne me, per te na deshmuar shkallen e zhvillimit te mardhenieve ekonomike, kulturore, shoqerore dhe shpirterore te treves se Mallakastres. Mbi nje koder prane fshatit Kurjan ngrihet nje kishe tjeter mesjetare, ajo e Shen Nikolles. Eshte ndertuar me mure prej tullash te kuqe, ndersa dyshemeja eshte e shtruar me pllaka guri. Kjo faltore eshte ndertuar ne stilin Bizantino-Ortodoks dhe eshte e tipit ne forme kryqi te brendashkruar me kupole. Studjuesi i saj, arkitekti A.Meksi mendon se ajo eshte ndertuar gjate shekullit te XIV. Ne kete kishe ndjehet jehona e stilit Romanik i cili erdhi ne vendin tone me pushtimet latine te mbreterise se Napolit. Gjate qershorit te vitit 1956 ekspedita e institutit te historise dhe filologjise se universitetit te Tiranes beri ne kete kishe, nje zbulim interesant. Ne afresket e saj u gjend nje mbishkrim ne greqishten Bizantine. Ai verteton se ne vitin 1578 ketu ka punuar i biri i Onufrit, Nikolla, se bashku me nje piktor tjeter emrin Joan, preardhja e te cilit ka mbetur anonime1 edhe sot.

1. Th. Popa, “Piktoret mesjetare shqiptare” fq.41 Tirane 1961


Arritjet Shoqerore ne Mesjete

Gjate mesjetes pjesa me e madhe e popullsise ishte anafalbete. Njerezit e shkolluar i perkisnin kryesisht klerit, i cili kishte ne duart e veta edhe institucionet arsimore. Ne vepren e titulluar “Biografia e gjate” e shkruar nga Theofilakti, (Peshkop i Ohrit), mesojme se, Cari Bullgar Borisi(Mihali) dergoi ne Gllavinice rreth viteve 886 Klementin me cilesine e Kryemesuesit1. Klementi qendroi ne Gllavinice 7 vjet dhe punoi me bashkepunetoret e tij ne tre fusha: nje prej tyre ishte ngritja e shkollave, ku ai dhe ndihmesit e tij u mesonin shkrim dhe kendim femijeve. Me pas Klementi u zevendesua ne kete detyre nga i vellai Naumi. Te tjera drejtime te punes se tyre ishin predikimi, propagandimi dhe perligjja e pushtimit Bullgaro-Sllav.

Shkollat e klerit ortodoks Bullgar kishin si qellim perhapjen e arsimit dhe te gjuhes sllave per te luftuar traditat kulturore-arsimore te Bizantit. Keshtu mund te themi se kjo detyre e rendesishme ju ngarkua nje njeriu te tille siç ishte Klementi, qe me autoritetin e tij te madh te shkaterronte me sukses traditen e kishes Greko-Bizantine ne treven tone. Arsimi gjate mesjetes perfaqesohej nga shkollat e ulta dhe te mesme. Shkollat e ulta gjendeshin prane kishave dhe manastireve. Ato sherbenin per te pergatitur klerin e zakonshem. Ne to mesohej gjuha greke, bibla dhe gjuha e ceremonialit fetar(Liturgjia). Shkollat e mesme ndodheshin prane katedraleve Episkopale (Gllavinice, Berat). Ne to studioheshin shtate lende baze si: Retorika, Logjika, Astronomia, Aritmetika, Gjeometria, Gramatika dhe Muzika. Ne keto shkolla pergatitej elita e klerit. Per te ngjitur shkallet e karrieres ndiqeshin me pas shkollat e Kostandinopojes e Selanikut. Kleriket perveç detyres se tyre, “Predikimit te ungjillit”, kryenin edhe profesione te tilla si: shkruesin, mesuesin, sekretarin, noterin, si dhe merreshin me art (pikture, muzike). Ne manastire shkrueshin: libra, kodike, doreshkrime nga murgj te specializuar. Porositesit e tyre ishin autoritete shteterore, fisnike dhe klerike te larte.

1. Dh. Obolenski (Klementi i Ohrit dhe Shqiperia”, Konferenca Kombetare per formimin e popullit shqiptar, gjuhes dhe kultures se tij. Fq. 68-70, Tirane 1982



Ne rrethana te tilla u realizuan: kodike, ikona, afreske, epitafe, dhe vepra te ndryshme artistike. Zhvillim mori dhe arkitektura laike e perfaqesuar nga nje sere keshtjellash, kullash dhe objekte te kultit kristian (shiko me siper). Ne kete te fundit u aplikua edhe arti figurativ i perfaqesuar nga piktura, skulptura dekorative, gdhendja e drurit etj. Piktura ishte gjinia me e shquar e artit te periudhes. Si ne te çdo pjese te Perandorise se Bizantit edhe ne keto territore lulezoi arti Bizantin, stili i veçante i te cilit permblidhte ne vetvete traditat e artit Helenistik me traditat popullore te lindjes. Ky ishte arti qe bashkonte ideologjine e kishes lindore(ortodokse) me frymen e saj asketike. Ne vitin 787, koncili kishtar i mbajtur ne Nike, percaktoi edhe rregullat e pikturimit per artin ikonografik. Keto rregulla ishin te pacenueshme. Piktorit nuk i lejohej te nderronte as tematiken, tiparet dhe ngjyrat. Ai duhej qe ti largohej natyralitetit dhe me stilin e tij ornamental te shkeputej nga jeta dhe i jepte asaj karakterin hyjnor. Ne keto rrethana piktura paraqitej e ngrire dhe e zymte. Dy drejtimet kryesore ne te cilat u zhvillua ajo ishin afresku dhe ikona, me te cilat jane krijuar vepra vertet te mrekullueshme.

Perhapje te kufizuar pati vetem skulptura. Ajo u aplikua ne fasadat e kishave, ne portike (Apoloni), porta e dritare dhe ne ambientet e familjeve fisnike. Duke pare dhe studjuar me vemendje afresket e kishave nxjerrim perfundime interesante dhe te rendesishme, duke thene se popullsia e kesaj treve gjate mesjetes eshte veshur sipas modes bizantine. Veshjet pergatiteshin ne varesi te prejardhjes, sipas shtreses shoqerore. Ato ishin prej leshi, liri, kerpi ose mendafshi. Prej pelhure kerpi eshte pergatitur edhe Epitafi i Gllavinices1, ndersa ne portin e Spinarices eksportohej mendafshi i prodhimit vendas2. Duke filluar nga shek. XIII e sidomos gjate shek.XIV nga importimet per ne Raguze permendet shpesh nje pelhure e forte pambuku me çmim mjaft te ulet qe quhej fustan3. Ky element ishte perberesi kryesor i veshjes se burrave te kohes. Ai do te sherbeje per shume kohe si veshje festash, i perdorur nga te gjitha shtresat e popullsise. Mund te themi se burrat ne mesjete perdornin per te veshur edhe tirq, kofshare e kemishe te gjate, (liri ose kerpi)te ngjeshur ne bel me nje brez leshi ose me fustanellen e gjate der ne gju.
1. Epitafi i Gllavinices eshte pelhura me e vjeter e perdorur ne vendin tone.
2. M. Shuflai mendon se nje vendet ku kultivohej me shume mendafshi ne Shqiperi eshte edhe zona midis Beratit dhe Vlores.
3. fustagnum, lat


Ndersa grate visheshin me veshje te gjata qe e mbulonin gjithe trupin. Mbi koke mbanin nje pelhure te bardhe qe i mbulonte qafen dhe pjeserish supet1. Burrat mbanin mbi koke nje kapele ne forme koni me streh rreth e qark. Eksporti i madh i lekurave ne skelat lumore te Pirgut dhe Spinarices, ne shekujt XII dhe XIII tregon se treva i plotesonte nevojat e veta per opinga, ashtu edhe per lloje te ndryshme gunash. Lekurat perdoreshin edhe si shakuj per te ruajtur veren dhe vajin e ullirit. Ne shekujt XIV-XI nisi edhe importi i pelhurave te ndryshme nga Venediku dhe Raguza per nevojat e aristokracise feudale vendase.
1. A. Gjergji. Te dhena mbi veshjet ne Shqiperi ne shek XIV-XV. Fq.188-189. Studime historike nr.4 1967


Mbi termin “Myzeqe”

Myzeqeja eshte fusha me e madhe e rajonit Perendimor dhe e krejt Shqiperise. Me nje siperfaqe prej 1350 km2, ajo shtrihet nga Shkumbini ne veri, e deri prane Vlores ne jug. Ne perendim si kufi i saj sherben bregdeti i ulet i Adriatikut, kurse ne lindje Myzeqeja shtrihet deri ne rreze te kodrave te Darsise Kuçoves dhe Mallakastres. Me nje gjatesi 65 km dhe gjeresi prej 50 km, kjo fushe zbret nga lindja drejt perendimit duke formuar ne vetvete nje krahine gjeografike dhe etnografike nga me te medhate ne vendin tone. Per here te pare ne Histori termi Myzeqe permendet ne kroniken mesjetare te Tokove1. Kjo kronike si per nga titulli dhe autori eshte anonime. Ajo u quajt me kete emer nga studjuesi arberesh Xhuzepe Skiro, i cili e publikoi ate ne konferencen e XI te studimeve Bizantine, te mbajtur ne Mynih ne vitin 1958. Kronika perbehet nga 3973 vargje, ku 2280 prej tyre kane te bejne drejtperdrejte me rolin dhe veprimtarine e shqiptareve, ne ngjarjet e zhvilluara ne Shqiperine e poshtme ne vitet 1381-1426. Ne vargjet 1681 dhe 1685 lexojme:
1681 Per kete u keshilluan te dy krushqit2.
1682 Te dergojne ne Myzeqe ne gjithe vendet e shqiptareve.
1683 Dhe te kerkojne ndihme nga gjithe sundimtaret e vendit.
1684 Atehere gjendeshin te paprekur sundimtaret e vendit.
1685 Te pangacmuar prej myslymaneve(turqeve).
1686 Qe ishin fuqi te madhe dhe kishin frike.
Sipas kesaj pjese te kampionuar nga kjo kronike flitet per prijesit shqiptare te Shqiperise se Poshtme: Gjin Zenevisin dhe Muriq Shpaten. Ne konfliktin e zhvilluar ne vitin 1411 ndaj Dukes Karl Toko ata ndjejne veshtiresi dhe kerkojne ndihme tek aleatet e tyre.


1. Kronika e Tokove eshte shkruar ne gjuhen e folur greke te shekullit te XV. Ajo pershkruan perpjekjet e Dukes Karl Toko sundimtarit te Qefalonise per te shtrire sundimin e tij ne tokat e Epirit, Etolise, Akornanise ku shumica e popullsise ishin shqiptare. Kronika eshte shkruar para vdekjes se K. Tokos ne vitet 1422-1423. ne te permendet edhe fisi shqiptar i Malakasajve. Ne dukje emri i tij ka ngjashmeri shume te madhe me toponimin e Mallakastres por nuk kemi mundesi te bejme asnje lloj lidhje midis tyre. Megjithese mund te hidhet hipoteza se ata perfaqesonin ndonje bashkesi te shperngulur nga Mallakastra ne More ose Epir gjate kohes se sundimit te despotit Theodhor Paleologu. Ky sundimtar i dha leje 10.000 shqiptareve te Toskerise qe te vendoseshin ne tokat e despotatit te tij te mbetura, sipas deshmise se Jiricekut, te braktisura prej bujqeve qysh gjate vitit 1388.
2. K. Bozhori. Burime tregimtare Bizantine per historine e Shqiperise shekujt X-XV. Fq. 283

Nderkohe te dy prijesit vendosen te dergonin ne Myzeqe dhe ne te gjitha krahinat shqiptare njerez, me qellim qe te njoftonin kreret vendas, territoret e te cileve ende nuk ishin sulmuar prej perandorise turke. Atehere “miqte” i shkuan menjehere ne ndihme, sepse sipas kronistit anonim ata ishin krushq te sundimtarit te Drinopolit, Gjin Zenevisit. Ne kete kohe ne Myzeqene e vogel sundonin Muzaket1, te cilet kishin vendosur lidhje martesore me Zeneviset, qe sundonin ne: Çameri, Gjirokaster, dhe jugun e Shqiperise. Duke shfrytezuar kete fakt percaktojme tezen se, emri Myzeqe eshte perfituar nga sundimi i familjes Muzaka, per te quajtur viset qe administroheshin prej tyre. Nderkohe bie poshte hipoteza e perdorur deri tani se, ne mesjeten e vone Myzeqeja e sotme quhej Fushe e Saures(Savres). Kete toponim e ndeshim tek Barleti, i cili duke u bazuar tek beteja e Savres (Lushnje) e quan kete treve me kete emer. Nderkohe qe idea e tij ka qene vetem per fushen prane fshatit Saver, ku u zhvillua beteja shqiptaro-turke (1385). Nga kjo kronike nxjerrim mjaft te dhena interesante siç eshte dukuria e kushtrimit, si pjese perberese e te drejtes zakonore shqiptare, ku “dy krushqit” bejne thirrje per ndihme. Ky fakt tregon se ne Myzeqe ne fillim te shek XV ekzistonte e drejta zakonore(Kanuni), e cila do te ekzistoje deri disa shekuj me vone.
1. Ne kete periudhe ne Myzeqe sundonte Andrea Muzaka.