©Dr. Anastas Kapurani, Athinë, janar ’10
Nuk është se motivi i Sëpatës së lashtë është i panjohur as për fjalën e Ismail Kadaresë dhe as për tekstualitetin e saj të ndritur. Përkundrazi. Edhe Fjala edhe Teksti i saj i mençur në një terren të tillë janë lindur e po rriten pa u ndalur. Prova është e freskët dhe vjen nga libri i fundit i Kadaresë:
Emërtime vendesh, përrenjsh e shtigjesh
shembeshin prore: Kodra e Qyqes, Prita
te Tri Puset, Kurthi i Zekës, Gropa, Korbi,
Rrëzoma e Keqe… Gjithë këto emërtime
të zymta, kishte menduar. Asgjë në
këtë botë nuk kishte një letërnjoftim a
një CV, siç thuhej kohët e fundit, kaq
të lemerishme, si ajo e tokës. Kurthe,
pabesi pa fund…
(Ismail Kadare. “E penguara”. Requiem për Linda B. Tiranë: “Onufri”, 2009, f. 23)
Në një hapësirë dhe kohë të tillë vërtet të “lemerishme”, ajo që pritet tërë ankth të shfaqet dhe të godasë është pikërisht kjo: Sëpata e lashtë homerike, mbajtur përjetësisht nga dora e Agamemnonit, Klitemnestrës, të vetë Moira-s mitike. Ky imazh nuk është se është i huaj për njeriun europian, pasi jeta e tij, qysh në zanafillë, me dritën dhe energjinë e këtij imazhi janë zënë. Ndaj nuk është aq prania e këtij imazhi që tërheq vëmendjen kur ai shfaqet i mbuluar në veprën e Ismail Kadaresë. Tjetra është e rëndësishme. Që tek Ismail Kadare imazhi i Sëpatës, i lashtë sa bota, bëhet Tekst, që do të thotë: bëhet dritë dhe energji e mençur zbuluese, si te rrallëkush shkrimtar i madh europian.
Sëpata… Tekst(?!) Pranëvënia është e frikshme dhe të bie në kokë. Ndaj kërkojmë një vend të mbrojtur ku të mbështetim syrin tonë që të mund të nxjerrim në dritë këtë gjë të vështirë në këto pak radhë që shkruajmë. Ky vend i mbrojtur e kjo ndihmë e çmuar na vijnë, me dorë të sigurt, nga Kafka.
Kafka, sikundër dihet, na ka lënë një Tekst pa të dytë në letrat e mëdha europiane. Saqë është bërë thuajse rit ballafaqimi me të kur duam të gjejmë masën që na duhet për të gjykuar një emër të madh në botën e shkrimit modern, së paku nga dhjetëvjeçarët e parë të shekullit të kaluar e deri më sot. Kafka ka shkruar, por edhe ka folur mbi shkrimin. Dhe në atë grusht margaritarësh që ka lënë është njëri mbase që trazon më shumë, ngaqë shkon më larg në abyss-in e shkrimit modern dhe mbledh së andejmi një dritë të frikshme ndryshe, me shkëlqim djallëzor. Teksti, thotë Kafka, duhet të bëhet “Sëpata për detin e ngrirë” që mblidhet pareshtur brenda qenies së njeriut. (Nga Ditari i Kafkës, cituar në: Stanley Corngold. The Fate of the Self. London: Duke University Press, 1994, f. 167, përkthimi im.) Fjala që flet Linda B., një metamorfozë e tillë tekstuale është bërë. Pasi Linda B. një Tekst i tillë është bërë: Sëpatë, sikundër thotë Kafka. Dhe, po ashtu, për një “det të ngrirë”, sikundër thotë Kafka, dhe diçka më shumë. Pasi “deti i ngrirë” nga ku qenia e Linda B. na dërgon rrezatimin e saj të mençur është, pa fjalë, më i llahtarshmi në tërë historinë europiane.
1. Na duhet të vëmë një radhë në shënimet tona dhe të pyesim: Si arrin Linda B. të bëhet një metamorfozë e tillë tekstuale, një Sëpatë në gjykimin e Kafkës? Dhe më tej: Ç’është ky “det i ngrirë”, mbi të cilin bën fjalë Kafka? Po fillojmë me këtë të fundit, sepse gjithçka këtej zë fill e bën ballë.
“Deti i ngrirë” i Kafkës është përditshmëria. Energjia e verbër, e papërballueshme e së përditshmes, e banales, që veç rritet e rritet në pafundësi. Ky negativitet i hatashëm çfarë synon? Të renë, ajo që shfaqet e punon jo si më parë, shkurt: mendimin a veprimin ndryshe. Asgjë nuk e egërson përditshmërinë më ligsht se energjia çliruese e mendimit ndryshe. Ndaj me t’u shfaqur ky i fundit, përditshmëria vihet në punë me babëzitje që ta gjunjëzojë, ta vërë poshtë, ta “ngrijë” me gjithsej atë që shfaqet ndryshe. E shumuar frikshëm, energjia vrastare e së përditshmes doemos vjen një ditë dhe bëhet shumë, bëhet ajo që Kafka quan me figurën e tij tashmë aq të goditur: “det i ngrirë” brenda qenies sonë. Përfundimi? Njeriu harron të çuditet. Si në trans, njeriut i vishet shikimi dhe “bie në ujdi” me të përditshmen. Arti i madh ndaj është dhe fjala e shkrimtarit të madh ndaj vjen, që njeriu të mësohet të çuditet përsëri.
Edhe pse shfaqet si kusht i ekzistencës së njeriut, përditshmëria nuk është se është indiferente ndaj rendit shoqëror. Përkundrazi. Historia e pasluftës në Europë na flet shkoqur tjetrën: që mes përditshmërisë – “detit të ngrirë” - dhe një rendi shoqëror vendoset një lidhje e pazgjidhshme. Kur mbi kontinentin plak ra ajo që Çurçilli i tha për të gjitha kohërat “iron curtain” (perdja e hekurt), tjetër gjë është përditshmëria në Perëndim dhe tjetër gjë është ajo në anën tjetër të Europës që çuditërisht parapëlqeu të vetëquhej Lindje. Në këtë të fundit, në demokracitë e “lumtura”, u shfaqën ca djaj të rinj, të panjohur më parë në përrallat e njeriut, që nisën të quhen frikshëm ndryshe “diktaturë e proletariatit”, dhe që e kthyen përditshmërinë e njeriut në një monstër ndryshe.
Asgjëkund gjetkë në Europë projekti i komunistëve nuk u përkrye në të zezën e tij si në Shqipëri. Dhe, doemos, përditshmëria që lindi soje qe “det i ngrirë” ndryshe. Mund të pyetet me të drejtë: Ç’hyn në punë kjo tani? Pse ta lodhim mendjen me “detin e ngrirë” të Kafkës? Këto punë shkuan e vanë. A nuk e rrëfyen shqiptarët, më mirë se kushdo gjetkë nga “të lumturit” e Lindjes, padurimin e tyre të njohur europian, kur në mëngjesin e përmbysjes së madhe, një kombi të tërë iu mbush mendja “top” të hipte i gjithi në një anije të vetme dhe
a mori kështu rrugën për në Europë?
Nuk është kështu. Madje qortimi vjen nga popuj me europianizëm mbase më të fisëm se shqiptarët. Edhe sot e gjithë ditën gjermanët e Lindjes “heqin thellë në shpirt” për komunizmin e “lumtur” që lanë pas. Dhe kur kjo ndodh me gjermanin, mund të merret lehtë me mend se çfarë çudira gëlojnë në të përditshmen e shqiptarit, me “detin e saj të ngrirë” pa të dytë në historinë e Europës. Kjo është një dukuri komplekse që nuk është studiuar deri në fund dhe që, natyrisht, nuk është objekt i këtij shkrimi. Për aq sa na duhet ne, e vërteta qëndron gjetkë dhe nuk e lëmë dot pa përmendur. Njeriu ndryshon, bën përpara, rritet në mençuritë e tij duke u ballafaquar përherë me “dikë tjetër”. Ai është përherë: Unë dhe Tjetri (other, other-ness). Kryesorja në këtë lidhje ekzistenciale është e dyta, kjo që i themi Tjetri (other, other-ness), ndaj pyesim: Njeriu shqiptar, për të bërë përpara e lënë pas “detin e ngrirë” të diktaturës, me ç’tjetër gjë u ballafaqua? Me diktatorin dhe diktaturën. Pra, me të djeshmen, me atë që ishte dhe që atij i kish “ngrirë” deri dhe palcën e kockës. Ndërsa tjetra, ajo që lidhet me Europën, e ardhmja e shumëpritur, që më në fund duhej të bëhej bërthama e tani-së, ç’u bë? Ajo nuk u bë kurrë për shqiptarin masa e ballafaqimit të tij historik: Unë dhe Ajo (other, other-ness). Kjo e nesërme e ëndërruar mbeti jashtë tani-së së tij të shumëvuajtur, diku përtej, e tretur në mjegullën e dendur europiane, përherë një diçka që pritet të vijë, por që ende nuk ka zënë dot vend brenda psikikës së shqiptarit me vlerën çliruese të Tjetrës (other, other-ness) ekzistenciale ngaqë rruga asaj nuk iu qërua asnjëherë për së mbari, me qytetarinë e fisme dhe profesionalizmin e lartë që kërkon europianizmi i mirëfilltë. Fjala e shqiptarit mbetet edhe sot e kësaj dite robinjë e atij mllefi të pagdhendur që vazhdon të vijë nga diktatori e diktatura. Aq sa e kemi të vështirë të përgjigjemi prerë: diktatori e diktatura prishën më shumë punë dje që ishin apo sot që s’janë? Kjo është rrënja e keqkuptimit të shqiptarit me kohët e reja.
Këtë “det të ngrirë” të përditshmërisë shqiptare, me dritëhijet e saj që të ngjethin mishtë, Ismail Kadare ka më se dyzet vjet që e ka bërë materia poetica të universit të tij të dëgjuar, ashtu siç na vjen ai i plotë tani në botimin e fisëm të shtëpisë së nderuar “Onufri”. Sado e zorshme është që të kuptohet, Fjala e Ismail Kadaresë këtë çudi ka realizuar: këtë “det të ngrirë”, të pashoq në llahtarin e tij, kjo Fjalë e artë e “magjeps”, e bën ëndërr dhe pastaj e rrëfen për të zënë vend më parë në psikikën e trazuar të shqiptarit dhe pastaj në elitën e shkrimit modern europian. “E penguara”, botuar së fundi, e sjell këtë të vërtetë madhore në dritë me shkëlqim të ri.
2. Tani të vijmë te pyetja kryesore e këtij shkrimi: Si arrin Linda B. të bëhet “sëpatë” për “detin e ngrirë” që na thotë Kafka?
Në fillim dy fjalë për Linda B. Ajo është vajzë e re, në pranverën e jetës së saj, e bukur si drita dhe me një dëshirë po ashtu të paepur si drita: të shikojë një ditë Tiranën, kryeqytetin e vendit të saj. Dhe… nuk mundet! Në dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit të njëzetë, në mes të Europës, një vajzë ka një ëndërr të bardhë që i zbukuron qenien e saj të re, që e vë në udhën e mbarësisë njerëzore dhe… pengohet. Nga kush? Mes saj dhe Tiranës, thotë Ismail Kadare, ka diçka nga dëshira e Dantes për Firencen. Kjo është fabula e librit, e mbledhur, e thjeshtë sa më s’bëhet, por që kjo grimca shkëndijuese e fundit, me demonin e frikshëm dantesk që fsheh, e bën atë befas një zjarr që s’shuhet lehtë, ngaqë ky zjarr djeg e sjell në dritë vetë abyss-in e qenies së njeriut shqiptar në kontekstin e gjerë europian.
Shqipja, deshi s’deshi, shtrëngoi dhëmbët dhe u mësua me fjalën e huaj plumb: syrgjyn. Por kjo tjetra, që pengon Lindën, është syrgjyn e shkuar syrgjynit, pasi e bën vajzën e gjorë syrgjyn brenda Shqipërisë së saj. Kjo fjalë-hatá, pasi piu tërë helmin e stepës së paanë ruse, u shëmtua me rrënjë dhe një ditë, si pa kuptuar, zuri vend në shtratin e hidhur që kish hapur fjala syrgjyn dhe nisi të quhet për gati pesëdhjetë vjet përbindshëm kështu: internim. Është pa dyshim një nga plagët më të hidhura në trupin e moçëm të shqipes. Pasi më parë e tillë është plagë e hidhur në vetë qenien e njeriut shqiptar. Internimi, ku kish zënë vend? Hapësira e tij ishte midisi që mban lidhur individin me shoqërinë. Me fjalë të tjera, ajo që në një shoqëri të civilizuar përbën shpresën e saj: familjen. Të vërtetën e kësaj gjëme autorit ia flet kënga arbëreshe, e mbrujtur me një syrgjyn tjetër lloj: “gjith’ mbuluar nën dhe”. Të thahej familja, të pengohej ajo, pasi kështu pengohej më lehtë edhe individi, edhe shoqëria. Ja pse pengimi i familjes shënon mbase rrethin më të zi në ferrin e përditshmërisë së diktaturës, në atë përditshmëri që Kafka na ndihmon ta shohim më mirë tek e quan ndryshe “det i ngrirë”, si për të thënë që kjo hapësirë e vështirë është terreni i artit të madh.
Internimi, ç’do të thotë për Linda B.? Thotë Linda:
Më kupton? Unë s’kam qenë asnjë ditë në
liri… E merr dot me mend ç’është kjo? Të
mos e kesh asnjë ditë të vetme… Të mos kesh
shpresë nga askush… Ngaqë s’dija nga ta prisja,
shpresën e fundit e vura te kanceri… Ia kërkova
ndihmën atij… Por as ai s’ma dha.
(“E penguara”. Po aty, f. 160.)
Kështu merr këmbë e bën përpara Teksti i Kadaresë, me të vështirë, me dhembje, me shkreptimën e rrufesë. Dhe qëllon në shenjë, aty ku dhembja pret dhe hekurin. Por Kadare nuk mjaftohet me aq. Sado e arrirë, kjo shtresë tekstuale bën aq sa thotë Barthes, hap të çarën ku autori humbet dhe bëhet thjesht “veta që shkruan”. Sado e rëndësishme që është kjo, ajo nuk i del artit të madh të Kadaresë. Si në mbarë universin e tij të shquar, Kadare merr përsipër më shumë se aq. Internimin dhe gjithë mynxyrën që ai shënon, Kadare e bën ëndërr dhe pastaj e rrëfen ta dëgjojë njeriu shqiptar po se po, por gjithmonë brenda kontekstit të gjerë europian, ku shqiptari dhe shqipja, me rrënjët e tyre të kahershme, realisht edhe janë. Ndën së çarës që bën fjalë Barthes, Kadare hap një të çarë të dytë, që është e tëra e tij, ndërton hapësirën e përveçme të Fjalës së tij. Dhe këtu Fjala e tij bëhet xhindi i njohur i përrallës: shkurton distancat dhe trazon kohët, thërret në Malin e Robit dhe i bëhen shok të kuvendit të tij të mençur: Homerin, Danten, Orfeun, Fantazmën… Po Linda? Linda… bëhet krejt tjetër gjë. Ajo lë “hapsanën e mallkuar” të Lushnjës dhe zbret nga qielli i paanë. Ajo mbarset me energji tjetër dhe rrezaton ndryshe. Ajo prish kufijtë e njohur ekzistencialë dhe hyn e del nga jeta në tej-jetë, duke qenë përherë një llambadhe shkëndijuese, që sjell në dritë nga larg mençuri të rënda. Ajo është Liria e re që fiton mbi Pengimin. Shkurt, zonja e njohur e përrallës. Ndaj pyesim: Ç’ka ndodhur me Lindën? Dhe përgjigjemi: Linda është bërë Tekst, qenie tekstuale. Linda nuk është më thjesht Linda. Linda tani është dhe rron përjetësisht kështu: Linda-në-Tekst.
Linda, themi, bëhet qenie tekstuale. Dhe kjo na thotë që edhe energjia edhe drita e saj nuk janë më të njeriut, por të ëndrrës, të vetëtimës së qiellit. Ku dhe si mblidhet ky trazim i pazakontë drite dhe energjie që ai të mbetet përherë një “kalë” i azdisur i përrallës? Këtë punë të vështirë e bëjnë dy-tri shenja, që natyrshëm aty kërkojnë dhe aty fshijnë njëra-tjetrën dhe ndaj janë të lidhura në lojën e pagjumë të palimpsestit modern. Cilat janë këto shenja çudibërëse?
Në fillim është njëra, e rëndomtë sa më s’bëhet, por që pikërisht me të rëndomtën e saj ulëritëse mund të bëjë të padëgjuarën: të mbledhë si në përrallë tërë energjinë fatale të Pengimit të njohur biblik dhe që në kohët moderne diktatura i thotë mynxyrshëm kështu: Internim. Si quhet kjo fjalë dhe cila është kjo shenjë e përrallshme që të lidh duar e këmbë? Turpërisht vetëm kaq: Shkresë.
Para tre muajsh, një javë përpara se Migena
t’i sillte librin e Rudian Stefës, në familje
kishte ardhur shkresa. …Pastaj do të vinin
pesë vjet të tjerë, të gjatë e të pambarim, kur
në Krishtlindje ose natën e Vitit të Ri, tek mblidheshin kokë më kokë për të bërë urimet, pas
fjalëve qoftë një vit i mbarë, aty për aty
shtonin, me një shkresë të mirë, O Zot!
(“E penguara”. Po aty, f. 158-159)
Si t’i ikte Linda këtij përbindëshi të panjohur më parë, si të çlirohej prej kësaj fuqie të përrallshme? Përgjigjja vjen në trajtën e një mençurie drejt e nga thelbi i vetë përrallës: Linda mund të shpëtonte vetëm nëse tejçohej në liri. Pra, tejçimi është shenja tjetër kryesore. Kush ia flet Lindës këtë “ilaç” të përrallshëm? Doruntina e Baladës, shenja tjetër me peshë vendimtare në mbarë universin e Kadaresë. Tani pyetja është: Kush do ta realizonte tejçimin dhe çfarë do të çohej përtej përmes tij? Mediumi i tejçimit s’mund të ishte Migena, edhe pse ngjan kështu. Përgjigjja e këtij misteri të vështirë vjen nga larg, na e flet Nietzsche. Vetëm arti na shpëton nga e keqja, thotë ai. Ja pse Lindën nuk e tejçon njeri. Ajo vetëtejçohet. Ajo bëhet art, bëhet ëndërr me dritë. Nuk pret të shkojë nën dhé si gjithë të tjerët, pasi asaj ia kanë grabitur Vdekjen. Ndaj ajo ka vetëm një rrugë të hapur: të shkojë më parë në qiell. Ashtu bën. Dhe mbetet përjetësisht Vajzë, një vajzëri e trazuar dhimbshëm, me energji dhe dritë të përrallshme dhe ndaj në Lirinë e Lindës çdonjëri çlirohet nga pak e për ditë. Madje dhe arkëmorti i Lindës këtë vajzëri të ëndërrt mban. E flet zëri i Mëmës që edhe ngjeth edhe zgjon tërë njerëzinë:
Vetëm kur larg u duken dritat e Tiranës,
dënesa befasisht ia drodhi supet, pastaj
krejt shtatin, gjersa u këput e ra kruspull
mbi arkëmort, si ta kishin goditur. Midis
dënesës ia përmendte emrin Lindës, e herë
pas here, në vend të tij, mezi arrinte të
thoshte fjalët: vajzë, vajza ime.
(“E penguara”. Po aty, f. 211)
Ku derdhet kjo vajzëri e shenjtë që të mbetet përjetë një llambadhe e ndezur mbi qenien e trazuar të shqiptarit, por gjithmonë brenda kontekstit të gjerë europian? Si edhe më parë me Përbindëshin e tij të famshëm, edhe këtë radhë Ismail Kadare këtë bën, të vështirën në artin e madh: merr një fjalëmantra nga legjenda e njohur e Orfeut dhe, pasi më parë e zbraz atë mjeshtërisht me gjithsej nga lënda e saj e përrallshme, e mbush sërish, por këtë radhë me lëndën e ëndërrt të Tekstit të tij. Cila është kjo shenjë? Është fjala: Mos e shqiptuar prej Orfeut të lashtë, por që tani bart një liri tekstuale ndryshe, mbushur me Vajzërinë e përrallshme të Lindës:
Radha ishte e lodhshme, e pafund. Një zë i
ëmbël përsëriti për të dytën herë: a mund
të ma kushtoni me emër? Sigurisht,
u përgjigj ai. S’arriti të ngrinte kryet, kur e panjohura e kishte thënë emrin: Linda B.
Mos. (theksimi im.)
(“E penguara”. Po aty, f. 212)
Është Mosi i Tekstit modern, me filozofinë, me energjinë, me dritën e tij ndryshe që mund të shikojë veç përpara, ngaqë ka vetëm një mision: të sjellë në dritë përherë të vërteta të reja mbi njeriun dhe qenien e tij. Dhe nëse Teksti i tij realizon kaq shumë, kjo ndodh ngaqë më parë Ismail Kadare realizon kushtin e parë të artit të madh: zëri i tij ia del të bëhet “shumë në një”:
Si i verbër e ngriti librin me njërën dorë,
ndërsa kryet e mbante ulur. Ashtu qëndroi,
duke pritur që ajo ta kapte librin. Dhe
ashtu ndodhi, vajza e kapi më në fund, dhe
vetëm një çast gishtat e tyre u përkitën,
të ftohtë, në atë terr e mosgjë.
(“E penguara”. Po aty, f. 213)
Kështu, në një lodër të pambaruar gjuhësore, të pahitura përrallshëm me dritën e mençurisë parake të Orfeut, njëra shenjë zgjon tjetrën, aty shfaqen aty humbasin, ndërsa mundimshëm sjellin në dritë Vertikalen e ndritur të Tekstit të Kadaresë. Është ajo që Kafka i thotë ndryshe: “Sëpatë për detin e ngrirë brenda nesh”. Me presën që lë kjo sëpatë dhe me dritën e saj të përrallshme, Linda e vajzërisë së pamort na çon larg me rrëfimin e saj dhembshurisht të mençur. Sa larg? Larg, frikshëm shumë larg. Aty ku Luciferi i Dantes dhe akujt e përjetshëm janë në rojë të së Keqes njerëzore që ushqen rrënjët e artit të madh.
©Dr. Anastas Kapurani, Athinë, janar ’10